Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VII. De provincie

Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VII. De provincie Overijssel bron Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VII. De provincie Overijssel. Algemeene Landsdrukkerij, Den Haag / A. Oosthoek, Utrecht 1923 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_voo016voor06_01/colofon.php 2013 dbnl i.s.m.

V Voorwoord. Afdeeling A der bij Koninklijk besluit van 10 Mei 1918, N o. 66 ingestelde Rijkscommissie voor de Monumentenzorg heeft in opdracht het samenstellen en uitgeven eener geillustreerde beschrijving van alle in Nederland aanwezige gebouwen en voorwerpen, dagteekenend van vóór 1850, die eenig belang hebben uit een oogpunt van kunst of geschiedenis. Aldus zal worden verkregen een handboek, waarin men over de aanwezigheid, de artistieke of historische waarde en den toestand der monumenten van geschiedenis en kunst uitvoerige inlichtingen kan vinden en tegelijkertijd een volledige en betrouwbare bron voor de Nederlandsche kunstgeschiedenis. Teneinde dit groote werk met meer kennis van zaken te kunnen volbrengen en een handleiding te scheppen, welke bij de in bewerking zijnde en de voorgenomen geillustreerde beschrijvingen nuttigen dienst zou verleenen, tevens ook om zoo spoedig mogelijk een overzicht te verstrekken van al wat het behouden waard is, ging men ertoe over eene Voorloopige lijst der monumenten uit te geven, waarin gebouwen en met gebouwen samenhangende voorwerpen alleen kort worden vermeld. Voor het thans verschijnende zevende deel dezer lijst 1), bevattende de monumenten der provincie Overijsel, is het voorbereidend werk in de jaren 1904-1918 geschied door het lid der Afdeeling, den heer F.A. HOEFER. Deze heeft daarna, bijgestaan door het lid, den heer W. TE RIELE GZN., die in het bijzonder op architectonisch gebied van voorlichting diende, zijn materiaal herzien, waartoe beide heeren de volgende plaatsen bezochten: Almeloo, Ambt-Ommen, Avereest, Batmen, Blokzijl, Dalfsen, Dedemsvaart, Delden, Deventer, Diepenheim, Enschedé, Goor, Den Ham, Hardenberg, Heemse, Heinoo, Hellendoorn, IJselmuiden, Kampen, Kampereiland, Mastenbroek, Oldemarkt, Oldenzaal, Olst, Ommen, Raalte, Rijsen, Steenwijk, Steenwijkerwold, Weerseloo, Wijhe, Zalk en Veekaten, Zwolle en Zwollerkarspel. De heer HOEFER heeft toen zijn aanteekeningen in systematischen vorm gebracht en deze zijn vervolgens door het bureau, met behulp van de hier aanwezige gegevens, aangevuld, in den loop van 1921-1922 in persklaren vorm gebracht en 1) Deel I, II, III, IV, V 1 en VI gewijd aan de provincie Utrecht, Drente, Zuid-Holland, Gelderland, Noord-Holland (uitgezonderd Amsterdam) en Zeeland, zijn eveneens verkrijgbaar bij den uitgever A. OOSTHOEK te Utrecht.

VI gedeeltelijk ter perse gelegd. Het bleek toen echter noodig talrijke vraagpunten op te lossen, wijzigingen en aanvullingen aan te brengen, hetgeen in de meeste gevallen een onderzoek ter plaatse noodzakelijk maakte. Hiertoe bezichtigde het lid, tevens secretaris der Afdeeling, Dr. E.J. HASLINGHUIS, monumenten in de gemeenten Blokzijl, Deventer, Oldenzaal, Olst, Ootmarsum, Raalte, Rijsen, Steenwijk, Tubbergen, Vollenhove, Wijhe, Zwolle, terwijl de commies, de heer F.A.J. VERMEULEN, bezoeken bracht aan de gemeenten Almeloo, Ambt-Delden, Borne, Delden, Deventer, Diepenveen, Goor, Hengeloo, Kampen, Rijsen, Wijhe, Wilsum, Zalk en Veekaten, Zwolle. Ook de vernummering van perceelen, welke middelerwijl in enkele groote gemeenten, met name in Deventer en Kampen had plaats gehad, veroorzaakte eenige vertraging tijdens het ter perse leggen van den tekst. Omtrent het aandeel der leden van de Afdeeling in de samenstelling van dit werk, dient nog te worden vermeld, dat de schilderijen, muurschilderingen en gebrandschilderde vensters door het lid Dr. C. HOFSTEDE DE GROOT in 1922 en 1923 werden opgenomen en geïnventariseerd. De drukproeven zijn behalve door den samensteller en het bureau ook door den voorzitter, Mr. Dr. J.C. OVERVOORDE, nagezien. De registers zijn samengesteld door het bureau, vooral door den heer VERMEULEN. Met erkentelijkheid moge nog de medewerking worden herdacht, welke werd ondervonden van particulieren, vertrouwd met de locale geschiedenis en toestanden in verschillende gemeenten, met name van mej. C.J. WELCKER, gemeente-archivaris te Kampen, en van de heeren, Mr. J. ACQUOY, gemeente-archivaris te Deventer, Dr. M.E. HOUCK ter zelfder plaatse, Mr. G.J. TER KUILE te Enschedé, en A.J. REIJERS, architect te Kampen. Zijn de voorafgaande zes deelen der voorloopige lijst gedrukt door bemiddeling van den uitgever A. OOSTHOEK te Utrecht, het thans verschijnende deel werd, op verlangen van het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, op de persen der Landsdrukkerij gebracht. Hieruit zijn de typografische verschillen en de andere soort van papier te verklaren, waardoor dit deel van zijn voorgangers afwijkt. Evenals tot dusverre zijn de monumenten in deze lijst gerangschikt volgens de gemeenten, en deze laatste in alphabetische volgorde geplaatst naar de spelling der Woordenlijst van het Aardrijkskundig Genootschap. Binnen elke gemeente geschiedt de vermelding der monumenten volgens deze indeeling: a. Voorhistorische. Romeinsche en oud-germaansche monumenten. b. Verdedigingswerken. c. Bruggen, sluizen, standbeelden en andere gedenkteekenen, kruisen, pompen, grenssteenen, enz. d. Wereldlijke openbare gebouwen. e. Kerkelijke gebouwen. f. Gebouwen van liefdadigheid, wetenschap en kunst.

VII g. Particuliere gebouwen. h. Musea, particuliere verzamelingen, varia. Aan de vermelding der monumenten zijn toegevoegd: eene opsomming hunner voornaamste onderdeelen, enkele historische gegevens, voor zoover die in voor de hand liggende literatuur werden gevonden en betrouwbaar geacht, en eene dateering, waar mogelijk aangegeven door een jaartal, en overigens door een eeuwcijfer, gevolgd door A of B ter aanduiding van de eerste of tweede helft eener eeuw, of door a, b, c, d, om een der vierendeelen van de eeuw aan te wijzen. De plaatsaanduiding der onderdeelen van een gebouw geschiedt zooveel mogelijk door aanduiding der windstreek, waarop zij gelegen zijn, bij kerken echter steeds, als waren zij zuiver georiënteerd. Bij Hervormde kerken, die oorspronkelijk zijn gebouwd voor den Katholieken eeredienst, is dit, voor zoover het zonder opzettelijk onderzoek mogelijk was, kenbaar gemaakt door den beschermheilige, aan wien zij waren gewijd, te vermelden. Aangezien de gegevens voor deze lijst grootendeels vóór 1921 zijn bijeengebracht, konden de merken op zilverwerk, waarvan de vermelding bij besluit der Afdeeling van 22 Februari 1921 werd voorgeschreven, niet worden medegedeeld. Een chronologisch overzicht der voornaamste bouwwerken, een register van kunstenaars en ambachtslieden, ingedeeld volgens de vakken, een register van geslachts- en persoonsnamen, en een topografisch register besluiten het boek. Zooals de titel aanduidt, draagt dit werk een voorloopig karakter. Voor op- en aanmerkingen houdt onze Afdeeling zich daarom dringend aanbevolen. Afdeeling A der Rijkscommissie voornoemd: De Voorzitter: Mr. Dr. J.C. OVERVOORDE. De Secretaris: Dr. E.J. HASLINGHUIS.

