12 Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 2007-2008 door Mike van Mechelen, Huub Verijdt
Colofon Datum aanmaak Versie Status Kenmerk Bestand Datum bijstellen Auteur 1.0 Officieel Februari 2008 Mike van Mechelen, Huub Verijdt M.m.v. Etil (Marleen Cremers, Henri Faun en Jeroen Meuwissen) ECABO 2008 Overname voor eigen gebruik is toegestaan onder bronvermelding. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 2 / 97
Inhoud Samenvatting 5 1 Inleiding 11 1.1 Achtergrond Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 11 1.2 Inhoud rapport 12 2 Arbeidsmarkt 13 2.1 Inleiding 13 2.2 Trends op de arbeidsmarkt 13 2.3 Structuur werkgelegenheid ECABO-domein - ROA 14 2.3.1 Beroepsgroepen 14 2.3.2 Bedrijfssectoren 16 2.4 Structuur werkgelegenheid - Arbeidsmarktmonitor ECABO 17 2.4.1 ECABO-richtingen 17 2.4.2 ECABO-kwalificaties 19 2.5 Verwachte ontwikkelingen 22 2.5.1 Verwachte werkgelegenheidsontwikkeling 22 2.5.2 Verwachte ontwikkeling van gewenste opleidingsniveau 23 2.5.3 Verwachte knelpunten in de personeelsvoorziening 24 3 Onderwijs 27 3.1 Inleiding 27 3.2 Opleidingen 27 3.3 Leerlingen 29 3.3.1 Instroom uit het VMBO 29 3.3.2 Deelnemers ECABO 29 3.4 Diploma s ECABO 32 3.5 Bestemming gediplomeerden ECABO 34 4 Beroepspraktijkvorming 37 4.1 Inleiding 37 4.2 Leerbedrijven 37 4.3 Erkenningen 39 4.4 Leerplaatsen 44 4.5 Leerwerktrajecten VMBO 45 5 Arbeidsmarktperspectieven 47 5.1 Inleiding 47 5.2 Vacatures 47 5.2.1 Vacatures in 2007 47 5.2.2 Prognose ontwikkeling vacatures 2007-2012 49 5.3 Vraag naar schoolverlaters 51 5.4 Aanbod op de arbeidsmarkt 52 5.4.1 Aanbodscategorieën 52 5.4.2 Uitstroom naar de arbeidsmarkt vanuit onderwijs 54 5.5 Arbeidsmarktperspectieven 57 Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 3 / 97
6 Perspectieven BPV 61 6.1 Inleiding 61 6.2 Confrontatie vraag en aanbod 61 6.3 Conclusie 65 7 Eindconclusie 67 7.1 Inleiding 67 7.2 Conclusies 67 7.2.1 Algemene arbeidsmarktsituatie 67 7.2.2 Vraagkant arbeidsmarkt 67 7.2.3 Aanbodkant arbeidsmarkt 68 7.3 Vergelijking arbeidsmarkt- en BPV-perspectieven 69 7.3.1 Landelijk beeld 69 7.3.2 Regionaal beeld 72 7.3.2.1 District Noord 72 7.3.2.2 District Oost 73 7.3.2.3 District Middenwest 74 7.3.2.4 District Noordwest 75 7.3.2.5 District Zuidwest 76 7.3.2.6 District Zuidoost 77 7.4 Eindconclusie en aanbevelingen 78 Bronvermelding 81 Bijlage 1 Regio-indeling 82 Bijlage 2 Indeling bedrijfssectoren 84 Bijlage 3 Beroepsgroepen 85 Bijlage 4 Deelnemers en diploma s naar crebo 86 Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 4 / 97
Samenvatting Inleiding In de Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs van ECABO schetsen we een actueel beeld van de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt voor de economisch-administratieve, ICT- en veiligheidsberoepen. Daarnaast komen ontwikkelingen binnen het onderwijs aan bod op het gebied van deelname aan opleidingen, behaalde diploma s en bestemming van schoolverlaters binnen het ECABO-domein. De ontwikkelingen hebben we vertaald naar de arbeidsmarktperspectieven en perspectieven voor beroepspraktijkvorming (BPV) voor leerlingen in de betreffende opleidingen. Arbeidsmarkt De arbeidsmarkt wordt structureel krapper. Dit is in de eerste plaats een gevolg van ontwikkelingen aan de aanbodzijde van de arbeidsmarkt. In Nederland is sprake van een structurele afname van de groei van de beroepsbevolking. Dit betekent dat het arbeidsaanbod minder toeneemt dan voorheen en op termijn zelfs zal afnemen. Tegelijkertijd neemt de gemiddelde leeftijd van de beroepsbevolking toe en vindt vergrijzing plaats. Aan de vraagzijde van de arbeidsmarkt leidt vergrijzing de komende decennia tot een stijgende vervangingsvraag. Voor de korte en middellange termijn speelt hierbij bovendien mee, dat door het herstel van de economische groei ook de werkgelegenheidsgroei zal toenemen met als gevolg een toename van de uitbreidingsvraag. De vraag naar arbeid trekt dus aan, terwijl de ontwikkeling van het arbeidsaanbod juist achterblijft. Dit leidt tot een krapte op de arbeidsmarkt die zowel een structurele als een conjuncturele component kent. Hoewel er verschillen bestaan in de omvang van de verwachte arbeidsmarktknelpunten naar beroepsgroep, zullen de arbeidsmarktperspectieven van baanwisselaars, herintreders, werkzoekenden en schoolverlaters als gevolg van deze arbeidsmarktontwikkeling relatief gunstig zijn ten opzichte van voorgaande jaren. In tijden van economische voorspoed wisselen mensen vaker van baan, aangezien het risico lager is en er meer mogelijkheden zijn om een betere baan te vinden. Verder zullen ondernemingen door de verwachte krapte op de arbeidsmarkt eerder geneigd zijn in werkzoekenden en herintreders te investeren in de vorm van opleiding en arbeidsvoorwaarden. Voor alle ECABO-richtingen wordt een toename in het aantal vacatures voorzien van in totaal gemiddeld 1,9% in de periode 2007-2012. Het aantal vacatures zal relatief sterk toenemen gedurende de periode 2007-2008 (3,7%), waarna een meer gematigde groei volgt gedurende de periode 2008-2012 (1,4% per jaar). De relatief grootste groei in aantal vacatures zal plaatsvinden in de richting Bank- en verzekeringswezen (2,3%), gevolgd door ICT (2,0%) en Secretarieel (2,0%). Commercieel, de richting waarvoor in absolute zin de meeste vacatures zijn, kent een groeipercentage van 1,9%. Vacatures in de bedrijfsadministratieve richting kennen een gemiddeld groeipercentage van 1,7% en de kleinste groei is voor de richting waarvoor ook absoluut gezien de minste vacatures zijn, namelijk Juridisch (1,2%). Als we kijken naar de vacaturegraad voor ECABO-beroepen, kan een vergelijking worden gemaakt tussen het aantal vacatures per CWI-district. Daarbij zijn de vacatures in de verschillende ECABOrichtingen afgezet tegen de totale werkgelegenheid in de regio s. Gemiddeld zijn er in totaal rond de 30 ECABO-vacatures per 1.000 banen. Bij vergelijking van de districten valt op dat relatief gezien de meeste vacatures voor ECABO-gerelateerde functies in Oost te vinden zijn. Met name in de richtingen Commercieel en Bank- en verzekeringswezen zijn er relatief veel vacatures in dit district. Ook in Noordwest zijn er relatief veel vacatures, vooral in de richtingen Bedrijfsadministratief en Juridisch. In Middenwest ligt de vacaturegraad net boven het landelijk gemiddelde, terwijl die er in de districten Noord, Zuidwest en Zuidoost iets onder ligt. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 5 / 97
In de volgende tabel worden de landelijke en regionale arbeidsmarktperspectieven gepresenteerd voor de kwalificaties van ECABO. Tabel 1 Arbeidsmarktperspectieven naar kwalificatie Crebo-nr Kwalificatie Totaal Totaal Totaal Totaal Totaal Totaal Totaal NL D1 N D2 O D3 MW D4 NW D5 ZW D6 ZO Secretarieel 10040 90510 Directiesecretaresse/ Management assistent (4) =/+ + =/+ =/+ + + + 10046 90590 Secretaresse (3) =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ 10050 90470 Secretarieel - / administratief medewerker (2) = =/- = = = =/- = 10053 90440 Adm. medewerker / Arbeidsmarktgekwalificeerd assistent (1) - - - - - - - Bedrijfsadministratie 10039 90460 Administrateur (4) + = =/+ + + =/+ + 10049 90490 Boekhoudkundig medewerker (3) =/+ + =/+ =/+ =/+ = =/+ 10045 90471 Bedrijfsadministratief medewerker (2) = =/+ = =/- =/+ =/- = Commercieel 10036 90530 (Commercieel) Medewerker marketing en communicatie (4) =/- =/+ - - = =/+ - 10044 90110 Commercieel medewerker (binnendienst) (3) + + + + + + + 10048 Commercieel administratief medewerker (2) =/- =/- =/- =/- =/- =/- =/- Bank- en verzekeringswezen 10761 90500 Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen (4) + + + + + + =/+ ICT 10907 90020 Applicatie ontwikkelaar (4) + =/+ + + + + =/+ 10908 90280 Netwerkbeheerder (4) + + + + + =/- + 10905 90220 ICT-beheerder (4) = = = + =/+ =/- - 92200 Particulier digitaal onderzoeker (4) - - - - - - - 10904 90230 Medewerker beheer ICT (3) - - - - - - - 10903 90360 (Service) Medewerker ICT (2) - - - - = - - Logistiek 10035 Medewerker logistiek management - fysieke distributie (4) =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ 10034 Medewerker logistiek management - material management (4) =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ 10043 Logistiek medewerker - fysieke distributie (3) + + + + + + + 10042 Logistiek medewerker - material management (3) + + + + + + + Juridisch 10026 90431 (Sociaal) Juridisch medewerker - arbeidsvoorziening en personeelswerk (4) =/+ = + =/- + + - 10909 90432 (Administratief) Juridisch medewerker - openbaar bestuur (4) =/- =/- = - = = - 10025 90433 (Sociaal) Juridisch medewerker - sociale zekerheid (4) =/- =/- = - = = - 10909 90434 (Administratief) Juridisch medewerker - zakelijke dienstverlening (4) =/- =/- = - = = - Informatiedienstverlening 90521 Archiefmedewerker historisch documentatiecentrum (4) = = = = = = = 90523 Informatieverzorger (4) = = = = = = = 10846 90522 Medewerker informatiedienstverlening bibliotheken / Bibliotheekmedewerker (4) = = = = = = = Orde en veiligheid 10695 Particulier onderzoeker (1) - - - - - - - 10828 90480 Toezichthouder / assistent toezicht en veiligheid (1) = = = = = = = 10857 90570 Assistent vrede en veiligheid (1) =/- =/- =/- =/- =/- =/- =/- 10870 90580 Medewerker vrede en veiligheid (2) + + + + + + + 90560 Medewerker toezicht en veiligheid (2) = = = = = = = 10876 90540 Beveiliger (2) =/+ =/- = + + + = 10910 90550 Coördinator beveiliging (3) =/- - =/- = = = =/- Legenda De tekens zijn indicatief voor de kans dat alle werkzoekende gediplomeerden een passende arbeidsplaats vinden in het verlengde van de betreffende opleiding. + : goed =/+ : ruim voldoende = : voldoende (evenwicht tussen vraag en aanbod) =/- : matig - : gering Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 6 / 97
Uit het overzicht met arbeidsmarktperspectieven blijkt, dat voor de economisch-administratieve kwalificatierichtingen het aantal beschikbare arbeidsplaatsen voor leerlingen met een afgeronde mboopleiding op niveau 3 en 4 over het algemeen (ruim) voldoende tot goed is. Voor de lagere niveaus zijn de perspectieven op een baan in het verlengde van de gevolgde opleiding wat minder gunstig. Voor de kwalificatierichting ICT zijn de vooruitzichten voor de niveau 4 opleidingen ruim voldoende tot goed. Alleen bij de nieuwe opleiding Particulier digitaal onderzoeker zien we een ander beeld, vanwege het relatief grote aantal leerlingen dat deze opleiding is gaan volgen ten opzichte van de vraag vanuit de arbeidsmarkt. De kans op een baan in het verlengde van de ICT-opleidingen op niveau 2 en 3 staat nog steeds onder druk, vanwege het grote aanbod aan mbo-gekwalificeerden vanuit deze opleidingen. Voor de richting Orde en veiligheid zijn de vooruitzichten voor de Medewerker vrede en veiligheid en de Beveiliger gunstig. De regionale arbeidsmarktperspectieven wijken over het algemeen niet sterk af van het landelijke beeld. Uitzondering hierop zijn de perspectieven voor de kwalificaties Medewerker marketing en communicatie en ICT-beheerder: deze kennen een vrij grote variatie tussen de CWI-districten in de verwachte kansen op een baan. Daarnaast wijkt het beeld voor de richting Juridisch in de districten Middenwest en Zuidoost in negatieve zin af van de rest. Onderwijs In totaal volgden er de afgelopen drie schooljaren gemiddeld circa 85.000 leerlingen een ECABOopleiding. Vanaf schooljaar 2004-2005 is er sprake van een dalende trend. Dit wijkt af van de algemene landelijke ontwikkeling waarbij het leerlingenaantal in het mbo stijgt. Qua deelnemersaantal is binnen het ECABO-domein de richting ICT het grootst (ruim 20.000 deelnemers in schooljaar 2006-2007), gevolgd door Bedrijfsadministratief (circa 16.000), Secretarieel (ruim 14.000) en Commercieel (bijna 11.000). De verschillende richtingen vertonen niet dezelfde trends. Het aantal leerlingen in bedrijfsadministratieve opleidingen daalt over de periode van drie jaar gestaag. ICT en Juridisch laten vooral in 2005-2006 een afname zien en blijven het afgelopen jaar stabiel. De richtingen Secretarieel, Commercieel, Bank- en verzekeringswezen en Juridisch blijven redelijk constant. Logistiek en Informatiedienstverlening hebben het minste aantal deelnemers, waardoor hun relatieve stijging en daling in verhouding groot zijn. De enige richting die gedurende de afgelopen drie jaar een gestage leerlingengroei heeft doorgemaakt, is Orde en veiligheid. Hoewel het deelnemersaantal aan het mbo in ECABO-richtingen daalt, is het aantal behaalde diploma s gedurende de laatste vier jaar gestegen. In 2006 waren dit er circa 24.500, ruim 1.000 meer dan in 2003. De grootste groep (42%) van de ECABO mbo-gediplomeerden betreedt na het behalen van het diploma de arbeidsmarkt, terwijl bijna 31% een vervolgopleiding gaat volgen. De opvallendste trends zijn de toename van schoolverlaters die een vervolgopleiding gaan doen en de afname van diegenen die werk en een opleiding combineren. Werkloosheid na schoolverlaten neemt in het algemeen af. Vooral vanuit de richtingen Secretarieel en Orde en veiligheid gaan relatief veel gediplomeerden direct aan het werk. Vanuit de richtingen Juridisch en Commercieel kiezen relatief veel leerlingen voor een vervolgopleiding. Bij Juridisch geldt dat voor een absolute meerderheid (54%) van de schoolverlaters. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 7 / 97
Beroepspraktijkvorming De BPV-perspectieven geven de verwachte verhouding aan tussen aanbod van en vraag naar leerplaatsen op korte termijn. Een minteken geeft aan, dat de verwachte vraag groter zal zijn dan het aanbod. Dit betekent niet dat de leerling geen of een geringe kans op een leerplaats tijdens de opleiding heeft, maar is wel een signaal dat met het reguliere aanbod bij erkende leerbedrijven naar verwachting niet in de vraag kan worden voorzien. Dit betekent dat betrokken partijen extra actie zullen moeten ondernemen om iedereen van een passende leerplaats te voorzien. Voor het gros van de ECABO-kwalificaties geldt, dat de vooruitzichten op een stageplaats tijdens de opleiding ruim voldoende tot goed zijn. Slechts in twee gevallen worden op landelijk niveau mogelijke tekorten verwacht. Dat is het geval voor de Particulier onderzoeker (niveau 1) en voor de Particulier digitaal onderzoeker (niveau 4). Deze laatste is een nieuwe opleiding en het aanbod van stageplaatsen zal naar verwachting nog onvoldoende zijn om helemaal in de vraag te kunnen voorzien. Binnen de economisch-administratieve richtingen blijven de niveau 1- en 2-opleidingen qua perspectieven achter bij de rest. Al enkele jaren is de vraag vanuit het onderwijs naar de betreffende stageplaatsen vanwege het over het algemeen hoge aantal leerlingen groter dan het stage-aanbod. Eenzelfde mismatch tussen vraag naar en aanbod van stageplaatsen geldt al enige tijd voor de niveau-2 opleiding Medewerker ICT. Hoewel de leerlingaantallen een dalende trend vertonen is er nog geen sprake van evenwicht. Bij de juridische kwalificaties is er een duidelijk verschil te zien tussen de gunstige kansen op een stageplaats voor de Juridisch medewerker - arbeidsvoorziening en personeelswerk en de knelpunten die verwacht worden voor de Juridisch medewerker - sociale zekerheid en - openbaar bestuur. Voor de richting Orde en veiligheid geldt een ongunstiger perspectief voor de niveau 1 opleidingen en in mindere mate gaat dat op voor de Coördinator beveiliging (niveau 3). Deze laatste kwalificatie scoort qua stagekansen op landelijk niveau nog net voldoende. We concluderen dat er op landelijk niveau voor veruit de meeste kwalificaties (ruim) voldoende stageplaatsen beschikbaar zullen zijn. De regionale BPV-perspectieven wijken op een beperkt aantal punten af van het landelijke beeld. Dit betreft op richtingniveau met name de verwachtingen voor ICT en Juridisch. Voor ICT geldt voor de niveau 4 opleidingen een gunstiger perspectief voor District Oost, Middenwest en Zuidwest. Voor Noord wordt in vergelijking met het landelijke perspectief een iets ongunstiger beeld geschetst voor alle niveaus binnen de ICT-richting. Bij Juridisch blijken de verwachte knelpunten voor Sociale zekerheid en Openbaar bestuur met name in de districten Oost en Middenwest te spelen en in iets minder mate ook in Noordwest, terwijl in Zuidwest en Zuidoost van een evenwichtssituatie wordt uitgegaan. Voor Orde en veiligheid zijn de verwachtingen wat gunstiger in District Oost, terwijl in Zuidoost sprake is van een matig perspectief voor de kwalificatie Beveiliger. Knelpunten voor de Coördinator beveiliging worden met name verwacht in District Noordwest. Tot slot zien we een (dreigend) tekort aan stageplaatsen voor de Arbeidsmarktgekwalificeerd assistent (AKA) in District Oost en Zuidoost. Verder is het regionale perspectief in hoofdlijnen vergelijkbaar met het landelijke beeld. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 8 / 97
In de volgende tabel worden de landelijke en regionale BPV-perspectieven gepresenteerd voor de kwalificaties van ECABO. Tabel 2 BPV-perspectieven naar kwalificatie en district Crebo-nr Kwalificatie Totaal Totaal Totaal Totaal Totaal Totaal Totaal NL D1 N D2 O D3 MW D4 NW D5 ZW D6 ZO Secretarieel 10040 90510 Directiesecretaresse/ Management assistent (4) =/+ = + =/+ =/+ + =/+ 10046 90590 Secretaresse (3) =/+ + + =/+ =/+ =/+ =/+ 10050 90470 Secretarieel - / administratief medewerker (2) = = =/- = = = =/- 10053 90440 Adm. medewerker / Arbeidsmarktgekwalificeerd assistent (1) =/- = - =/- = =/- - Bedrijfsadministratie 10039 90460 Administrateur (4) =/+ = =/+ + =/+ =/+ =/+ 10049 90490 Boekhoudkundig medewerker (3) =/+ =/+ =/+ =/+ = =/+ =/+ 10045 90471 Bedrijfsadministratief medewerker (2) =/- = =/- = =/- =/- =/- Commercieel 10036 90530 (Commercieel) Medewerker marketing en communicatie (4) =/+ = = =/+ =/+ + + 10044 90110 Commercieel medewerker (binnendienst) (3) =/+ = =/+ =/+ =/+ + + 10048 Commercieel administratief medewerker (2) = = =/- = =/- x = Bank- en verzekeringswezen 10761 90500 Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen (4) = + = = = = = ICT 10907 90020 Applicatie ontwikkelaar (4) =/+ = + =/+ =/+ + =/+ 10908 90280 Netwerkbeheerder (4) =/+ = + + =/+ =/+ =/+ 10905 90220 ICT-beheerder (4) =/+ =/+ + + + + =/+ 92200 Particulier digitaal onderzoeker (4) - - - - =/- - x 10904 90230 Medewerker beheer ICT (3) =/+ = =/+ =/+ =/+ =/+ =/+ 10903 90360 (Service) Medewerker ICT (2) =/- - =/- =/- =/- =/- =/- Logistiek 10035 Medewerker logistiek management - fysieke distributie (4) + x x x x + =/+ 10034 Medewerker logistiek management - material management (4) + x x x x + =/+ 10043 Logistiek medewerker - fysieke distributie (3) + x x x x + =/+ 10042 Logistiek medewerker - material management (3) + x x x x + =/+ Juridisch 10026 90431 (Sociaal) Juridisch medewerker - arbeidsvoorziening en personeelswerk (4) =/+ + + =/+ =/+ = =/+ 10909 90432 (Administratief) Juridisch medewerker - openbaar bestuur (4) =/- = - =/- =/- = = 10025 90433 (Sociaal) Juridisch medewerker - sociale zekerheid (4) =/- = - - =/- = = 10909 90434 (Administratief) Juridisch medewerker - zakelijke dienstverlening (4) = =/- =/- =/+ = =/+ = Informatiedienstverlening 90521 Archiefmedewerker historisch documentatiecentrum (4) = = = =/- x = = 90523 Informatieverzorger (4) = = = =/- x = = 10846 90522 Medewerker informatiedienstverlening bibliotheken / Bibliotheekmedewerker (4) = =/+ = = x = = Orde en veiligheid 10695 Particulier onderzoeker (1) - =/- =/- - - - x 10828 90480 Toezichthouder / assistent toezicht en veiligheid (1) =/- x - =/- + =/- x 10857 90570 Assistent vrede en veiligheid (1) = + =/+ = + =/- = 10870 90580 Medewerker vrede en veiligheid (2) =/+ + =/+ = + =/+ = 90560 Medewerker toezicht en veiligheid (2) = =/+ = =/- - =/- = 10876 90540 Beveiliger (2) =/+ =/+ + =/+ + = =/- 10910 90550 Coördinator beveiliging (3) = =/- =/+ =/- - =/- = Legenda De tekens zijn indicatief voor de mate waarin met het reguliere aanbod van leerplaatsen bij erkende leerbedrijven naar verwachting in de vraag vanuit het onderwijs kan worden voorzien. Daar waar knelpunten worden verwacht zullen extra activiteiten moeten worden ondernomen, om iedereen een passende leerplek te kunnen bieden. + : goed =/+ : ruim voldoende = : voldoende (evenwicht tussen vraag en aanbod) =/- : matig - : gering (dreigend tekort) x : niet van toepassing Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 9 / 97