1 Almeloo (Stad-). d. Wereldlijke openbare gebouwen. Het voormalig RAADHUIS, thans politiebureau, heeft een eenvoudigen klassicistischen gevel (± 1800). Op het dak een koepel (XVIII). e. Kerkelijke gebouwen. 1. De NED. HERV. KERK (H.H. Mauritius en Georgius, omstreeks 1570 alleen H. Georgius), oorspronkelijk slotkapel der heeren van Almeloo, omstreeks 1390 geheel vernieuwd, in 1733 grootendeels afgebroken, in 1738 herbouwd blijkens opschrift, is een kruiskerk, bestaande uit een baksteenen schip en dwarspand (1738) met plint en hoeken van Bentheimersteen, een in Bentheimersteen opgetrokken ⅝-gesloten koor (XV d), en eenen vierkanten baksteenen toren (1738) met achtkanten koepel (1777). Consistoriekamer (XVIII) ten Z. van het koor. Aan de noord- en zuidzijde ingangen met gebeeldhouwde bekroning (XVIII, geverfd). In den meest oostelijken wand van het koor een dichtgemetseld spitsboogvenster met traceeringen. Inwendig: Onder den verhoogden vloer van het koor een grafkelder (in 1738 geheel vernieuwd) der heeren van Almeloo, overkluisd met riblooze kruisgewelven. Hierin, tegen een zuil, een opschrift en: 1771. De kerk bezit: Preekstoel (XVIII, geverfd). Gebeeldhouwde heerenbank (XVIII, wit gelakt). Tochtportaal (XVIII, geverfd). Grafzerken (XV-XVII), waaronder enkele priesterzerken. Marmeren grafmonument (XVIII c/d) van Graaf Adolf Hendrik

2 van Rechteren, met gebeeldhouwde wapens en kwartieren, tegen den oostwand van het koor. Epitaaf (XVIII d) van Carel August van Rechteren, in den zuidwand van het koor. Twee zilveren Avondmaalsbekers (1839). Een zilveren doopbekken en drie dito collecteschalen (alles 1842). Twee klokken: een in 1629 gegoten door Hendrik ter Horst, en een in 1638 gegoten door Casparus Coninck. Eenige rouwborden, uit deze kerk afkomstig, zijn thans in het huis Almeloo. 2. De moderne R.K. KERK (H. Georgius) bezit: Zandsteenen doopvont (XIV d), bestaande uit een achtkante kuip met ronden rand en een achtkant voetstuk. Op de kuip een steenhouwersmerk L. 3. De DOOPSGEZINDE KERK heeft een eenvoudigen halsgevel (± 1800). Ingang, geflankeerd door Ionische pilasters, bekroond door een driehoekig fronton. g. Particuliere gebouwen. 1-4. Klompengang 10-16. Huisjes (XVII) in vakwerkbouw, met uitstekende balkkoppen. 5. Groote straat 62. Heerenhuis (XVIII d) met rechte kroonlijst. Deurtravee met versierde omlijsting. Inwendig: grijs-in-grijs geschilderd behangsel, voorstellende een Romeinschen triomftocht, en bestaande uit vier stukken en een deurstuk (1778, door And. Warmoes). 6. Groote straat 67. Halsgevel (XVII d). In den top gebeeldhouwde wapens. Pui modern. Van de voormalige wevershuisjes aan het Schokland is er een overgebracht naar het Openluchtmuseum te Arnhem.

3 h. Particuliere verzamelingen. VERZAMELING H.E. TEN CATE (Wierdensche straat). Schilderijen, teekeningen en etsen, waaronder van Rembrandt (gewasschen penteekening voor een der Staalmeesters), Jan Steen, J. en S.v. Ruysdael, J.v. Goyen, A.v.d. Neer, J.v.d. Capelle, J.v.d. Heyden, G. ter Borch en Ph. Wouwerman. VERZAMELING-MR. G.J. TER KUILE. Schilderijen, waaronder een Christus (XVIa, Hollandsche school) op weg naar Emmaus, en een portret (XVIII d), voorstellend Maria van Lelievelt, weduwe van Ds. W. van den Broeck, in gesneden lijst met hare acht kwartieren. Verzameling van praehistorische voorwerpen. Ambt-Almeloo. g. Het HUIS ALMELOO, in 1318 vermeld, in 1662 vernieuwd, met den hoofdingang naar het Oosten, blijkens een houten gedenktafel, thans nog op het huis bewaard, in 1778 en 1883 aanmerkelijk verbouwd, in 1908 gerestaureerd, bestaat uit een door water omgeven hoofdgebouw met twee vleugels. De noordelijke vleugel heeft in den voorgevel ankers: 1778 en 1883. Inwendig: in den zuidelijken vleugel een geschilderd behangsel (XVIII d), fantazielandschap, waarin het huis Almeloo, en een (XVIII c, nabootsing van gobelin), voorstellend de geschiedenis van Don Quichotte. In het huis bevinden zich een verzameling familieportretten (XVII, XVIII en XIX A, waaronder vele door R. Koets en Palthe); trouwen wapenborden (XVII, XVIII); geschilderde en geteekende topografica (XVIII en XIX a); portretten van Frederik Hendrik en Maria I Stuart. Links en rechts vóór het kasteel bouwhuizen met het jaartal 1664. Ambt-Delden. Ambt-Delden. g 1. Het KASTEEL TWICKEL, in 1347 gebouwd door Herman van Twickel, ter vervanging van het meer noordwaarts gelegen, toen gesloopte, huis to Eysinc, in 1551 geheel verbouwd, XVI d en XVII wellicht hersteld en gewijzigd, XIX d gerestaureerd en

4 andermaal in 1921, is een in bak- en natuursteen opgetrokken gebouw, bestaande uit een hoofdgebouw (midden-xvi) met eenen vierkanten in 1850 verbouwden toren tegen den zuid-westelijken hoek, een rechthoekig op den achtergevel staanden oostelijken vleugel (XVI c) en een dergelijken westelijken vleugel (1847), welke een binnenplein omsluiten. Het geheel is omgeven door een binnengracht, waarover een tweebogige steenen brug (XVI) vóór den hoofdingang, aan de zuidzijde; en is gelegen aan een voorplein, dat aan de oost- en westzijde geflankeerd wordt door bouwwoningen. Het hoofdgebouw heeft een voorgevel (1515 in ankers) van baksteen met zandsteenen banden, met, boven den hoofdingang, een puntgevel. De ingang (1551) bestaat uit een rondbogige, zandsteenen poort, met eene bekroning (omstreeks 1850 vernieuwd), waarin de wapens-v. Raesfelt en Twickelo, en geflankeerd door twee zuilen met composietkapiteelen, waarop zandsteenen beelden, voorstellend Adam en Eva. Vensters met zandsteenen omlijsting en driehoekige frontons, waarin kopjes. Gevelsteenen: boom met slang en aanbidding der Koningen. Twee zandsteenen arkels en dakkapellen met zandsteenen omlijsting en driehoekige frontons. Het achterste gedeelte (XVII d) van het hoofdgebouw heeft een steen waarin: 1662 en wapens. Het inwendige wordt sinds 1921 verbouwd en was niet te bezichtigen. Hier bevinden zich o.a. een gebeeldhouwde schoorsteen (XVI d) met marmeren Dorische zuilen, een marmeren schoorsteenmantel (XVIII a) met witmarmeren relief, gedateerd 1737, door Jan Peter van Baurscheit; een bronzen beeld van admiraal Wassenaar - Obdam; een verzameling krijgstuig; wapenrustingen (XVI); een groote koperen kaarsenkroon, enz. Op het voorplein twee bronzen kanonnen (1775). In het park: bronzen zonnewijzer (1642), zonnewijzer op steenen voetstuk (XVIII d), gebeeldhouwde steenen bank (XVII b) zandsteenen tuinbank (XVIII a) met drie gebeeldhouwde leeuwen