Conclusie aansluiting arbeidsmarkt en onderwijs Van een goede aansluiting tussen arbeidsmarkt en onderwijs is sprake, als vraag naar en aanbod van arbeid en leerplaatsen zowel in kwalitatieve als kwantitatieve zin goed op elkaar zijn afgestemd. In een dergelijke evenwichtssituatie betekent dat goede arbeidsmarkt- en BPV-perspectieven voor de leerling en geen knelpunten in de personeelsvoorziening voor organisaties. In de praktijk blijken vraag en aanbod niet altijd goed te matchen. Als we de arbeidsmarkt- en BPV-perspectieven van de ECABO-opleidingen op landelijk en regionaal niveau vergelijken, zien we dat voor de meeste ECABO-opleidingen sprake is van een op zijn minst voldoende perspectief. Er worden voor enkele opleidingen binnen de lagere opleidingsniveaus (niveau 1 en 2) knelpunten verwacht en voor een beperkt aantal opleidingen op hoger niveau. Als er sprake is van ongunstige BPV- en/of arbeidsmarktperspectieven betekent dat voor de betrokken partijen, dat actie zal moeten worden ondernomen om dit perspectief om te buigen naar een verbetering van de situatie. De BPV-perspectieven lijken in dit licht eenvoudiger te beïnvloeden dan de arbeidsmarktperspectieven. Intensieve samenwerking tussen (georganiseerd) bedrijfsleven, opleidingsinstellingen en ECABO is cruciaal, om vraag en aanbod beter te matchen. De dreigende knelpunten op het gebied van BPV worden kleiner wanneer ECABO en ROC s er in slagen meer BPV-leerplekken ingevuld te krijgen. Dit betekent, dat bestaand BPV-aanbod beter onder de aandacht gebracht wordt en dat, indien nodig, nieuw aanbod van leerplaatsen geworven wordt, door uitbreiding bij bestaande relaties en/of werving van nieuwe leerbedrijven. Wanneer er voor bepaalde opleidingen een structureel tekort aan leerplaatsen binnen leerbedrijven dreigt te ontstaan (m.n. niveau 1 en 2), kunnen alternatieve vormen van beroepspraktijkvorming ingezet worden, bijvoorbeeld binnenschools praktijkleren, als adequate voorbereiding op het leren binnen het bedrijf. Daarnaast zullen onderwijsinstellingen bij de organisatie en planning van de BPV-periodes zo goed mogelijk moeten aansluiten bij de wensen en mogelijkheden van de leerbedrijven. Als er meer ROC s in dezelfde regio opereren is onderlinge afstemming belangrijk, om de beschikbare BPV-capaciteit optimaal te gebruiken. In overleg met ECABO kan bij verwachte knelpunten in een vroeg stadium bepaald worden of extra acties nodig zijn om iedereen uitgeplaatst te krijgen. De knelpunten op de arbeidsmarkt zijn moeilijker te beïnvloeden. Als de arbeidsmarktperspectieven ongunstig zijn (aanbod is groter dan de vraag naar mbo-opgeleiden), zal de gediplomeerde een keuze moeten maken voor een vervolgopleiding of op zoek moeten naar ander werk of werk in een andere sector. Met behulp van een goede voorlichting aan nieuwe leerlingen over de inhoud van het beroep en de perspectieven op een stageplaats en een baan, kan de instroom in het onderwijs beter worden afgestemd op de regionale arbeidsmarktbehoefte. Er zijn situaties waar zowel arbeidsmarkt- als BPV-knelpunten worden verwacht. Dit geldt voor Particulier digitaal onderzoeker (ICT niveau 4), Particulier onderzoeker (Orde en veiligheid niveau 1), Secretarieel niveau 1 / Arbeidsmarktgekwalificeerd assistent (AKA) en Medewerker ICT niveau 2. Met name in deze gevallen is een betere afstemming van de onderwijsinstroom op de arbeidsmarktbehoefte van belang en is het voor de versterking van de arbeidsmarktpositie van de niveau 1- en 2- leerlingen belangrijk de doorstroom naar hogere niveaus binnen het onderwijs te stimuleren. Daar waar de arbeidsmarktperspectieven voor leerlingen goed zijn, moeten werkgevers rekening houden met mogelijke knelpunten in de personeelsvoorziening door krapte op de arbeidsmarkt. Dit zal met name kunnen spelen bij de kwalificaties Administrateur, Commercieel medewerker, Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen, Applicatie-ontwikkelaar, Netwerkbeheerder en Medewerker vrede en veiligheid. Daar waar ten opzichte van de behoefte te weinig gediplomeerden de arbeidsmarkt instromen, zal getracht moeten worden meer leerlingen te trekken en vast te houden tot en met diplomering. Daarnaast zullen werkgevers ook alternatieven moeten overwegen, bijvoorbeeld of door extra scholing van werknemers en potentiële werknemers, zoals herintreders en werklozen, wel in de personeelsbehoefte kan worden voorzien. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 10 / 97
1 Inleiding 1.1 ACHTERGROND MONITOR ARBEIDSMARKT EN BEROEPSONDERWIJS Op basis van uitgevoerd arbeidsmarktonderzoek publiceert ECABO jaarlijks de Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs. In de Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 2007-2008 wordt een actueel beeld geschetst van de ontwikkelingen op de (regionale) arbeidsmarkt voor de economischadministratieve, ICT- en veiligheidsberoepen. Daarnaast worden ontwikkelingen binnen het onderwijs beschreven op het gebied van deelname aan opleidingen, behaalde diploma s en bestemming van schoolverlaters binnen het ECABO-domein. De ontwikkelingen worden vertaald naar de arbeidsmarktperspectieven en perspectieven voor beroepspraktijkvorming (BPV) voor leerlingen in de betreffende opleidingen. De gepresenteerde informatie dient als input voor het beroepsonderwijs, (toekomstige) onderwijsdeelnemers, bedrijven en instellingen en hun organisaties en medewerkers van ECABO. Gezien het belang van goede arbeidsmarktgegevens en de wens de informatievoorziening verder te verbeteren heeft ECABO vorig jaar besloten tot het houden van een uitgebreider onderzoek naar de arbeidsmarktsituatie en ontwikkelingen voor de beroepen in haar domein. Dit onderzoek is in de periode juli-december 2007 in opdracht van ECABO uitgevoerd door Etil. De centrale vraag van het onderzoek was als volgt: Hoe kan op basis van bestaand bronnenmateriaal, de huidige en toekomstige arbeidsmarkt voor ECABO-beroepen worden gekwantificeerd in termen van vraag en aanbod en kansen en knelpunten en wat zijn daaruit volgend de arbeidsmarktperspectieven voor leerlingen in ECABO-opleidingen? Uit deze centrale vraag zijn de volgende onderzoeksvragen afgeleid: 1. Op welke wijze is de vraagzijde van het ECABO-domein opgebouwd naar beroep en sector? 2. Op welke wijze ontwikkelt zich de vraag naar arbeid binnen de ECABO-beroepen? 3. Hoe ziet het arbeidsmarktaanbod van schoolverlaters met een ECABO-kwalificatie er uit? 4. Wat zijn de arbeidsmarktperspectieven voor deelnemers aan ECABO-opleidingen? Om de bovenstaande vragen te kunnen beantwoorden is een aantal rekenmodellen ontwikkeld. Zo is een vacaturemodel opgezet om een betrouwbaar databestand samen te stellen waarmee het mogelijk is om uitspraken te doen over het huidige en toekomstige aantal vacatures binnen het ECABOdomein. In het model is gebruik gemaakt van diverse gegevensbronnen, achtereenvolgens de ECABO-enquête onder leerbedrijven, databestanden van Nielsen Media Research, vacaturegegevens van het CWI en werkgelegenheidsgegevens van LISA. Voor de prognose van het aantal vacatures binnen de ECABO-kwalificaties en relevante bedrijfssectoren maakt Etil zowel gebruik van kwantitatieve als kwalitatieve gegevens. Bij de prognose is achtereenvolgens gebruik gemaakt van de samenstelling van de vacatures naar ECABO-kwalificaties naar bedrijfssector (ECABO-enquête), de sectorale vacatureprognose 2007-2012 van het CWI (middenscenario), regionale werkgelegenheidsverdeling naar sector (LISA), de ROA-cijfers over de verwachte werkgelegenheidsontwikkeling naar beroepsgroep tot 2012, CPB-gegevens en enkele publicaties van ECABO over de ontwikkelingen binnen de ECABO-richtingen. Om de verwachte arbeidsmarktinstroom van schoolverlaters gedurende de periode 2007-2012 te prognosticeren is gebruik gemaakt van diverse gegevensbronnen, achtereenvolgens aantal leerlingen en gediplomeerden (CFI), de instroom van schoolverlaters (Toppen), de verwachte demografische ontwikkelingen (CBS), de verwachte instroom van schoolverlaters naar opleidingstype (ROA) en CPB-gegevens. Door de uitkomsten van de prognoses met elkaar te combineren wordt een indicatie verkregen van de verwachte arbeidsmarktperspectieven van schoolverlaters 1. Als uitgangspunt wordt hierbij gebruik gemaakt van de relatie tussen het verwachte aantal vacatures dat geschikt is voor schoolverlaters en de verwachte arbeidsmarktinstroom van schoolverlaters. 1 Evenals elders in dit rapport wordt met schoolverlaters gediplomeerde schoolverlaters bedoeld, niet voortijdige schoolverlaters. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 11 / 97
1.2 INHOUD RAPPORT Hoofdstuk 2 schetst een beeld van de werkgelegenheidsstructuur van de arbeidsmarkten waarbinnen ECABO voornamelijk opereert. De beroepsgroepen die ECABO behartigt worden gepresenteerd en de bedrijfssectoren waar ze vooral uitgeoefend worden. Tevens komen de verwachte arbeidsmarktontwikkelingen aan bod. Hoofdstuk 3 heeft het onderwijs als thema, waarbij de ontwikkeling van aantallen deelnemers en gediplomeerden binnen de ECABO-opleidingen en hun bestemming centraal staat. Hoofdstuk 4 geeft een beeld van de aanbodzijde van de BPV-markt. De opbouw van het bedrijvenregister van ECABO wordt weergegeven en het overzicht met erkenningen naar regio. Tevens wordt ingegaan op het gemiddeld aantal leerplaatsen per leerbedrijf. In hoofdstuk 5 komen de landelijke en regionale ontwikkelingen aan de vraagzijde van de arbeidsmarkt in termen van vacatures en vacatures voor schoolverlaters aan de orde en de instroom van gediplomeerden vanuit het onderwijs. We sluiten af met de arbeidsmarktperspectieven voor de ECABOopleidingen. In hoofdstuk 6 behandelen we de perspectieven voor beroepspraktijkvorming. De informatie is voornamelijk gebaseerd op de inventarisatie onder de buitendienstadviseurs van ECABO en geeft de verwachtingen weer ten aanzien van de mate waarin met het reguliere aanbod van leerplaatsen door leerbedrijven kan worden voorzien in de vraag vanuit het onderwijs. Tot slot zijn in hoofdstuk 7 de belangrijkste ontwikkelingen op de arbeids- en onderwijsmarkt samengevat. Vervolgens worden de daaruit voortvloeiende arbeidsmarktperspectieven en perspectieven voor beroepspraktijkvorming met elkaar vergeleken en wordt een beeld geschetst van de mate van aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt en mogelijke aandachtspunten voor onderwijsinstellingen, branches en Kenniscentrum ECABO zelf. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 12 / 97