5 als wangen, steenen bank (XVII b) met looden faunfiguren als wangen en looden relief in de rugleuning, zandsteenen siervazen (XVIII), looden beelden (XVII d-xviii a), afkomstig uit Engeland. Het rentmeestershuis van Twickel (1726) heeft een klassicistischen gevel met, boven de deur, zware kroonlijst, waarin het jaartal. 2. Het HUIS WEGDAM, in 1450 vermeld, in 1618 hersteld, later herhaaldelijk verbouwd, heeft in het overgebleven gedeelte Bentheimer steenen met: 1684 en 1689, en een steen met: 1758 en de wapens-v. Coeverden en Raesfelt. Azeloo. De NOORDMOLEN, watermolen, XIV b vermeld als dubbele watermolen, werd in 1917 hersteld. Thans buiten gebruik. Ambt-Hardenberg. Heemse. e. De thans NED. HERV. KERK is een oorspronkelijk (XIII?) van oersteen opgetrokken, nu bepleisterd gebouw, in 1823 en 1848 vertimmerd, bestaande uit een schip met ⅜-gesloten koor (XV), en eenen vierkanten baksteenen toren (XV b). Tegen de koorsluiting steunbeeren. De toren bestaat uit drie geledingen, door zandsteenen lijsten gescheiden, en wordt gedekt door een ingesnoerde achtkante spits. Aan de westzijde een spitsbogige ingang. Aan den voet een bergsteenen plint en brokken oersteen. In de bovenste geleding spitsbogige galmgaten. De kerk bezit: Preekstoel (1681). Koperen lezenaar (XVII c). IJzeren doopbekkenhouder (XVIII b). Eiken bank (1662).

6 Grafzerken (XVII). Twee klokken, waarvan een in 1520 gegoten, door Henrich de Tremonya (Dortmund), en een in 1829 door van Bergen te Midwolde. In den tuin der Ned. Herv. pastorie staat een zandsteenen doopvont (XIII). Lutten. e. De R.K. KERK (H. Plechelmus) werd in 1830-1831 gebouwd. Slagharen. e 1. De R.K. KERK (H. Alphonsus van Liguori), in 1873 gebouwd door A. Tepe, in 1905 vergroot door W. te Riele Gzn., bezit: Drie koperen kronen (1786). 2. Van het voormalig KLOOSTER DER CISTERCIENSEN Sibculo (Sibkelo), of klooster van Onze Lieve Vrouwe van Galilea, XVII gesloopt, bestaan nog slechts keldergewelven (XV). Ambt-Ommen. Ambt-Ommen. g 1. Het KASTEEL EERDE, XIII vermeld, in 1380 belegerd en verbrand, vervolgens herbouwd, en andermaal, in 1521, door de Zwollenaars verwoest, XVIII a geheel herbouwd voor Johan Werner van Pallandt, is een van baksteen met toepassing van bergsteen opgetrokken, langgestrekt rechthoekig gebouw van twee verdiepingen boven een kelderverdieping, gelegen aan een voorplein, te weerszijden waarvan bouwhuizen (XVIII a), omgeven door een gracht. Het hoofdgebouw heeft een vooruitspringende middenpartij bekroond door een gebogen fronton, waarin een wijzerplaat. Hieronder de in steen gehouwen wapens-

7 van Pallandt en van Baer, en: 1715. Inwendig: overwelfd onderhuis. In dit kasteel *) moeten zich o.a. bevinden: een ledikant (midden-xviii) met hangenden hemel, bekleed met opgewerkte en geborduurde zijde. Wandtapijten (XVII). Tinnen schotels en borden (XVII), waarop het wapen-van Pallandt is aangebracht. 2. Het HUIS HET LAAR, in 1230 door bisschop Willebrand verwoest, daarna herbouwd, in 1372 andermaal verbrand en toen vervangen door een dichter bij Ommen gelegen slot, dat 1380 verbrand werd door bisschop Floris van Wevelinkhoven, in 1745 voor Jan Lodewijk graaf van Rechteren verbouwd tot jachtslot, ± 1905 verbouwd en gewijzigd, heeft in het onderhuis van het tegenwoordige gebouw gewelven (XVIII). Vilsteren. e. De R.K. KERK (H. Willebrordus), in 1897 gewijd, bezit: Kazuifel van gebloemd zijden fluweel, waarop een breed gaffelkruis (XV), met borduurwerk in goud en zijde, volgens overlevering afkomstig uit de R.K. kerk te Ommen (Stad-). HUIS VILSTEREN. Inrijhek (XVIII d) met siervazen op de pijlers. In het huis Klein Archem worden zes familieportretten bewaard uit het geslacht van Haersolte (XVIII a-xix A), waaronder twee (1707, door H. de Valk). Ambt-Vollenhove. g. In de Rietvink bij Blokzijl een baksteenen halsgevel (XVIII) met zandsteenen aanzetkrullen. Inwendig: een kamer met betimmering en geschilderd behangsel (alles XVIII c). Avereest. Avereest. e. De NED. HERV. KERK (1852) bezit: Koperen kroon (XVII, hersteld ± 1850). Twee klokken: een groote, in 1636 door Kilianus Wegewart, en een kleine, in 1698 gegoten. *) De eigenaar wilde het huis niet laten bezichtigen.

8 Batmen. e. De NED. HERV. KERK (O.L. Vrouw), wellicht XIII gebouwd, XV verbouwd, en in 1870 vergroot door aanbouw van twee zijbeuken, is een baksteenen gebouw, bestaande uit een schip (1870), een ⅝-gesloten koor (XV a) en eenen vierkanten toren met zadeldak. De toren bestaat uit vier geledingen, waarvan drie (XIV c) en eene (XVI). Inwendig: in het koor steenen kruisribgewelven. De kerk bezit: Preekstoel (XVIII a). Grafzerk (1532). Muurschilderingen (XV d, ontdekt in 1870, gedeeltelijk weer overgewit) in het koor, voorstellende den dood der tienduizend martelaren, profeten met spreukbanden, waarop de Tien geboden, en een Christuskop. Twee zilveren Avondmaalsbekers (1799). Twee klokken, in 1829 gegoten door Korthaus, uit een oudere, in 1629 gegoten door Trier en Effens (P. van Trier en H. Evers?). Blankenham. e. De NED. HERV. KERK (H. Nicolaas), in 1892 ter plaatse eener oudere opgetrokken, bezit: Klok, in 1597 gegoten door Cornelius Ammeroy. Blokzijl. d. Wereldlijke openbare gebouwen. Het RAADHUIS bezit; Koperen kroontje (XVII). Ganglantaarn (XVIII), met lood gemonteerd. e. Kerkelijke gebouwen. 1. De NED. HERV. KERK, met den toren 1609-1630 gebouwd

9 ter plaatse eener oudere, zou, volgens eene aanteekening (1805), 1644-1662 achtereenvolgens naar het Z., het W. en het O. zijn uitgelegd. In 1858 en in 1902 is zij belangrijk hersteld. Grootendeels gecement baksteenen gebouw, welks plattegrond den vorm heeft van een Grieksch kruis met eenen in den noordelijken arm gebouwden toren. Tegen den zuidelijken arm een portaal (1643) met zandsteenen versieringen. In de eindgevels van drie armen rondbogige vensters (die in den zuidgevel gewijzigd en vergroot). Boven den ingang in den oostelijken arm een steen (1662). De gecemente toren bestaat uit een vierkant benedendeel en een achthoekig bovendeel met open houten koepel. In den toren twee gedenksteenen (1609 en 1630). Inwendig: ellipsvormig houten gewelf met trekbalken, muurstijlen en korbeelen. Vier gesneden koppen in de hoeken der kruising. De kerk bezit: Eiken preekstoel (1663) met snijwerk. Koperen lezenaar (XVII c) op den preekstoel. Koperen doopbekkenhouder, koperen zandlooperhouder en koperen kandelaar met twee armen (alles XVII c). Eiken banken (1663). Grafzerken (XVII en XVIII). Hardsteenen herinneringsplaat (1813) aan Taco Kuiper. Vijf koperen lichtkronen (XVII c); twee gesneden lichtarmen (XVIII). Tekstbord (XVII). Opschriftbord (1686, door Mr. A. Stellingwerf). Twee houten offerblokken (XVII) met ijzeren beslag. Een zilveren Avondmaalsbeker (1607), en drie (XVII). Model van een oorlogschip (XVII c). Grafplan (1805) der kerk. Twee klokken: een in 1635 gegoten door M.F. (rançois?) S.(imon?)., en een in 1768 gegoten door Joan Nicolaas Derck. Een gebrandschilderd glas (1662), uit deze kerk afkomstig, bevindt zich thans in het museum te Zwolle.

10 2. De DOOPSGEZINDE KERK bezit: Twee zilveren Avondmaalsbekers (1820), een dito (1819) en twee (1824); een zilveren broodschaal (XVIII) en een zilveren doopbekken (1821). 3. De N. ISRAËLIETISCHE SYNAGOGE bezit: Drie koperen kronen (XVII). Een koperen Chanoeka-luchter (XVII). g. Particuliere gebouwen. A. Trapgevels, meerendeels met zandsteenen lijsten en afdekkingen, boog- en negblokken. 1. Verlaat II 189. Gepleisterde trapgevel. Gebeeldhouwd kopje. Gevelsteen: 1629. 2. Brouwerstraat III 303. Trapgevel. Gevelsteen: 1630. 3. Bierkade II 172. Gevel met gewijzigden top, waarin een ovaal omlijst venster. Drie gevelsteenen: gekruiste bijlen en 1660. 4. Noorderkaai I 10. Trapgevel. In ankers: 1675. 5. Brouwerstraat III 286. Trapgevel (XVII c). Vensters met glas in lood. 6. Bierkade II 173. Gevel (XVII c) met één trap. Ovaal venster. 7. Bierkade II 174. Dergelijke gevel. Gesneden deur (XVIII d). 8. Kerkstraat III 257. Trapgevel met top (XVII c). als nr 3. 9-10. Kerkstraat III 265 en 266. Twee trapgevels (XVII). 11. Noorderkaai I 8. Gevel (XVII) met twee trappen. Ontlastingsbogen met versierde boogblokken. B. Halsgevels, meerendeels met gebogen houten afdekking, zandsteenen lijsten en aanzetkrullen. 12. Kuinderstraat I 38. Halsgevel (XVII d). Boven en onderdour. Trap voor den ingang. 13-14. Bierkade II 177 en 176. Twee halsgevels (XVIII b). Gevelsteenen: 1629 en 1634. Houten deuromlijsting, waarin een scheepje.

11 15. Kerkstraat III 275. Halsgevel. In den top: 1761. Vlechtingen. Benedendeel (XVII). 16. Kerkstraat III 240. Halsgevel. In den top: 1768. 17. Kerkstraat III 272. Halsgevel met banden van gele steen. Fries (XVII a) met gemetselde boogjes. In het fronton: 1810. 18. Breestraat II 219. Halsgevel (XVIII). 19. Brouwerstraat III 301. Dergelijke gevel. 20-21. Noorderkaai I 23 en 33. Dergelijke gevels. 22. Verlaat II 180. Halsgevel (XVIII). Sierankers. Gevelsteen: 1630. 23. Verlaat II 228. Halsgevel (XVIII). 24. Zeedijk III 234. Halsgevel (XVIII). In den top een scheepje. 25. Kerkstraat III 272 Halsgevel. In den top: 1810. Gevelsteen. In ankers: 1615. Voorts nog de volgende gevels: 26. Bierkade II 179. Gepleisterde gevel. Gevelsteen: 1626. Acht ankers. In een muurtje achter dezen gevel een steen: 1630. 27. Kerkstraat III 279, hoek Zeedijk. Gevel met top als nr. 3. Drie ovale lichten in zandsteenen omlijstingen. Drie gevelsteenen: standerdmolen en 1666. 28. Brouwerstraat III 285. Baksteenen puntgevel (XVII c) met baksteenen waterlijst en één trap aan weerszijden. 29. Pleintje bij de Brug II 290. Gepleisterde gevel. Gevelsteen: 1657. 30. Brouwerstraat III 304. Baksteenen topgevel (XVII). Vlechtingen. Waterlijst met muizetand. 31-32. Breestraat II 211. Twee baksteenen topgevels. Vlechtingen. In ankers: 1754. 33. Verlaat II 184. Gevel (XVIII c) met houten gootlijst. Dakkapellen met halsgeveltjes. Houten bovenafdekking en zandsteenen waterlijsten. 34. Verlaat II 185. Dergelijke gevel.

12 35. Kerkstraat III 245. Baksteenen gevel Twee steenen: 1807. 36. Kuinderstraat I 101. Topgevel met houten afdekking, waarin: 1815. 37. Kathoek II 223. Topgevel, waarin: 1826. Gevelsteenen, voorzoover nog niet vermeld: Pleintje bij de Brug III 289 (in de Brouwerstraat); Zeedijk III 281 (1610); Kerkstraat III, 290 (1657) Ankers: Verlaat II 187 (1769). In een der kamers van het huis Dominéswal III 293, bevindt zich een gedeelte van een eiken betimmering (XVII c). Borne. Borne. e. De NED. HERV. KERK (H. Stephanus), XV gebouwd, in 1828 hersteld, 1919-1921 gerestaureerd onder leiding van den architect W. te Riele Gzn., is een baksteenen hallenkerkje, bestaande uit een tweebeukig schip (XV b, verbreed XV c), een smaller ⅝-gesloten gemeenschappelijk koor (XV b), en eenen vierkanten toren (XV b) met achtkante spits (XV d). Tegen de noordzijde van het koor een sacristie (XV c). Hoog zadeldak, zware steunbeeren, spitsboogvensters. De toren heeft hoekblokken van Bentheimersteen, en, in de bovenste geleding, spitsbogige nissen en galmgaten. In den westgevel een spitsbogige ingang met zandsteenen traceeringen. Inwendig: kruisribgewelven, wierzandsteenen ribben neerkomen op schalken. In één der gewelven van den zuidbeuk een sluitsteen met gebeeldhouwd schildje. De beide beuken zijn gescheiden door twee, in de middenas van schip en koor staande, ronde zandsteenen zuilen. In een der zuidwestelijke gewelfschelpen van het schip: Anno 1482 en een huismerk. In den oostwand der koorsluiting een gebeeldhouwde steen met de wapens-van Schele tot Weleveld en Schelenburgh, het wapen-v. Twickel, en het wapen-v. Middachten (bij de restauratie van elders hierheen over-