2 Arbeidsmarkt 2.1 INLEIDING De arbeidsmarkt bestaat uit de vraag naar arbeid vanuit bedrijven en instellingen en het aanbod van arbeid door werkenden en werkzoekenden. In dit hoofdstuk wordt eerst een beeld geschetst van de algemene trends op de arbeidsmarkt. Vervolgens wordt de structuur van de werkgelegenheid beschreven. We gaan aan de hand van informatie van het ROA 2 en vanuit de Arbeidsmarktmonitor van ECABO in op de beroepsgroepen waar ECABO mee te maken heeft en de bedrijfssectoren waar die beroepen (voornamelijk) voorkomen. Tot slot komen de binnen het ECABO-domein verwachte werkgelegenheidsontwikkelingen, knelpunten in de personeelsvoorziening en het gewenste opleidingsniveau aan de orde. 2.2 TRENDS OP DE ARBEIDSMARKT De arbeidsmarkt in Nederland wordt structureel krapper. Dit is in de eerste plaats een gevolg van ontwikkelingen aan de aanbodzijde van de arbeidsmarkt. Door de vergrijzing zal de uitstroom van de beroepsbevolking toenemen, terwijl tegelijkertijd door ontgroening de instroom vanuit het onderwijs afneemt. De omvang van de potentiële beroepsbevolking, de bevolking van 15 tot 64 jaar, groeit in Nederland vrijwel niet meer en gaat met ingang van 2011 afnemen. Naast de daling van de potentiële beroepsbevolking door vergrijzing is er ook een ontwikkeling gaande die deze afname beperkt, namelijk de toenemende arbeidsparticipatie in de leeftijdsgroepen vanaf 45 jaar. Dit komt vooral doordat de afgelopen decennia de arbeidsparticipatie onder vrouwen is gestegen. Als gevolg van andere regelgeving op het gebied van (vroegtijdige) pensionering neemt ook de arbeidsparticipatie van oudere leeftijdsgroepen toe. Door deze toename van de beroepsdeelname zal de daadwerkelijke beroepsbevolking in Nederland pas over ongeveer tien jaar gaan dalen. Hierbij dienen wel regionale verschillen in acht genomen te worden. Zo zette in Limburg de daling van de beroepsbevolking al in 2007 in en gaat de groei in Utrecht en Flevoland nog tientallen jaren door. Desondanks zal de krapte algemeen worden, omdat de verschillen tussen de regio s in de ontwikkeling van het aanbod van arbeidskrachten globaal overeenkomen met verschillen in de ontwikkeling van de vraag, de werkgelegenheid. Naar opleidingsniveau en naar opleidingsrichting zullen er verschillen in krapte zijn als gevolg van verschillen in ontwikkeling van vraag en aanbod. Dankzij de economische opleving neemt de werkgelegenheid in Nederland toe en wordt de krapte als gevolg van de geringe groei van de beroepsbevolking groter. Mede door de geringe groei van het arbeidsaanbod, zal deze toename echter minder sterk zijn dan tijdens eerdere perioden van hoogconjunctuur (CPB, 2007). Naar verwachting zal de werkgelegenheidsgroei tot 2011 gemiddeld circa 1,3% per jaar zijn. De exacte groei zal per sector verschillen. Door de vergrijzing (en de uitstroom die hierop volgt) zal de vervangingsvraag in de toekomst groter zijn dan de uitbreidingsvraag. Een ander fenomeen dat zich aan de vraagkant voordoet, is dat werkgevers andere eisen stellen aan hun personeel. Er is een trend gaande waarin het gevraagde opleidingsniveau van (nieuw) personeel stijgt. Dit zorgt voor betere perspectieven voor hoger opgeleiden, maar heeft nadelige gevolgen voor lager opgeleiden die meer moeite kunnen ondervinden bij het vinden van een baan. Uit onderzoek blijkt dat deze laatste groep op meerdere gebieden in een lastige arbeidsmarktsituatie verkeert. Normaliter wordt aangenomen dat iemand met een mbo-2-niveau een startkwalificatie heeft, maar dit blijkt op de huidige arbeidsmarkt dus niet altijd overeen te komen met de minimale instroomeisen van werkgevers. Een aanzienlijke groep beschikt daarnaast over onvoldoende zelfredzaamheid om tot een baan te komen en ontbeert vaak de sociale competenties en juiste attitude om op de arbeidsmarkt te functioneren. In de huidige en toekomstige situatie van krapte is het derhalve van toenemend belang dat deze competenties vergroot en verbeterd worden. 2 ROA Researchcentrum voor onderwijs en arbeidsmarkt, Maastricht Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 13 / 97
2.3 STRUCTUUR WERKGELEGENHEID ECABO-DOMEIN - ROA 2.3.1 Beroepsgroepen De beroepsgroepen die ECABO vertegenwoordigt, achtereenvolgens economisch-administratieve beroepen, informaticaberoepen, orde en veiligheidsberoepen en enkele (sociaal-)culturele beroepen, komen in een grote diversiteit van bedrijven en instellingen voor. Het werkgebied van ECABO is daardoor nauwelijks te specificeren naar één of enkele specifieke bedrijfssectoren of branches, maar beslaat de hele economie. Een afgebakende beschrijving van het ECABO-domein, alle beroepsgroepen waar ECABO mee te maken heeft en de bedrijfssectoren waarin deze beroepen voorkomen, is dan ook lastig te geven. Om inzicht te krijgen in de ontwikkelingen binnen de arbeids- en onderwijsmarkt voor het ECABO-domein is het echter relevant om een beeld te hebben van de structuur van dit domein. Met behulp van gegevens van ROA over het aantal werkenden per beroepsgroep is het mogelijk om de structuur van het ECABO-domein te benaderen. Helemaal exact is die structuur niet te maken, omdat de ECABO-beroepsgroepen niet één op één overeenkomen met de beroepsgroepenindeling van ROA. Voor informatie over de relevante beroepsgroepen binnen het ECABO-domein wordt gebruik gemaakt van de beroepsgroepen die ROA onderscheidt 3. Op basis van deze beroepsgroepenindeling worden alle economisch-administratieve beroepen, informaticaberoepen, orde en veiligheidsberoepen en enkele (sociaal-)culturele beroepen tot het ECABO-domein gerekend. In de competentiegerichte kwalificatiestructuur die het ECABO hanteert, kunnen de volgende ECABOopleidingsrichtingen worden onderscheiden: Secretarieel (SEC) Bedrijfsadministratief (BA) Commercieel (COM) Juridisch (JUR) Logistiek (LOG) 4 ICT (ICT) Bank- en verzekeringswezen (CMBV) Orde en veiligheid (O&V) Informatiedienstverlening (IDV) Kunst 5. In figuur 1 is het werkgelegenheidsaandeel van de verschillende ECABO-richtingen ten opzichte van de totale werkgelegenheid binnen het ECABO-domein (exclusief hoger opgeleiden) weergegeven 6. Het is echter (nog) niet mogelijk om een voldoende gedetailleerde koppeling tussen de ROAgegevens en de ECABO-richtingen te maken om de hoger opgeleiden ook mee te nemen. De ECABO-richting Bedrijfsadministratief vormt bijna 30% van de werkgelegenheid binnen het ECABOdomein en wordt gevolgd door de samenvoeging van de ECABO-richtingen Commercieel en Bank- en verzekeringswezen en de richting Secretarieel die beide rond de 21% van de werkgelegenheid bevatten. De ECABO-richtingen ICT en Informatiedienstverlening hebben daarentegen een relatief klein werkgelegenheidsaandeel binnen het ECABO-domein. Indien een soortgelijke figuur gemaakt had kunnen worden voor de hoger opgeleiden zou de werkgelegenheidsverdeling iets gelijkmatiger zijn geweest, aangezien er relatief veel hoger opgeleiden werkzaam zijn in de ECABO-richtingen ICT en Juridisch. 3 Het overzicht van de betreffende broepsgroepen staat in bijlage 3. 4 Logistiek maakt geen deel meer uit van de competentiegerichte kwalificatiestructuur van ECABO, maar wordt toch als richting meegenomen omdat er nog steeds leerlingen de betreffende opleidingen volgen. 5 Binnen het platform MBO Kunstonderwijs heeft ECABO meegewerkt aan de ontwikkeling van de competentiegerichte kwalificatie Artiest. Kenniscentrum GOC is penvoerder. 6 Voor sommige ECABO-richtingen kan op basis van de koppeling tussen ROA en ECABO onvoldoende gedetailleerd onderscheid gemaakt worden om deze richtingen afzonderlijk weer te geven. Dit geldt voor de richtingen Bedrijfsadministratief en Secretarieel en de richtingen Commercieel en Bank- en verzekeringswezen. De richtingen Bedrijfsadministratief en Secretarieel zijn nader uitgesplitst op basis van gegevens uit de ECABO-marktmonitor. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 14 / 97
Figuur 1 Verdeling werkgelegenheid ECABO-domein (exclusief hbo) naar ECABO-richting, 2003/2004 COM / CMBV BA SEC JUR O&V LOG ICT IDV 0 5 10 15 20 25 30 35 % Bron: ROA, ECABO Arbeidsmarktmonitor, bewerking Etil. De sectorale verdeling van de ECABO-richtingen is zeer divers. Om een beeld te krijgen van deze verdeling is in de volgende tabel de sectorale werkgelegenheidsverdeling binnen het totale ECABOdomein (exclusief hbo) en binnen de afzonderlijke ECABO-richtingen weergegeven. Tabel 3 Verdeling werkgelegenheid ECABO-richtingen naar sector (excl. hbo), 2003/2004 Totaal Abs. Rel. BA COM-BV SEC JUR O&V LOG ICT IDV Zakelijke dienstverlening 217.400 14,7 15,3 10,7 14,1 17,4 15,3 5,7 35,9 6,3 Overheid 247.100 16,7 15,5 5,0 9,3 30,6 73,5 5,5 11,4 38,8 Handel en reparatie 177.700 12,0 12,6 21,0 12,4 - - 11,3 8,4 - Gezondheidszorg 150.400 10,2 8,4-17,9 40,5 1,6 4,7 4,3 6,2 Bankwezen 73.200 4,9 3,8 14,3 2,1 - - - 5,7 - Verzekeringswezen 53.000 3,6 2,4 12,0 1,4 - - - - - Weg- en railvervoer 65.600 4,4 4,3 4,8 2,4 - - 26,7 - - Onderwijs 37.000 2,5 2,1-7,4 - - - 4,2 5,4 Bouw 31.500 2,1 4,7-2,6 - - 3,1 - Exploitatie van onroerend goed 29.000 2,0 2,8 2,7 2,6 - - - - Communicatie 26.900 1,8 1,6 2,7 0,7 - - 5,1 5,2 - Overige quartaire diensten 16.200 1,1 1,7-2,4 - - - - 8,3 Grafische industrie 10.400 0,7-3,1 - - - - - 3,4 Horeca 6.900 0,5 0,9-1,0 - - - - - Overige commerciële dienstverlening 3.100 0,2 - - - - - - - 16,1 Metaalproducten 2.300 0,2 - - - - - 2,6 - - Hout- en bouwmaterialen 2.700 0,2 - - - - - 2,5-2,7 Overige voedingsproducten 1.700 0,1 - - - - - 1,9 - - Scheep- en luchtvaart 2.100 0,1 - - - - - 2,4 - - Andere bedrijfssectoren 326.300 22,0 24,0 23,7 23,6 11,5 9,6 28,7 24,8 12,9 Totaal 1.480.500 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Bron: ROA, bewerking Etil. Binnen het gehele ECABO-domein hebben de sectoren overheid (16,7%), zakelijke dienstverlening (14,7%), handel en reparatie (12,0%) en gezondheidszorg (10,2%) een relatief groot werkgelegenheidsaandeel. De belangrijkste bedrijfssectoren per ECABO-richting zijn door middel van gemarkeerde vlakken weergegeven. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 15 / 97
2.3.2 Bedrijfssectoren Het ROA onderscheidt 34 bedrijfssectoren. In de volgende tabel wordt de sectorale werkgelegenheidsverdeling van het totale ECABO-domein (circa 2,3 miljoen werkenden, inclusief hbo) weergegeven voor de belangrijkste bedrijfssectoren. Tabel 4 Verdeling aantal werkenden totale ECABO-domein naar sector, absoluut en relatief, 2003/2004 TOTALE ECABO-DOMEIN Sectoren Absoluut Aandeel (%) Relatief 7 (%) Zakelijke dienstverlening 409.600 17,6 52,8 Overheid 330.900 14,2 60,8 Handel en reparatie 275.200 11,8 28,1 Gezondheidszorg 233.900 10,1 22,5 Bankwezen 139.200 6,0 84,9 Verzekeringswezen 70.700 3,0 72,2 Weg- en railvervoer 70.200 3,0 26,1 Onderwijs 64.000 2,8 13,2 Bouw 40.900 1,8 9,0 Exploitatie van onroerend goed 39.500 1,7 57,7 Communicatie 35.300 1,5 30,0 Overige quartaire diensten 24.400 1,0 14,9 Grafische industrie 10.400 0,4 10,9 Horeca 8.300 0,4 4,0 Elektrotechniek 6.800 0,3 9,0 Overige commerciële dienstverlening 6.100 0,3 4,0 Metaalproducten 5.500 0,2 3,4 Hout- en bouwmaterialen 4.800 0,2 2,5 Overige voedingsproducten 2.300 0,1 2,5 Scheep- en luchtvaart 2.100 0,1 4,1 Machine-industrie 1.900 0,1 2,5 Energie 1.300 0,1 2,6 Transportmiddelen 1.000 0,0 1,8 Andere bedrijfssectoren 542.400 23,3 Totaal 2.326.800 100 36,5 Bron: ROA, bewerking Etil. Als de absolute aantallen werkenden geanalyseerd worden, zijn de bedrijfssectoren zakelijke dienstverlening (17,6%), overheid (14,2%), handel en reparatie (11,8%) en de gezondheidszorg (10,1%) de belangrijkste sectoren binnen het ECABO-domein. Tabel 4 benadrukt nogmaals het gevarieerde karakter van het ECABO-domein, aangezien 23% van de totale werkgelegenheid bedrijfssectoren betreft die elk een werkgelegenheidsaandeel hebben dat lager is dan 0,1% van de totale werkgelegenheid. Het (relatieve) werkgelegenheidsaandeel van alle ECABO-beroepen binnen een bepaalde bedrijfssector is het grootst in de sectoren bankwezen (84,9%), verzekeringswezen (72,2%), overheid (60,8%) en de exploitatie van onroerend goed (57,7%). Relatief gezien is het werkgelegenheidsaandeel van het ECABO-domein bij het aantal werkenden met een mbo-diploma (23%) groter dan bij het aantal werkenden met een hbo-diploma (13%). Binnen het ECABO-domein van de mbo-beroepen kent de bedrijfssector overheid het grootste werkgelegenheidsaandeel (16,7%), terwijl de zakelijke dienstensector het grootste werkgelegenheidsaandeel heeft binnen het ECABO-domein van de hbo-beroepen (22,7%). Als de relatieve werkgelegenheidsaandelen binnen het ECABO-domein naar onderwijssoort met elkaar worden vergeleken, bevinden zich de grootste verschillen in de sectoren overheid (45,4% mbo en 15,4% hbo), verzekeringswezen (54,0% mbo en 18,1% hbo), weg- en railvervoer (24,4% mbo en 1,7% hbo), exploitatie van onroerend goed (42,4% mbo en 15,4% hbo) en communicatie (22,8% mbo en 7,2% hbo). 7 Relatief houdt hier in: het aantal werkenden in het ECABO-domein ten opzichte van het totale aantal werkenden in de sector. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 16 / 97
2.4 STRUCTUUR WERKGELEGENHEID - ARBEIDSMARKTMONITOR ECABO 2.4.1 ECABO-richtingen ECABO houdt jaarlijks een enquête binnen haar leerbedrijven; de Arbeidsmarktmonitor 8. Het doel van deze enquête is om de arbeidsmarktontwikkelingen binnen het ECABO-domein in beeld te brengen. Ruim 2.880 leerbedrijven hebben in 2007 aan het onderzoek deelgenomen, hetgeen een netto respons betekent van 22%. Dit is bijna 9% van het totale aantal leerbedrijven binnen het register van ECABO. Binnen deze leerbedrijven zijn in totaal circa 309.000 personen werkzaam, waarvan circa 24% (73.127 werkzame personen) tot het ECABO-domein behoort. Tabel 5 Sectorale verdeling van de ECABO-enquête naar leerbedrijven en werkzame personen (WP), 2007 Sector Bedrijven (abs) Bedrijven (%) WP Gem. ECABO WP totaal ECABO WP tot. % Landbouw & visserij 22 0,8 43 471 0,6 Industrie & Nutsbedrijven 173 6,0 138 2.847 3,9 Bouwnijverheid 97 3,4 103 1.818 2,5 Handel & reparatie 349 12,1 50 6.837 9,3 Horeca 35 1,2 47 293 0,4 Vervoer & communicatie 76 2,6 99 2.161 3,0 Financiële instellingen 164 5,7 57 5.832 8,0 Zakelijke dienstverlening 1.121 38,9 63 30.412 41,6 Openbaar bestuur 119 4,1 306 9.633 13,2 Onderwijs 305 10,6 143 4.974 6,8 Gezondheids- & welzijnszorg 175 6,1 381 4.319 5,9 Cultuur & overige dienstverlening 224 7,8 92 3.134 4,3 Weet niet/ geen antwoord 23 0,8 10 396 0,5 Totaal 2.883 100,0 107 73.127 100 Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. In de sector zakelijke dienstverlening bevinden zich in de ECABO-enquête zowel de meeste leerbedrijven (circa 1.120 bedrijven) als werkzame personen (circa 30.410). Naast de zakelijke dienstverlening behoren er ook relatief veel leerbedrijven tot de sectoren handel en reparatie (12,1%) en onderwijs (10,6%). Qua aantal werkenden vormen de sectoren openbaar bestuur (13,2%), handel en reparatie (9,3%) en financiële diensten (8,0%) een relatief groot aandeel van het aantal werkenden binnen het ECABO-domein. De samenstelling van de werkgelegenheid volgens de ECABO-enquête komt redelijk overeen met de benadering van de structuur van het ECABO-domein volgens de ROAgegevens, weergegeven in de voorgaande paragraaf. Uitzonderingen zijn echter de sectoren gezondheids- en welzijnszorg en onderwijs. Het werkgelegenheidsaandeel van de sector onderwijs is volgens de ROA-gegevens minder groot dan volgens de enquête, terwijl het werkgelegenheidsaandeel van de sector gezondheidszorg- en welzijnszorg juist groter is. Ondanks deze verschillen kan geconcludeerd worden dat de samenstelling van de ECABO-enquête en de structuur van het ECABOdomein volgens de ROA-gegevens grotendeels met elkaar overeenkomen. 8 Orde en veiligheid en Informatiedienstverlening worden vanwege het sectorspecifieke karakter niet in deze enquête meegenomen. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 17 / 97
Op basis van de ECABO-enquête kan verder onderscheid worden gemaakt naar de ECABOrichtingen Secretarieel (SEC), Bedrijfsadministratief (BA), Juridisch (JUR), Commercieel (COM) en ICT. In figuur 2 is de verdeling van het aantal arbeidsplaatsen binnen de ECABO-richtingen naar opleidingsniveau weergegeven 9. De ECABO-richtingen Secretarieel en Bedrijfsadministratief worden gekenmerkt door een relatief groot aandeel werkenden met een mbo-opleiding, terwijl er binnen de ECABO-richtingen ICT en Juridisch relatief veel hoger opgeleiden werkzaam zijn. Het opleidingsniveau binnen de ECABO-richting Commercieel is relatief gelijkmatig verspreid. Bij de ECABO-richting Secretarieel heeft het opleidingsniveau overig vooral betrekking op lager opgeleiden, terwijl deze voor de ECABO-richting Juridisch vooral betrekking heeft op academici. Hieronder wordt op basis van de enquêteresultaten nader ingegaan op de sectorale verdeling van de werkgelegenheid van middelbaar en hoger opgeleiden binnen de verschillende ECABO-richtingen. Figuur 2 Werkgelegenheidsverdeling ECABO-richtingen naar opleidingsniveau, 2007 % 40 30 20 10 0 SEC BA COM ICT JUR mbo hbo overig Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. In de volgende tabel is de sectorale verdeling van het aantal werkenden met een mbo-opleiding naar ECABO-richting weergegeven (circa 32.000 werkzame personen). In de ECABO-richting Secretarieel is de sector gezondheids- en welzijnszorg (18%) relatief sterk vertegenwoordigd, terwijl het werkgelegenheidsaandeel van de sector openbaar bestuur relatief groot is in de ECABO-richtingen Bedrijfsadministratief (23%) en Juridisch (43%). De sector handel en reparatie is relatief groot in de ECABO-richting Commercieel (25%), terwijl de sector zakelijke dienstverlening relatief groot is in de ECABO-richting ICT (43%). Tabel 6 Verdeling aantal werkenden met een mbo-diploma naar sector en ECABO-richting, 2007 MBO Sector Totaal SEC BA COM ICT JUR In % Landbouw & visserij 1 1 1 1 0 0 Industrie & Nutsbedrijven 4 3 5 5 3 2 Bouwnijverheid 3 2 4 2 1 0 Handel & reparatie 12 7 7 25 14 1 Horeca 1 1 1 0 1 0 Vervoer & communicatie 3 2 3 4 0 0 Financiële instellingen 10 5 9 19 1 1 Zakelijke dienstverlening 33 28 30 38 50 28 Openbaar bestuur 15 14 23 1 9 43 Onderwijs 5 11 3 0 13 1 Gezondheids- & welzijnszorg 8 18 8 1 5 7 Cultuur & overige dienstverlening 5 6 4 3 2 16 Weet niet/ geen antwoord 1 1 2 0 0 0 Totaal (100%, abs) 31.988 7.677 10.789 8.835 2.880 1.807 Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. 9 Onder het opleidingsniveau overig vallen zowel het lager onderwijs als het wetenschappelijk onderwijs. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 18 / 97
Als we de sectorale verdeling van het aantal werkenden met een hbo-opleiding naar ECABO-richting bekijken (circa 32.500 werkzame personen), dan zien dat de ECABO-richting Secretarieel in de sector cultuur en overige dienstverlening (11%) relatief sterk is vertegenwoordigd, terwijl het werkgelegenheidsaandeel van de sector openbaar bestuur relatief groot is in de ECABO-richting Juridisch (50%). De sector handel en reparatie is relatief groot in de ECABO-richting Commercieel (14%), terwijl de sector zakelijke dienstverlening relatief groot is in de ECABO-richting ICT (76%). In de onderstaande tabel is de regionale verdeling van het aantal werkenden met een mbo-diploma in de bedrijven binnen het ECABO-domein weergegeven. Deze verdeling is afgezet tegen de verdeling van de totale werkgelegenheid, om te zien waar relatief veel werkgelegenheid in ECABO-gerelateerde beroepen zijn. Tabel 7 Verdeling aantal werkenden met een mbo-diploma naar CWI-district en ECABO-richting, 2007 ECABO-domein: MBO Regio Totaal* Totaal SEC BA COM ICT JUR In % Noord 10 12 11 16 8 11 17 Oost 19 18 15 17 23 22 12 Middenwest 21 22 24 21 22 26 13 Noordwest 16 10 12 10 7 7 24 Zuidwest 16 17 18 16 16 20 16 Zuidoost 18 20 19 21 24 13 18 Totaal (100%, abs) 7.563.100 31.988 7.677 10.789 8.835 2.880 1.807 * Totale werkgelegenheid betreft de werkgelegenheid op alle opleidingsniveaus. Bron: ECABO-enquête, LISA, bewerking Etil. 2.4.2 ECABO-kwalificaties ECABO-richting Secretarieel In figuur 3 is de verdeling van de ECABO-richting Secretarieel (circa 7.700 werkenden) naar kwalificaties weergegeven: Telefoniste & receptioniste, Secretarieel medewerker, Secretaresse en Managementassistent. De kwalificatie Secretaresse heeft het grootste werkgelegenheidsaandeel binnen de ECABO-richting Secretarieel (27%), kort gevolgd door de kwalificaties Managementassistent (26%) en Telefoniste & receptioniste (26%). Figuur 3 Verdeling ECABO-richting Secretarieel naar kwalificaties 26% 26% 27% 21% Telefoniste / receptioniste Secretaresse Secretarieel medew. Management assistente Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 19 / 97