13 gebracht). Tegen de wanden van de koorsluiting eenige opschriften (XVI-XVII?), achter glas geplaatst. In de sacristie een kruisribgewelf, een spitsboognis en twee kleinere nissen. Op den muur: 1613. In den toren een kruisribgewelf en, tusschen kerk en toren, een groote spitsbogige doorgang. In den zuidelijken torenmuur een uitgespaarde trap tot de eerste verdieping; vandaar naar de bovenste verdieping een eiken spiltrap (XVI?). De kerk bezit: Altaarsteen (XV), thans als tafel in de sacristie geplaatst. Gebeeldhouwden zandsteenen preekstoel (XVI d), in welks kuip in het Nedersaksisch bijbelteksten zijn gehouwen. Grafzerken (XVI-XVII). In de koorsluiting: gewelfschilderingen, voorstellend Christus op den regenboog, tusschen Maria en Johannes den Dooper; muurschilderingen, voorstellend: aan de noordzijde den H. Christophorus, een gebaard man en een ridder, een abdis, en links en rechts van de koorvensters zeven apostelen; op den noordwand van het schip muurschilderingen, voorstellende St. Joris met den draak, den H. Antonius Abt en den H. Rochus; en aan de noordzijde naast den triomfboog een, voorstellende den boom van Jesse; tegen den zuidmuur een beschadigde groep, voorstellende de H. Maagschap (alles XV d). Gebrandschilderd ruitje (XVII, fragment van elders afkomstig), waarin het wapen van Enschede. Offerblok (XV, opgehakt) van Bentheimersteen. Zilveren beker (XVII) en twee kleinere bekers (1765). Tinnen Avondmaalskan (XVII). Drie klokken: een in 1457 gegoten, een in 1645 gegoten door F. Hemony, en een in 1676 door Jan Fremy. g. Ennekendijk. Gevelsteen (1779). In een huis aan een achterweg bevindt zich boven de achterdeur een balk met opschrift en: 1728. VERZAMELING-V. BÖNNINGHAUSEN. Familieportretten uit de geslachten v. Bönninghausen, van Voorst tot Voorst, Mulert. Portret van Suffia van Amerongen, moeder van Lysbet Jansz van Egmont van de Niewburgh door Maerten van Heemskerck.

14 Bornerbroek. e. De R.K. KERK (H. Stephanus), in 1800 gebouwd, 1857 vergroot, en andermaal, in 1868, onder leiding van G. te Riele Wzn., bezit: Twee koperen kronen (XVII). Twee klokken: een in 1701 gegoten door M.D. Bergh, en een in 1840 gegoten. In den tuin der pastorie bevindt zich een zandsteenen doopvont (XVI a). Hertmen. e. De moderne R.K. KERK (H. Stephanus) bezit: Verguld zilveren Miskelk (XV), wellicht afkomstig uit het voormalig klooster Frenswegen (Hannover). Op den voet zijn een kruisbeeldje en twee wapenschildjes bevestigd. In de pastorie: twee teekeningen (XVIII) door Spilman, voorstellende het kasteel Weleveld. Een eikenhouten Christusbeeldje (XV?), uit deze pastorie afkomstig, bevindt zich thans in particulier bezit te Haaksbergen. Zenderen. e 1. De R.K. KERK (H. Stephanus), in 1798 gebouwd, 1908 verbouwd, bezit: Gebeeldhouwden steen (XVII a) met wapens. 2. Het KLOOSTER DER CARMELIETEN (1881) bezit: Schilderij (XVII c, afkomstig uit het klooster te Boksmeer), voorstellend W.D. Lindanus, bisschop van Roermond (met het jaartal 1591, op de waardigheid betrekking hebbende). Zeven ovale schilderingen (Vlaamsch, midden-xvii), voorstellend heiligen der orde. Een exemplaar der Summa Theologica van Thomas van Aquino, in 1522 te Parijs gedrukt.

15 Dalfsen. Dalfsen. e. De NED. HERV. KERK (H. Cyriacus) in 1231 vermeld, waarschijnlijk XV a gebouwd, met gebruikmaking van de overblijfselen eener oudere, in 1455 van een nieuw koor voorzien, XVI a gedeeltelijk verbrand en herbouwd, XVII met gebrandschilderde glazen versierd en belangrijk hersteld, is een deels in tuf-, deels in baksteen opgetrokken gebouw, bestaande uit een driebeukig schip, een ⅝-gesloten koor (1455), en eenen vierkanten toren (XV a) met spits. Het uitwendig geheel gepleisterde schip heeft kleine spitsboogvensters in de rechtgesloten zijbeuken. In het koor hooge spitsboogvensters. Eensversneden steunbeeren. De toren bestaat uit vier geledingen, waarvan er drie met tufsteen bekleed zijn; de bovenste, waarschijnlijk tengevolge van een brand ingekort, bestaat geheel uit baksteen. Aan de westzijde een spitsbogige ingang. In den boogtrommel een nisje met bergsteenen omlijsting. Boven dezen ingang een spitsboogvenster en in alle gevels spitsbogige nissen met zandsteenen traceeringen. Inwendig: in den middenbeuk steenen kruisribgewelven, rustend op schalken met kapiteelen; in de zijbeuken netgewelven, welker ribben eveneens op dergelijke schalken neerkomen. Tusschen midden- en zijbeuken ronde zuilen. De ribben van het gewelf der koorsluiting rusten op als kopjes gebeeldhouwde kraagsteenen. In den zuidmuur van den zuidelijken zijbeuk een zandsteenen deuromlijsting. Aan de oostzijde van dezen beuk de grafkapel van v. Rechteren met grafkelder. In den toren een in den muur uitgespaarde gemetselde spiltrap, en, over de benedenruimte een kruisribgewelf. De kerk bezit: Twee altaarsteenen. Eiken preekstoel (XVIII c). Orgel (1808). Eiken banken (XVIII) en overblijfselen (XVIII) van banken.

16 Marmeren grafmonument (XVIII a), met gebeeldhouwde krijgstropheën en met wapens en kwartieren van van Johan Seger van Rechteren ( 1701), zijn echtgenoote Agatha Sophia van Raesfelt ( 1705), hun zoon Joachim Hendrik Adolf ( 1719), en diens echtgenoote Amalia Alexandra Frederica van Limpurg, die het monument liet plaatsen. Grafzerken (XV en XVI). Drie koperen kronen (1758). Twee psalmborden (XVIII b). Twee zilveren bekers: één (1612), vernieuwd en vergroot (1682), en één (1772). Zilveren schenkkan (XVIII a). Drie zilveren schotels (XIX a). Twee klokken: een, in 1555 gegoten door Wilhelmus Wegewaert, in 1920 hersteld, en een in 1560 gegoten. Gesmeed ijzeren uurwerk (XVII c). 2. De moderne R.K. KERK (H. Cyriacus) bezit: Eikenhouten beeld (XV c, geverfd), voorstellend de H. Maagd, afkomstig van de Hoonhorst. g 1. Het HUIS RECHTEREN, XIII vermeld als roofslot, 1320 herbouwd en versterkt, andermaal in 1522 door Karel van Egmond; kort na 1591 ontmanteld, waarbij alleen de hoofdgebouwen overbleven, meermalen door brand geteisterd; XVII, XVIII en XIX gedeeltelijk verbouwd en uitgebreid, bestaat uit een hoofdgebouw (XV, verbouwd XVII d), met twee loodrecht hierop staande vleugels (XVIII, deels op oude fundeeringen), waarvan de oostelijke aan de noordzijde aansluit bij een ronden verdedigingstoren (XIV), en tusschen welke een voorgebouw (1726) werd opgetrokken. Het geheel ligt aan een voorplein, te weerszijden waarvan bouwhuizen, en is omgeven door een gracht, waarover een steenen brug (1863), ter vervanging eener ophaalbrug. Het hoofdgebouw heeft twee brandgevels met trappen en vensters, wier boogtrommels versierd zijn met schelpvormen. Aan den achtergevel een meezekouw, de moeten van vensters en van een boog; schietgaten. Het voorgebouw, in 1898 met een verdieping verhoogd, heeft een door pilasters geflankeerde middentravee met