ECABO-richting Bedrijfsadministratief In figuur 4 is de verdeling van de ECABO-richting Bedrijfsadministratief (circa 10.800 werkenden) naar kwalificaties weergegeven: Bedrijfsadministratief medewerker, Boekhoudkundig medewerker en Administrateur. De kwalificatie Administrateur heeft het grootste werkgelegenheidsaandeel binnen de ECABO-richting Bedrijfsadministratief (41%). Figuur 4 Verdeling ECABO-richting Bedrijfsadministratief naar kwalificaties 41% 32% 27% Bedrijfsadministratief medew. Boekhoudkundig medew. Administrateur Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. ECABO-richting Commercieel In figuur 5 is de verdeling van de ECABO-richting Commercieel (circa 8.500 werkenden) naar kwalificaties weergegeven: Commercieel medewerker binnendienst, Contactcenter medewerker en Medewerker marketing en communicatie. De kwalificatie Contactcenter medewerker heeft het grootste werkgelegenheidsaandeel binnen de ECABO-richting Commercieel (44%), kort gevolgd door de kwalificatie Commercieel medewerker binnendienst (43%). Figuur 5 Verdeling ECABO-richting Commercieel naar kwalificaties 13% 43% 44% Comm. medew. binnendienst Contactcenter medew. Medew. marketing & communicatie Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. ECABO-richting Bank- en verzekeringswezen De sector financiële instellingen (58%) en zakelijke dienstverlening (34%) vormen samen 92% van de totale werkgelegenheid binnen de ECABO-kwalificatie Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 20 / 97
ECABO-richting ICT In figuur 6 is de verdeling van de ECABO-richting ICT (circa 2.900 werkenden) naar kwalificaties weergegeven: Medewerker ICT, Medewerker beheer ICT, ICT-beheerder, Applicatie-ontwikkelaar, Netwerkbeheerder en Particulier digitaal onderzoeker. De kwalificatie ICT-beheerder heeft het grootste werkgelegenheidsaandeel binnen de ECABO-richting ICT (34%), gevolgd door de kwalificatie Medewerker beheer ICT (23,0%). Figuur 6 Verdeling ECABO-richting ICT naar kwalificaties 0,3% 19,8% 13,3% 9,6% 23,0% 34,0% Medew. ICT ICT beheerder Netwerkbeheerder Medew. beheer ICT Applicatie-ontwikkelaar Particulier digitaal onderzoeker Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. ECABO-richting Juridisch In figuur 7 is de verdeling van de ECABO-richting Juridisch (circa 1.800 werkenden) naar kwalificaties weergegeven: Intercedent, Juridisch medewerker personeelswerk en Juridisch medewerker (openbaar bestuur, sociale zekerheid en zakelijke dienstverlening). De kwalificatie Juridisch medewerker heeft het grootste werkgelegenheidsaandeel binnen de ECABO-richting Juridisch (79%), terwijl het werkgelegenheidsaandeel van de overige kwalificaties ongeveer gelijk is aan elkaar. Figuur 7 Verdeling ECABO-richting Juridisch naar kwalificaties 10% 11% 79% Intercedent Juridisch medew. personeelswerk Juridisch medew. Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 21 / 97
2.5 VERWACHTE ONTWIKKELINGEN In de ECABO-enquête zijn onder andere enkele vragen opgenomen over toekomstige ontwikkelingen die de bedrijven in het ECABO-segment op de arbeids- en onderwijsmarkt verwachten. In deze paragraaf zal achtereenvolgens worden ingegaan op wat bedrijven verwachten met betrekking tot de ontwikkeling van de werkgelegenheid, de verwachte ontwikkeling van het gewenste opleidingsniveau van de werknemers en de eventuele knelpunten in de personeelsvoorziening die zij verwachten binnen het ECABO-domein. 2.5.1 Verwachte werkgelegenheidsontwikkeling Binnen het ECABO-segment blijkt het aantal bedrijven dat de komende drie jaar een toename verwacht in de werkgelegenheid op mbo-niveau binnen de ECABO-richtingen groter te zijn (22%) dan het aantal bedrijven dat een daling verwacht (6%). Dit was in de voorgaande twee jaren ook het geval. In figuur 8 is de verwachte ontwikkeling van het aantal werknemers in de komende drie jaar weergegeven naar ECABO-richting. Met betrekking tot de ECABO-richtingen Bank- en verzekeringswezen (+29 procentpunt 10 ), ICT (+28 procentpunt) en Commercieel (+33 procentpunt) reageert men optimistischer dan bij de richtingen Secretarieel (+8 procentpunt) en Bedrijfsadministratief (+13 procentpunt). Alleen bij de ECABO-richting Juridisch verwachten meer bedrijven dat de werkgelegenheid op mbo-niveau de komende drie jaar af zal nemen dan toe zal nemen (-3 procentpunt). Figuur 8 Verwachte ontwikkeling van het aantal werknemers met een mbo-diploma in de komende drie jaar naar ECABO-richting SEC BA COM ICT JUR CMBV Totaal 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. Stijging Stabiel Daling Binnen de afzonderlijke ECABO-richtingen bestaan er verschillen tussen de percentages daling, stabiel en stijging voor de onderliggende kwalificaties. Hieronder worden de belangrijkste verschillen genoemd. Secretarieel (+8 procentpunt): binnen de ECABO-richting Secretarieel verwachten de bedrijven een relatief optimistische werkgelegenheidsontwikkeling in de kwalificaties Managementassistent (+13 procentpunt)) en Secretaresse (+9 procentpunt), terwijl ze een relatief minder positieve werkgelegenheidsontwikkeling verwachten binnen de kwalificaties Secretarieel medewerker (+4 procentpunt) en Telefoniste & receptioniste (+3 procentpunt). Bedrijfsadministratief (+13 procentpunt): binnen de ECABO-richting Bedrijfsadministratief verwachten de bedrijven een relatief optimistische werkgelegenheidsontwikkeling in de kwalifica- 10 Het procentuele verschil tussen het aandeel van de bedrijven dat een stijging van de werkgelegenheid verwacht in de komende drie jaar en het aandeel van de bedrijven dat een daling van de werkgelegenheid verwacht in de komende drie jaar. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 22 / 97
tie Administrateur (+19 procentpunt), terwijl de bedrijven een relatief minder positieve werkgelegenheidsontwikkeling verwachten binnen de kwalificaties Boekhoudkundig medewerker (+11 procentpunt) en Bedrijfsadministratief medewerker (+9 procentpunt). Commercieel (+33 procentpunt): binnen de ECABO-richting Commercieel verwachten de bedrijven een positieve werkgelegenheidsontwikkeling in de kwalificatie Commercieel medewerker binnendienst (+40 procentpunt). Vergeleken hierbij wordt een relatief minder positieve werkgelegenheidsontwikkeling verwacht binnen de kwalificaties Medewerker marketing en communicatie (+27 procentpunt) en Contactcenter medewerker (+21 procentpunt). ICT (+28 procentpunt): binnen de ECABO-richting ICT verwachten bedrijven een relatief positieve werkgelegenheidsontwikkeling binnen de kwalificaties Applicatieontwikkelaar (+37 procentpunt), ICT-beheerder (+34 procentpunt) en Netwerkbeheerder (+32 procentpunt), terwijl de bedrijven een relatief minder positieve werkgelegenheidsontwikkeling verwachten binnen de ICT-kwalificaties Medewerker beheer ICT (+23 procentpunt), Medewerker ICT (+15 procentpunt) en Particulier digitaal onderzoeker (+5 procentpunt). Juridisch (-3 procentpunt): binnen de ECABO-richting Juridisch verwachten de bedrijven een positieve werkgelegenheidsontwikkeling in de kwalificatie Juridisch medewerker (openbaar bestuur, sociale zekerheid en zakelijke dienstverlening: +19 procentpunt), terwijl de bedrijven een negatieve werkgelegenheidsontwikkeling verwachten binnen de kwalificatie Intercedent (-31 procentpunt). Voor de kwalificatie Juridisch medewerker personeelsvoorziening (0 procentpunt) zijn er evenveel bedrijven die een daling als een stijging van het aantal werknemers verwachten. 2.5.2 Verwachte ontwikkeling van gewenste opleidingsniveau De meerderheid van de bedrijven verwacht dat het gewenste opleidingsniveau voor personeel in functies binnen de ECABO-richtingen in de komende drie jaar niet hoger zal worden. In totaal geeft 59% van de bedrijven dit aan (figuur 9). Degenen die aangaven wel een verhoging in het gewenste opleidingsniveau te verwachten, is ook gevraagd hoe ze deze verhoging precies zagen. Het meest werd hierbij aangegeven dan men een verhoging naar een niveau tussen mbo en hbo verwacht (18%), gevolgd door mbo met extra instroomeisen (9%), hoger mbo-niveau (8%) en hbo-niveau (7%). Figuur 9 Verwachte ontwikkeling gewenst/vereist opleidingsniveau in de komende drie jaar naar ECABOrichting SEC BA COM ICT JUR CMBV Totaal 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% hoger mbo niveau mbo met extra instr. eisen niveau tussen mbo en hbo hbo niveau geen verhoging niveau Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 23 / 97
Voor secretariële functies verwacht 66% van de bedrijven geen verhoging in het gewenste opleidingsniveau. Van de 34% die dit wel verwacht, voorziet het grootste deel dat dit een verhoging tot een niveau tussen mbo en hbo zal zijn (14%), gevolgd door een hoger mbo-niveau (8,2%), mbo met extra instroomeisen (8%) en hbo-niveau (4%). Een zelfde beeld is te zien voor bedrijfsadministratieve functies; een absolute meerderheid (60%) voorziet geen verhoging van het opleidingsniveau en van degenen die dit wel verwachten is dit vooral op een niveau tussen mbo en hbo. Voor commerciële functies is er een kleine absolute meerderheid van de bedrijven dat geen niveauverhoging verwacht (52%). Een vijfde van de bedrijven verwacht dat het gewenste opleidingsniveau in de komende drie jaar tussen mbo en hbo zal liggen. Voor functies in de ICT is er een kleine meerderheid die wel verwacht dat het gewenste opleidingsniveau zal stijgen (52%). Dit percentage is onderverdeeld in 24% dat een niveau tussen mbo en hbo verwacht, 13% dat hbo-niveau verwacht, 9% mbo met extra instroomeisen en 6% dat een hoger mbo-niveau verwacht. Voor juridische functies verwacht een kleine meerderheid (53%) een stijging van het gewenste opleidingsniveau. Deze groep kan verder onderverdeeld worden in 25% van de bedrijven dat een niveau tussen mbo en hbo verwacht, 16% dat hbo-niveau verwacht en 12% dat mbo met extra instroomeisen verwacht. Vergeleken met de andere functies zijn er naar verhouding meer bedrijven die voor de Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen een verhoging van het opleidingsniveau verwachten (59%). Ook hier voorziet het grootste deel hiervan een niveau tussen mbo en hbo (36%). Voor zowel juridische functies als voor Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen is de optie hoger mbo-niveau niet mogelijk, aangezien de opleidingen hiervoor reeds op het hoogste mboniveau zijn. 2.5.3 Verwachte knelpunten in de personeelsvoorziening Eerder werd al duidelijk dat de meerderheid van de bedrijven verwacht dat de werkgelegenheid voor middelbaar opgeleiden in de ECABO-richtingen stabiel zal blijven en dat meer bedrijven een stijging dan een daling in de werkgelegenheid voorzien. Een overgrote meerderheid van de bedrijven (78,5%) voorziet daarbij voor middelbaar opgeleiden geen knelpunten in de personeelsvoorziening (zowel op korte als langere termijn, zie de volgende figuur). Vooral voor secretariële functies worden geen knelpunten verwacht (ruim 85%). Ook in de richting Bedrijfsadministratief is 80% van de bedrijven ervan overtuigd geen krapte te zullen ondervinden. Voor zowel commerciële als ICT-functies verwacht 69% geen krapte. De 31% die dit wel verwacht is gelijkmatig verdeeld over krapte op korte termijn (1 jaar of minder) en krapte op langere termijn (meer dan 1 jaar). De meeste krapte wordt verwacht voor de richting Bank- en verzekeringswezen: een kwart van de bedrijven verwacht binnen een jaar krapte voor deze richting, terwijl 16% krapte op langere termijn voorziet. Maar een absolute meerderheid van 59% verwacht geen krapte voor deze richting. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 24 / 97
Figuur 10 Verwachte knelpunten in de personeelsvoorziening naar ECABO-richting SEC BA COM ICT JUR CMBV Totaal 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% binnen nu en 1 jaar op langere termijn geen Bron: ECABO-enquête, bewerking Etil. De belangrijkste onderlinge verschillen in verwachte knelpunten naar kwalificaties worden hieronder uitgelicht: Secretarieel: tussen de kwalificaties binnen de richting Secretarieel zijn er weinig verschillen. Tussen de 80 en 90% verwacht dat er voor geen van de kwalificaties krapte zal optreden. Bedrijfsadministratief: ook voor Bedrijfsadministratief is het beeld vrij eenduidig, met telkens tussen de 75 en 85% van de bedrijven die geen krapte verwachten. De relatief meeste krapte wordt verwacht voor Administrateur (11,5% op de korte termijn, 14,4% op de lange termijn). Commercieel: voor de kwalificaties in de richting Commercieel verwachten de meeste bedrijven geen knelpunten. Het exacte percentage varieert hierbij tussen de 64 en 77%. Het percentage bedrijven dat binnen één jaar knelpunten verwacht, is voor alle kwalificaties rond de 15%. Voor Contactcenter medewerker worden de minste knelpunten verwacht, voor Commercieel medewerker binnendienst relatief de meeste. ICT: de verwachtingen ten aanzien van de verschillende kwalificaties binnen ICT variëren licht. De grootste afwijkende kwalificatie is Particulier digitaal onderzoeker, waarbij 95% geen knelpunten voorziet. Bijna een kwart van de bedrijven verwacht binnen één jaar krapte te ondervinden voor Applicatieontwikkelaars, terwijl 61% hiervoor geen knelpunten voorziet. Voor de overige kwalificaties verwacht tussen de 66 en 77% geen knelpunten. Juridisch: de helft van de bedrijven verwacht dat er krapte zal zijn ten aanzien van Intercedenten, waarvan 37,5% verwacht dat deze krapte zich op korte termijn zal voordoen. Voor Juridisch medewerker wordt ook relatief vaak krapte verwacht; 14% voorziet knelpunten op korte termijn en 28% op lange termijn. Voor Juridisch medewerker personeelswerk daarentegen, verwacht ruim 72% geen knelpunten. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 25 / 97
Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 26 / 97
3 Onderwijs 3.1 INLEIDING De onderwijsmarkt bestaat uit aanbod van en vraag naar onderwijs. Het aanbod wordt verzorgd door de onderwijsinstellingen in Nederland. Deze zijn te onderscheiden naar bekostigd- en niet-bekostigd, oftewel particulier beroepsonderwijs. Vraag naar onderwijs bestaat uit de deelnemers aan de diverse opleidingen. 3.2 OPLEIDINGEN In tabel 8 op de volgende pagina is een overzicht weergegeven per CWI-district 11 van het aantal kwalificatierichtingen waarin per ROC binnen het bekostigd onderwijs onderwezen wordt. In totaal worden er in Nederland 2.054 opleidingen binnen ECABO-kwalificatierichtingen aangeboden. Veruit de meeste hiervan betreffen de richting ICT (524). Andere grote richtingen zijn Secretarieel (433) en Bedrijfsadministratief (336). Er zijn daarentegen weinig ROC s die opleidingen in de richtingen Logistiek of Informatiedienstverlening onderwijzen. In deze richtingen zijn er landelijk respectievelijk 37 en 10 opleidingen. Verder zijn er vier hogescholen die juridische opleidingen op mbo-niveau aanbieden (Centrale Financiën Instellingen (CFI), bewerking Etil). Gegevens van particulier onderwijs zijn niet beschikbaar. 11 De ROC s zijn op basis van de locatie van de hoofdvestiging ingedeeld naar de 6 CWI-districten. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 27 / 97
Tabel 8 Aantal aangeboden opleidingen in ECABO-richtingen, naar ROC en CWI-district CWI- District Naam opleidingsinstituut SEC BA COM LOG ICT JUR IDV O&V CMBV Totaal Noord ROC Alfa College 11 11 5 11 1 8 2 49 ROC Drenthe College 11 9 5 1 3 2 2 33 ROC Friese Poort 12 9 1 23 1 2 7 5 60 ROC Friesland College 16 12 7 17 11 3 66 ROC Menso Alting 4 4 4 12 ROC Noorderpoortcollege 11 1 6 15 5 6 2 46 Hanzehogeschool 2 2 Totaal 65 46 28 0 67 23 2 23 14 268 Oost Landstede 15 13 9 17 8 1 4 67 ROC Aventus 17 1 1 21 1 7 4 52 ROC Deltion College 15 9 8 12 4 9 3 60 ROC Graafschap College 6 4 4 2 1 7 4 2 30 ROC Nijmegen e.o. 16 13 1 1 15 12 8 1 67 ROC Onderwijsgroep A12 8 8 5 15 6 1 4 47 ROC Rijn IJssel 15 8 5 2 17 9 1 3 60 ROC Rivor 8 8 1 9 1 1 28 ROC van Twente 16 15 13 6 21 15 2 8 4 100 Windesheim 1 1 Totaal 116 79 47 11 128 63 2 40 26 512 Midden- Hoornbeeck College 5 3 4 6 18 west ROC Flevoland 7 4 1 11 1 6 2 32 ROC Midden Nederland 21 11 1 25 8 2 1 4 73 Totaal 33 18 6 0 42 9 2 7 6 123 Noord- ID College 15 11 8 24 3 1 2 64 west ROC Amarantis 2 11 1 21 9 6 4 54 ROC Horizon College 1 7 7 1 9 2 27 ROC Kop v Noord Holland 2 3 1 8 3 1 18 ROC Leiden 9 7 1 12 2 2 2 35 ROC Nova College 17 14 8 13 7 1 4 64 ROC van Amsterdam 17 15 16 1 32 16 12 5 114 ROC Zaanstreek-Waterland 9 8 5 15 2 2 41 De Mondriaan Onderwijsgroep 15 12 9 11 8 6 1 62 Effatha Chr Sch v BBO 2 2 Hogeschool INHOLLAND 2 2 Totaal 89 88 56 1 137 58 0 31 23 483 Zuid- ROC Albeda College 18 1 1 1 13 3 8 2 47 west ROC Da Vinci College 2 14 1 5 17 8 7 3 57 ROC West Brabant 14 1 7 3 17 9 6 4 61 ROC Westerschelde 4 7 2 1 14 ROC Zadkine 12 11 6 3 9 8 6 2 57 ROC Zeeland 13 1 5 1 11 6 3 40 Grafisch Lyceum R'dam 4 4 Hogeschool Zeeland 2 2 Totaal 63 35 22 12 62 41 0 33 14 282 Zuid- BBO de Schalm 1 1 2 oost ROC Arcus College 18 12 12 1 2 5 3 2 55 ROC de Leijgraaf 14 9 5 6 1 3 38 ROC Eindhoven 1 8 4 24 8 1 6 3 55 ROC Gilde Opleidingen 11 5 7 3 12 3 3 44 ROC Koning Willem I 13 15 7 14 5 3 2 59 ROC Leeuwenborgh 1 1 1 8 11 7 5 3 37 ROC Midden Brabant 7 11 7 1 7 8 3 4 4 52 ROC Ter AA 1 8 5 12 9 3 2 40 SG De Rooi Pannen 3 1 4 Totaal 67 70 51 13 88 43 4 27 23 386 Totaal alle districten 433 336 210 37 524 237 10 161 106 2.054 Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 28 / 97
3.3 LEERLINGEN 3.3.1 Instroom uit het VMBO In totaal telt het voortgezet onderwijs in Nederland ruim 946.000 leerlingen. Hiervan zitten er 545.000 in het derde jaar of hoger. Van dit aantal volgen ruim 223.500 leerlingen een lwoo-/ vmbo-opleiding. Ongeveer de helft van deze leerlingen zit in het eindexamenjaar (bijna 111.000). Van deze 111.000 leerlingen volgen ongeveer 44.000 de theoretische leerweg, 18.000 de richting Economie, 21.000 de richting Zorg en welzijn, 19.000 de richting Techniek en 8.000 de richting Landbouw. Uit gegevens van het CBS blijkt dat van de circa 100.000 gediplomeerde vmbo-ers 70% doorstroomt naar het mbo en 6% naar het havo. Bijna een kwart van de geslaagden hield het onderwijs na het behalen van het vmbo-diploma voor gezien (CBS, Jaarboek Onderwijs in cijfers 2006). Voor de economisch-administratieve opleidingen in het mbo gaat het naar schatting om ongeveer 40.000 leerlingen die vanuit het vmbo instromen in het mbo. Als graadmeter voor de bestemmingen van vmbo-verlaters zijn de bestemmingen voor het gehele vmbo en die van de richting economie in het bijzonder genomen (tabel 9). Gedurende de afgelopen drie jaar is het aantal vmbo-gediplomeerden dat een vervolgstudie is gaan doen afgenomen. Voor de richting Economie is het percentage dat doorstudeert lager dan gemiddeld. Relatief meer vmboverlaters gaan dan ook meteen aan het werk, doen een BBL-leerweg, of zijn werkloos. Tabel 9 Bestemming vmbo-verlaters Jaar Studie BBL Werk Werkloos Anders 2004 VMBO 70 14 12 1 2 Economie 63 15 17 3 2 2005 VMBO 74 11 10 2 2 Economie 67 14 13 4 2 2006 12 VMBO 63 * 20 * 17 Economie 59 * 22 * 19 Bron: ROA, bewerking Etil. 3.3.2 Deelnemers ECABO De afgelopen drie jaar is het totaal aantal deelnemers aan mbo-opleidingen in ECABO-richtingen gedaald van 87.343 in schooljaar 2004-2005, naar 84.837 in 2005-2006 tot 83.667 in 2006-2007. Dit wijkt af van de algemene landelijke ontwikkeling waarbij het leerlingenaantal in het mbo stijgt. Qua deelnemersaantal is binnen het ECABO-domein de richting ICT het grootst (20.323 deelnemers in het schooljaar 2006-2007), gevolgd door Bedrijfsadministratief (16.201), Secretarieel (14.356) en Commercieel (10.765). Sinds het schooljaar 2005-2006 is Orde en veiligheid groter dan Juridisch. In 2006-2007 waren er 9.287 leerlingen ingeschreven bij Orde en veiligheid en 8.157 bij Juridisch. Logistiek en Informatiedienstverlening zijn qua leerlingaantallen de kleinste ECABO-richtingen (respectievelijk 375 en 200 deelnemers). De verschillende richtingen vertonen niet dezelfde trends. Het aantal leerlingen in bedrijfsadministratieve opleidingen daalt over de periode van drie jaar gestaag, terwijl ICT en Juridisch vooral in 2005-2006 een afname tonen om het afgelopen jaar stabiel te blijven (figuur 11). De richtingen Secretarieel, Commercieel, Bank- en verzekeringswezen en Juridisch blijven redelijk constant. Logistiek en Informatiedienstverlening hebben in absolute zin het minste aantal deelnemers en hun stijging en daling zijn daardoor relatief groot. De enige richting die gedurende de afgelopen drie jaar een gestage leerlingengroei heeft doorgemaakt, is Orde en veiligheid. 12 Geen gespecificeerde gegevens bekend voor BBL en werkloosheid in 2006. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 29 / 97