17 hoofdingang. De verdedigingstoren bestaat uit een cylindervormigen romp, met schiet- en werpgaten, en bekroond door een overkragend achtkant met openingen voor het uitbrengen van een houten weergang, en een achtkante spits (XVII a), eindigend in een peervorm. In het bouwhuis aan de westzijde van het voorplein een gevelsteen: 1685, in dat aan de oostzijde een dergelijke steen met: 1725. Inwendig: familieportretten (XVI d-xix a) van het geslacht v. Rechteren, o.a. als sopraportes in de (moderne) betimmering van de ridderzaal. In den witten salon drie deuren en een schoorsteen (XVIII a, snijwerk in den trant van Marot) met ingevoegde portretten. Plafond (XVIII a). In de eetzaal een schoorsteenstuk (XVII d, door H. ten Oever), voorstellend Andromeda, en twee deurstukken (door denzelfde), voorstellende Europa en Mercurius met Argus. In een der salons een meisjesportret (XVII d, door H. ten Oever). Voorts zijn in het kasteel aanwezig een verzameling opgegraven voorwerpen, meerendeels wapentuig, en een klok, in 1560 gegoten door Hendricus Detremunde (Dortmund). 2. Het HUIS DEN BERG, XVIII a gebouwd, ter vervanging van een XIV vermeld kasteel, is een rechthoekig baksteenen gebouw, met een half-zeshoekigen uitbouw aan de achterzijde, welke bekroond wordt door een koepeltje. In het midden van den voorgevel de deurtravee, met vensters, waarboven de gebeeldhouwde zandsteenen wapens - v. Dedem en v. Delen, afgedekt door de halfrond getoogde kroonlijst. Toegangshek met vier gemetselde pijlers, bekroond door siervazen (XVIII). Op de beide middelste vazen de wapens - v. Dedem en v. Delen. In het huis bevinden zich geschilderde portretten (XVII c-xviii d) uit de families van Dedem, van Rechteren en aanverwante geslachten, waaronder vier schilderijen door B. van der Helst (twee gedagteekend: 1661), en andere door D. van der Lisse, R. Koets, N. Maes, Joh. Vollevens e.a.

18 3. Het HUIS DE LEEMCULE werd in 1823 gebouwd, ter vervanging van een in 1812 gesloopt kasteel. 4. Het HUIS DE RUTENBERG, in 1328 vermeld, XIX a gesloopt, werd in 1828 door het tegenwoordige vervangen. Toegangshek met siervazen, afkomstig van het in 1839 gesloopte huis te Broekhuizen. Aan de binnenzijde der pijlers: 1839. In een huis tegenover de Ned. Herv. kerk een gevelsteen (XVIII a), waarop een gruttersmolen. Bij de R.K. kerk een hardsteenen stoeppaal (XVII c). Hoonhorst. e. De R.K. KERK (H. Maria Onbevlekt Ontvangen) bezit: Ivoren kruisbeeld (XVIII a). Steenen Nood Gods (XVII d), afkomstig uit de voormalige kerk aan de Koestraat te Zwolle. Delden (Stad-). d In het raadhuis een steen met het stadswapen en met een tijdvers (1738), afkomstig uit het oude raadhuis. e 1. De NED. HERV. KERK (H. Blasius), blijkens een gedenksteen in 1463 gebouwd, ter plaatse en deels met overblijfselen eener oudere (in 1118 vermeld), in 1581 en 1584 door brand geteisterd, XVII a hersteld, is een grootendeels in Bentheimersteen opgetrokken, driebeukige hallenkerk, bestaande uit een ⅝-gesloten middenbeuk, een driezijdig gesloten zuidbeuk, een rechtgesloten noordbeuk, met een vierkant baksteenen uitbouwtje aan de oostzijde en eenen zwaren, vierkanten bergsteenen toren (XV c), verbouwd in 1516. Het koor van den middenbeuk bestaat beneden uit tuf-, boven uit baksteen. In den oostelijken sluitingsmuur een nisje. Aan de noordzijde bevinden zich twee ingangen; de oostelijke hiervan is dichtgemetseld. Hiernevens twee onmiddellijk naast elkaar geplaatste steunbeeren. Boven den ingang van het zuidelijk koor een gedenksteen met opschrift, betreffende het leggen van den eersten steen, en: 1463. De toren bestaat uit twee geledingen en wordt gedekt door een lage spits. Boven

19 den ingang, aan de westzijde, een steen met opschrift en: 1516. Op verschillende plaatsen in het benedengedeelte der muren, voornamelijk aan de noord- en oostzijde, bevinden zich loodrechte groeven, wellicht ontstaan door uitslijping. Inwendig (geheel gepleisterd): tusschen middenbeuk en zuidbeuk drie pijlers; tusschen middenbeuk en noordbeuk een pijler en een ronde zuil. Het benedengedeelte dezer pijlers behoort blijkbaar tot een vroegeren bouw (XII-XIII?). Steenen kruisribgewelven, behalve boven de zuidelijke koorsluiting en het oostelijk gewelfvak van den noordelijken zijbeuk, die met een vlakke houten zoldering gedekt zijn. In de benedenruimte van den toren inkassingen voor een kruisgewelf. Groote rondbogige muurnissen. In den zuidmuur een uitgespaarde wenteltrap. Boven den boog tusschen toren en schip een steen met opschrift (1538) betreffende de sluiting van dezen doorgang. De kerk bezit: Overblijfselen van een sacramentshuisje (XV d). Eiken preekstoel (XVII d). Eiken doophek (XVII d). Koperen lezenaar (1683), zandlooperhouder (XVII d), en drie koperen blakers (XVII d). Banken (XVII en XVIII). Orgel (1847), vervaardigd door C.F. Naber. Grafzerken (XVI), en een (1604). Overblijfselen van muurschilderingen in het koor en tegen den oostmuur van den noordbeuk. Twee koperen kronen (1781). Grafsteen (1545) van Frederik van Twickello. Vier zilveren bekers, waarvan twee met een gegraveerde afbeelding der kerk, benevens eenig tinwerk worden in het kasteel Twickel bewaard. Twee zilveren bekers (XVII d). Een klok, in 1632 gegoten; een, in 1780 gegoten door Alexis Petit, en een, in 1786 gegoten door Petit en Zonen. Wijzerplaat (XVII d), in de kerk. Vóór den ingang van het kerkhof een ijzeren rooster. 2. De R.K. KERK (H. Blasius) bezit: Houten doopvont (1834).

20 Zilveren monstrans (± 1500). Kelk (± 1500). g 1. Huis A 31. Halsgevel met aanzetkrullen en gebogen fronton, waarin twee druiventrossen en: 1750. 2. A1. Dergelijke gevel. (De Posthoorn.) In het fronton een kroon en: 1764. Gevelsteen. 3. A 60. Puntgevel (XVIII c). Bovendeel vakwerkbouw, uitspringend boven het in tegelwerk en baksteen opgetrokken benedengedeelte. Denekamp. Denekamp. e 1. De NED. HERV. KERK (1808, in 1840 hersteld) bezit: Houten offerblok (XVII d). Koperen kroontje (XVII d). Zilveren beker (XVII c). 2. De R.K. KERK (H. Nicolaas), XIII c gebouwd, XV b verbouwd, in 1810 vergroot met een dwarspand en een koor, welke uitbreiding XX a wederom werd afgebroken onder leiding van den architect W. Te Riele Gz., is een geheel in Bentheimersteen opgetrokken gebouw, bestaande uit een schip (XIII c) en eenen vierkanten toren (XIII c, verhoogd XV d) met een driehoekigen traptoren aan de zuidzijde. De toren bestaat uit drie geledingen. Aan de westzijde een ingang. Spitsbogige vensters en galmgaten. Inwendig: baksteenen kruisribgewelven (XV d). In den toren een kruisribgewelf. Vóór het kerkhof een ijzeren rooster. De kerk bezit: Doopvont (XV) van Bentheimersteen, thans als wijwatervat in gebruik. Twee koperen kronen (XVII d).

21 Twee klokken, in 1436 en in 1518 gegoten, en een in 1530 gegoten door Wolter Wuterius. g 1. Het HUIS BRECKELENKAMP, in 1391 vermeld, XVII A herbouwd voor Everhard Bentinck tot Breckelenkamp, in 1844 gewijzigd, bestaat uit een zeer bouwvallig baksteenen hoofdgebouw met banden van Bentheimersteen, en twee rechthoekig hierop staande baksteenen vleugels, die een voorplein omsluiten. Het geheel omgeven door een gracht, waarvan de kanten bekleed zijn met zware stukken Bentheimersteen. Boven den ingang in den linkervleugel wapens en: 1651; boven de poort in den rechtervleugel eveneens een wapen en: 1844. Bij de hoeken der vleugels aan iedere zijde nog een ingang, bekroond door wapens. Boven den rechteringang: 1633. Aan de achterzijde van het gebouw, op de eerste verdieping, de oorspronkelijke kruiskozijnen; de vensters hieronder zijn gewijzigd, maar de moeten van vroegere zijn nog zichtbaar; twee uitgebouwde gemakken, rustend op Bentheimer steenen. In ankers: 1653 en bij den rechterzijgevel: 1637. 2. Het HUIS SINGRAVEN, in 1381 vermeld, waarschijnlijk omstreeks 1661 nieuw opgetrokken, XIX geheel verbouwd, bezit: Klok (gebarsten), in 1653 gegoten door Hendrik ter Horst. De WATERMOLEN op den Dinkel, in 1448 vermeld, meermalen vernieuwd, in 1920 gerestaureerd, heeft in de kademuren dertien wapensteenen met opschriften, huismerken en jaartallen: 1544, 1610, 1619, 1646, 1671, 1737, 1740, 1818, 1854, 1911, 1920. Lattrop. e. De R.K. KERK (H.H. Simon en Judas) bezit: Eiken Nood Gods en Mariabeeld (beide XV c). Koperen kroontje (XVII d). Bij Tilligte staat een oude boerderij van het Nedersaksische type, een z.g. los hoes.

22 Deventer. b. Verdedigingswerken. 1. Van DE BERGPOORT (1619), als laatst overgeblevene der stadspoorten in 1880 afgebroken, is het buitenfront, met beeldhouwwerk van Hendrik de Keyser, overgebracht naar het terrein van het Rijksmuseum te Amsterdam. 2. Van de voormalige BINNEN-VISCHPOORT, XIV vermeld als Dijkpoort, in 1838 gesloopt, bevindt zich een steen met het stadswapen, en van de BUITEN-VISCHPOORT (1616) een steen met een opschrift in het museum in de Waag. 3. Van de OMMURING, die wellicht reeds X bestond, XIII werd gewijzigd, midden-xiv uitgebreid door aanleg van een tweeden ringmuur, XV B andermaal uitgebreid en verbeterd, en wederom XVI A, in 1597 vernieuwd en gewijzigd op last van Prins Maurits door Adriaan Anthonisz. Metius, XVII nogmaals vernieuwd, in 1702 gewijzigd volgens plannen van Coehoorn, 1874-1880 gesloopt, is thans nog over een stuk vestingmuur (XV) aan de Welle, bij de schipbrug Een dergelijk brok muurwerk (XV) in de Smedenstraat, tusschen de huizen nrs. 131 en 141. Aan den Bokkingshang een steen (1587) met stedelijk wapen en schildhouders tegen een gebouwtje, dat tot de versterkingen behoorde. 4. Van de VESTINGTORENS bestaan nog slechts; een gedeelte van eenen toren (XV) bij de Zandpoort; een dergelijk overblijfsel (XV) bij de haven, een fragment (XV), ingericht tot zitplaats, bij de Welle; en een ronde baksteenen toren (XV) in de straat Achter de muren. 5. Een gedeelte van de voormalige gracht is nog zichtbaar in de tuintjes van de huizen der Smedenstraat.

23 c. Pompen, grenssteenen, gerechtssteenen, enz. Achter Kleine Overstraat 61 een houten pomp (XVII a) met ijzeren beslag en zwengel. Bij den Penninkshoek een pomp (XVIII b), met bolvormige bekroning. In een nis aan de noordoostzijde der Lebuinuskerk een hardsteenen pomp (XVIII d), bekroond door een siervaas. Op de Brink zerksteenen voor de palen van het schavot. d. Wereldlijke openbare gebouwen. 1. Het RAADHUIS, in 1347 vermeld, meermalen verbouwd, in 1694 andermaal gewijzigd en met het naastgelegen voormalige Wanthuis (1652) achter een gemeenschappelijken gevel vereenigd, is een complex van grootendeels bergsteenen, twee binnenplaatsen omgevende gebouwen, bestaande uit: a. een hoofdgebouw, in 1694 verbouwd door Jacob Roman, die hierbij een deel van het belendende Wanthuis (zie b) aantrok en voor het geheel een voorgevel, aan het Groote Kerkhof gelegen, ontwierp. Deze gevel, van Bentheimersteen in klassicistischen trant opgetrokken, in 1747 en 1753 geverfd, heeft een vooruitspringende middenpartij, met hoofdingang, waarvoor een Toscaansche portiek, bekroond door een balustrade, en een bordes met trappen (in 1766 hersteld). Te weerszijden van deze middenpartij twee balkons op consoles. Kroonlijst, waarboven een attiek met, in het midden, gebeeldhouwde wapens, gedekt door een kroon, en met siervazen op de hoeken; b. een langgestrekten zijvleugel (1662, door Ph. Vingboons) aan de Polstraat, het voormalige Wanthuis, in 1694 bij het raadhuis getrokken (zie a). Gevel met doorgaande Toscaansche pilasters en hoofdgestel, in welks fries: 1662; c. een achtergebouw (muurwerk ± 1600, gepleisterd), met vierkanten traptoren. Inwendig (XIX zeer gewijzigd): In a: vestibule, vroeger voor-

24 plein genoemd, in 1766 ingericht tot eetzaal, in 1776 hersteld. Gebeeldhouwde eiken portiek (1665, wellicht door Derck Daniëls, zoon van den Kamper schrijnwerker Daniël Berents), aan den ingang der commissie-kamers, met Ionische pilasters en segmentvormig, doorbroken fronton met gemeentewapen. In het ornament van den middensten pilaster een zegel met: 1665. Zijwanden en plafond (XVIII c) van stuc. Schouw (vermoedelijk in 1766 vervaardigd, door Jeronimus Columba) in stuc met gemeentewapen. Te weerszijden hiervan, tegen den stuc-wand (1776), gebogen frontons, waarin medaillons met Latijnsche opschriften. Vijf geschilderde gildeborden: van het kuipersgilde (1635), bouwliedengilde (1634), bakkersgilde (1634, tekst in 1779 aangevuld), smidsgilde (XVII b), slijtersgilde (1690, vernieuwd in 1769), alle in gesneden lijsten. Twee borden in gesneden omlijsting (XVIII), op elk waarvan zes beulszwaarden, waarvan een in 1378 geschonken door keizer Wenceslas en een met het jaartal 1499. Twee tweehands statiezwaarden (XV). Twee brandspuiten (XVII), een waarvan de Mennistenspuite genoemd wordt. Achter de vestibule de raadzaal (1659 gewijzigd, en andermaal in 1805). Gebeeldhouwde eiken deuren (XIX a). Gebeeldhouwde eiken wandversiering (XVII c), overblijfsel van het vroegere gestoelte der burgemeesters, ingericht tot wandkast, met drie composietpilasters onder een vooruitspringende kroonlijst, met Latijnsch opschrift en gebogen fronton, waarin het gemeentewapen. Hierboven een klok (1731, door den horlogemaker Joost van Houten te Deventer), in gebeeldhouwde kast (XVIII b); rondom de wijzerplaat vier geschilderde tafereelen (XVIII a, door G.J. Palthe), de jaargetijden voorstellend. Te weerszijden der klokkenkast twee eiken beelden (midden-xvii), voorstellend Justitia en Prudentia. Vier schilderijen (1628, door Hendrik Terbruggen), voorstellend de vier Evangelisten, in 1707 aan de stad geschonken; schilderij (1667, door Gerard Terborch), voorstellende den Deventer magistraat, in gesneden, verguld lindehouten lijst (XVII c); een portret

25 (XIX a) van koning Willem I. Op de bovenverdieping twee vertrekken, waarin de stedelijke- of Athenaeumbibliotheek, in 1560 begonnen, in 1597 bij magistraatsbesluit gesticht, XIX a vermeerderd met een groot deel der boekerij van de voormalige Geldersche academie te Harderwijk, en bevattende ruim vijfhonderd handschriften, een groote verzameling wiegedrukken, een blokboek (Donatus, ± 1450), enz. In b: Rechts van de vestibule de commissiekamers (voormalige secretarie). Geschilderd portret (XIX b) van koning Willem II als veldheer. Een mansportret met doodshoofd, uit een dezer kamers afkomstig, is thans in het Waagmuseum. In de bodekamer een spiegeltje in gesneden, vergulde lijst (XVIII b/c), een portret van Math. v. Schaack, en een vuuraanmaker (XVIII d). Op de bovenverdieping nog een vertrek, waarin een gedeelte der Athenaeum-bibliotheek. In c: Burgemeesterskamer, vroeger de nieuwe kamer (± 1653, vensters en zoldering ver nieuwd in 1853). Eiken wandbetimmering (XVII c) met gebeeldhouwde muurkasten. Schouw met eiken betimmering (XVII c) en marmeren Ionische zuilen; schoorsteenstuk (doek, gemerkt: D. Hardenstein, 1653), voorstellende Scipio en de bruid van Numantia. Ovale levensgroote geschilderde borstbeelden (± 1700) van Prins Willem III en Maria II Stuart, door of in den trant van J.H. Brandon. Van het stadszilverwerk bestaat nog slechts een verguld zilveren beker (1660) van Adriaan van Bockholt, thans in particulier bezit. 2. Groote Kerkhof 14. Het LANDSHUIS, in 1361 vermeld als herberg Brunenberg, sinds 1364 Stadsherberg, in 1632 herbouwd, waarschijnlijk door Marten Luloffs, stadstimmerman, en mr. Melchior, stadsmetselaar, in den tegenwoordigen vorm en ingericht tot vergaderplaats der Gedeputeerde Staten van Overijsel, 1839-1870 gymnasium, thans politiebureau, is een ge-

26 bouw met rijk in bak- en bergsteen opgetrokken trapgevel. Tusschen de vensters baksteenen pilasters met zandsteenen blokken. Breede waterlijsten. Boven de vensters (in 1770 gewijzigd) overblijfselen van de oorspronkelijke ontlastingsbogen, waarin sluit steenen met kopjes. Tegen de trappen gebeeldhouwde vleugelstukken en op de hoeken obelisken. In den top een nis, met beeld van een krijgsman, het wapen der stad houdend, waarboven: 1632, afgedekt door een gebogen fronton met schelp en bekroond door een obelisk. Gelijkvloers, in het midden, de hoofdingang met rijk gebeeldhouwde portiek, bekroond door het stedelijk wapen. Te weerszijden twee kleine gebeeldhouwde portieken. Inwendig (geheel gewijzigd): in het voorportaal rondbogen, rustend op twee gothische zuilen (XV) met gegroefde schachten. 3. De WAAG, in 1528 gebouwd, en tevens bestemd tot Burgerwacht, in 1620 en 1643 gedeeltelijk hersteld, in 1873 gerestaureerd en inwendig geheel gewijzigd, in 1921 door den stadsarchitect Uytenhout hersteld en, aan de noordzijde, van een nieuwe fundeering in beton voorzien, is een, deels uit materiaal van gesloopte forten in baken bergsteen opgetrokken, geheel vrijstaand gebouw op rechthoekig grondplan, met zuilenhal en dubbele trap vóór den hoofdingang in den oostelijken smallen gevel, en eenen half-achthoekigen traptoren op den noord-oostelijken hoek. Het gebouw bestaat uit drie verdiepingen, gescheiden door waterlijsten, waarvan die boven de benedenverdieping rust op een rondgaand spitsboogfries. Vensters gedekt door zandsteenen korfbogen met toten. Uitgekraagde achtkante hoektorentjes met lichtsleuven, zandsteenen hoekstijlen met traceeringen en koepelvormige afdekking. Boven de gootlijst, tusschen zandsteenen pinakels zonder spitsen, een zandsteenen balustrade met traceeringen. Wolfdak, waarop een klokketorentje (XVII a) met peervormige bekroning. De zuilenhal met bordes, geflankeerd door trappen, vóór den hoofdingang, in 1643 gebouwd naar een

27 ontwerp der steenhouwers Jan Bour en Hans Willem Amushoff uit Gildehaus, wordt overdekt door twee kruisgewelven, rustend op Toscaansche zuilen. Zij heeft vier rondbogen met gebeeldhouwde sluitsteenen. In het midden der voorzijde een groote gebeeldhouwde spuwer. Op de balustrade van het bordes en op de leuningen der trappen schildhoudende leeuwen. In een fries onder de balustrade twee opschriften betreffende den bouw, met: 1643 en 1644. Voorts in den voorgevel drie steenen met: 1620, 1755 en 1873. In den noordelijken zijgevel een stichtingssteen met opschrift en: 1528, en een steen met zon en maan. Gebeeldhouwde draagsteenen, op twee waarvan nog beeldjes staan. Tegen den muur hangt een koperen ketel (1434) ter bestraffing van valsche munters. Inwendig (in 1862 als waag buiten gebruik gesteld, in 1867 teeken- en werkschool, in 1871 telegraafbureau, in 1873 gymnasium, in 1893 H.B.S. voor meisjes, thans stedelijk museum) bevindt zich nog een steenen spiltrap in den traptoren. Zie verder: h 1. 4. BOTERWAAG, zie g 1. I. MUNTENPLAATS. Van de voormalige MUNT bestaat nog een XVI c opgetrokken, in 1915 naar plannen van den architect A. Mulder, onder leiding van H.J. Witteveen en E. Bokhorst, uit- en inwendig geheel gerestaureerd en vernieuwd gebouw met half-achtkanten traptoren, gedekt door een nieuwe spits. Tegen den voormuur een schuin afgedekte steunbeer, waarvoor een gemetselde pomp met houten afdak. Ellipsbogige ingang. Vensters met vernieuwde kozijnen. De traptoren heeft bergsteenen lijsten, hoek- en negblokken en een door een ellipsboog gedekten ingang. Poortje met zandsteenen omlijsting, waarin twee rozetten en een masker. c. Kerkelijke gebouwen. 1. De GROOTE OF ST. LEBUINUSKERK, ± 770 gesticht door