Figuur 11 Ontwikkeling deelnemeraantallen ECABO bij ROC s naar richting 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 SEC BA COM CMBV LOG JUR ICT O&V IDV Bron: Centrale Financiën Instellingen (CFI), bewerking Etil. 2004-2005 2005-2006 2006-2007 Gesplitst naar leerweg is te zien dat het deelnemersaantal in BOL-opleidingen zowel absoluut als relatief afneemt. Deze trend doet zich vrijwel in alle richtingen voor, behalve bij Orde en veiligheid en Informatiedienstverlening. Daar stijgt het aantal deelnemers in BOL-opleidingen juist. Het deelnemersaantal in BBL-opleidingen kent een schommelende trend gedurende de periode 2004-2007. Dit kan grotendeels toegeschreven worden aan het feit dat BBL-leerbanen veelal de conjunctuur volgen: tot en met 2005 was er een neergaande lijn, maar vanaf 2006 is er weer sprake van hoogconjunctuur die zich doorvertaalt in een toename van het aantal leerbanen. Uitzondering hierop is het aantal BBLdeelnemers in de richting ICT, dat over de gehele periode daalt, in de richting Orde en veiligheid, dat over de gehele periode stijgt, en in de richting Commercieel waarin pas in 2006 een daling plaatsvindt. Tabel 10 Aantal deelnemers aan ROC s naar richting en leerweg Schooljaar 2004-2005 2005-2006 2006-2007 Richting BOL BBL Totaal BOL BBL Totaal BOL BBL Totaal SEC 13.498 1.076 14.574 13.584 876 14.460 13.268 1.088 14.356 BA 18.834 711 19.545 17.316 582 17.898 15.525 676 16.201 COM 9.283 1.351 10.634 9.154 1.672 10.826 9.158 1.607 10.765 CMBV 3.974 57 4.031 3.886 64 3.950 3.720 283 4.003 LOG 431 98 529 398 55 453 279 96 375 JUR 8.021 483 8.504 7.976 114 8.090 7.863 294 8.157 ICT 20.782 1.255 22.037 19.742 573 20.315 19.847 476 20.323 O&V 4.970 2.370 7.340 5.562 3.094 8.656 6.096 3.191 9.287 IDV 41 108 149 84 105 189 94 106 200 Totaal 79.834 7.509 87.343 77.702 7.135 84.837 75.850 7.817 83.667 Bron: Centrale Financiën Instellingen (CFI), bewerking Etil. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 30 / 97
Naar regio gezien is het absoluut grootste aantal leerlingen terug te vinden in de regio Middenwest (17.872, zie tabel 11). Ten opzichte van de andere regio s zijn er hier meer leerlingen in de richtingen Bedrijfsadministratief, Commercieel, ICT, Juridisch en Orde en veiligheid. In zowel Oost als Zuidwest zijn er rond de 15.500 deelnemers. In Zuidoost zijn ruim 13.000 leerlingen aan mbo-opleidingen in de ECABO-richtingen ingeschreven. In de regio Noordwest zijn dit ruim 12.000. Regio Noord kent het minste aantal leerlingen: ruim 8.500. Tabel 11 Aantal deelnemers mbo naar richting en CWI-district, 2006-2007 SEC BA COM CMBV LOG ICT JUR IDV O&V Totaal Noord 1.407 1.329 1.164 461 0 2.391 746 39 1.028 8.565 Oost 2.596 2.672 1.997 743 54 4.146 1.537 34 1.943 15.722 Middenwest 2.864 3.631 2.389 704 11 4.198 1.988 25 2.062 17.872 Noordwest 2.064 2.648 1.471 634 0 2.777 1.540 7 1.223 12.367 Zuidwest 3.297 3.235 1.628 679 118 3.436 1.157 31 1.904 15.485 Zuidoost 2.062 2.608 2.056 758 185 3.283 1.155 63 1.073 13.243 Onbekend 66 78 60 21 7 92 34 1 54 413 Totaal 14.356 16.201 10.765 4.003 375 20.323 8.157 200 9.287 83.667 Bron: Centrale Financiën Instellingen (CFI), bewerking Etil. Naar mbo-opleidingsniveau constateren we een aantal opvallende ontwikkelingen: Het aantal deelnemers in het laagste opleidingsniveau (assistentopleiding, niveau 1) is de afgelopen jaren sterk gedaald; van ongeveer 13.000 tot nog geen 1.800. Deze daling ligt vooral aan het feit dat de algemene opleiding Arbeidsmarktgekwalificeerd Assistent (AKA) vanaf schooljaar 2004-2005 bij Kenteq is ondergebracht. Het aantal deelnemers in een basisberoepsopleiding (niveau 2) is gestegen tot en met schooljaar 2003-2004, vooral door toename van het aantal deelnemers binnen Orde en veiligheid. Daarna daalt het aantal en dat is vooral het gevolg van de afname van het aantal deelnemers ICT en Bedrijfsadministratief. Het aantal deelnemers in een vakopleiding (niveau 3) is gedaald vanaf 2003-2004 en is in 2006-2007 weer iets gestegen. Met name het aantal deelnemers bij ICT en Bedrijfsadministratief daalt, terwijl de daling bij Secretarieel afneemt. Bij Commercieel zien we vanaf 2004-2005 een lichte stijging. Het aantal deelnemers in middenkader- en specialistenopleidingen (niveau 4) is tot 2004-2005 toegenomen en stabiliseert zich vanaf 2005-2006. De opvallende toename in schooljaar 2005-2006 bij Bedrijfsadministratief was eenmalig. In schooljaar 2006-2007 kwam het aantal deelnemers weer dichter in de buurt van het aantal van 2004-2005. Het aantal deelnemers ICT en Juridisch bleef stabiel ten opzichte van het schooljaar ervoor. Bij Secretarieel zien we voor het eerst weer een lichte stijging in het aantal deelnemers niveau-4. Het aantal deelnemers Commercieel vertoont sinds schooljaar 2004-2005 een stijgende lijn en bij de richting Banken verzekeringswezen schommelt het aantal deelnemers de afgelopen jaren rond de 4.000. In de volgende figuur is de ontwikkeling van het aantal deelnemers naar mbo-niveau weergegeven. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 31 / 97
Figuur 11 Aantal deelnemers ECABO per niveau vanaf 2001 45.000 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 2001-2002 2002-2003 2003-2004 2004-2005 2005-2006 2006-2007 vrl niveau 1 niveau 2 niveau 3 niveau 4 De ontwikkeling van het aantal deelnemers naar opleidingsrichting, crebo en opleidingsniveau is opgenomen in bijlage 4. 3.4 DIPLOMA S ECABO Hoewel het deelnemersaantal aan het mbo in ECABO-richtingen daalt, is het aantal behaalde diploma s gedurende de laatste vier jaar gestegen. In 2006 waren dit er 24.486, ruim 1.000 meer dan in 2003 (tabel 12). Afgezet tegen het aantal deelnemers van de verschillende richtingen is het aantal gediplomeerden in grote mate vergelijkbaar. ICT, Bedrijfsadministratief en Secretarieel zijn op basis van het aantal behaalde diploma s de grootste richtingen. In tegenstelling tot het aantal leerlingen staat Orde en veiligheid op de vierde plaats, gevolgd door Commercieel. Overeenkomstig het aantal deelnemers zijn Juridisch, Bank- en verzekeringswezen, Logistiek en Informatiedienstverlening de kleinste richtingen voor wat betreft het aantal behaalde diploma s. Tabel 12 Aantal behaalde diploma s aan ROC s naar richting, vanaf 2003 Kalenderjaar Richting 2003 2004 2005 2006 SEC 4.722 4.763 4.498 4.161 BA 4.445 4.444 4.911 4.672 COM 2.790 2.345 2.202 2.328 CMBV 510 909 853 864 LOG 234 174 87 130 JUR 1.714 1.790 1.785 2.002 ICT 4.960 6.115 6.101 6.194 O&V 4.079 3.808 3.788 4.059 IDV 17 50 94 76 Totaal 23.471 24.398 24.319 24.486 Bron: Centrale Financiën Instellingen (CFI), bewerking Etil. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 32 / 97
De regionale spreiding van de behaalde diploma s wijkt enigszins af van de verdeling van het aantal deelnemers. De meeste gediplomeerden bevonden zich in 2006 in regio Oost, gevolgd door Zuidwest en Noordwest 13, waar overal meer dan 4.500 leerlingen afstudeerden (tabel 13). In Middenwest waren ruim 4.000 gediplomeerden, ongeveer 300 meer dan in Zuidoost. Regio Noord kende het minste aantal gediplomeerden: ruim 2.600. Tabel 13 Gediplomeerden mbo naar richting en CWI-district, 2006 SEC BA COM CMBV LOG ICT JUR IDV O&V Totaal Noord 426 419 206 121 0 742 180 23 500 2.617 Oost 817 763 477 172 34 1.336 381 19 849 4.848 Middenwest 704 777 436 105 0 993 309 15 728 4.067 Noordwest 755 1.015 589 153 4 1.603 539 0 595 4.540 Zuidwest 815 932 232 156 50 1.134 269 0 1.071 4.659 Zuidoost 644 766 388 157 42 941 324 19 474 3.755 Totaal 4.161 4.672 2.328 864 130 6.194 2.002 76 4.059 24.486 Bron: CFI, Etil. Naar opleidingsniveau zien we met betrekking tot het aantal diploma s de volgende ontwikkelingen: Het aantal diploma s voor assistentopleidingen (niveau 1) daalt vanaf 2003 in sterke mate. Dit geldt zowel bij Orde en veiligheid als bij Secretarieel. De belangrijkste oorzaak van die daling ligt aan de AKA-opleiding die in de CFI-cijfers is ondergebracht bij Kenteq. Het aantal diploma s voor basisberoepsopleidingen (niveau 2) vertoont tot en met 2004 een sterk stijgende lijn, daarna vlakt die stijging wat af. Het aantal diploma s voor vakopleidingen (niveau 3) stijgt tot en met 2004, vooral door de toename van het aantal diploma s binnen ICT. Vanaf 2005 is sprake van een daling. ICT laat in 2005 de grootste daling zien. Het aantal diploma s voor middenkader- en specialistenopleidingen (niveau 4) schommelde de laatste jaren rond de 10.000 en stijgt in 2006 tot ruim 11.000. De toename van het aantal diploma s is vooral te vinden bij ICT. In de volgende figuur is de ontwikkeling van het aantal diploma s naar mbo-niveau weergegeven. 13 Het ROC ASA had als hoofdvestigingsplaats Amersfoort, maar onder de nieuwe naam ROC Amarantis is dit Amsterdam geworden. Een groot deel van de leerlingen in Amersfoort (regio Middenwest) wordt zodoende toebedeeld aan Amsterdam (regio Noordwest). Daarnaast worden een aantal diploma s behaald in de richting Juridisch aan de Hogeschool INHOLLAND te Haarlem (regio Noordwest) toebedeeld aan de hoofdvestiging in s-gravenhage (regio Middenwest). Dit zorgt er per saldo voor dat het aantal gediplomeerden voor de regio Noordwest overschat wordt en voor de regio Middenwest onderschat. Dit heeft voor het model echter geen gevolgen voor de verwachte uitstroom naar de arbeidsmarkt vanuit het onderwijs. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 33 / 97
Figuur 12 Ontwikkeling diploma s ECABO naar niveau, vanaf 2001 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 niveau 1 niveau 2 niveau 3 niveau 4 Bron: Centrale Financiën Instellingen 2002-2007. Bewerking ECABO. De ontwikkeling van het aantal diploma s naar opleidingsrichting, crebo en opleidingsniveau is opgenomen in bijlage 4. 3.5 BESTEMMING GEDIPLOMEERDEN ECABO De instroom van schoolverlaters op de arbeidsmarkt is niet gelijk aan het aantal gediplomeerden in de ECABO-richtingen, omdat ook alternatieve bestemmingen bestaan na het behalen van een diploma dan werken. Er is derhalve ook gekeken naar de bestemmingen van schoolverlaters. Deze zijn ingedeeld in vijf categorieën: meteen aan het werk, werken in combinatie met opleiding, het volgen van een vervolgopleiding, werkloosheid en een restcategorie. Hierbij is gebruik gemaakt van het jaarlijkse onderzoek naar de bestemming van mbo-verlaters uitgevoerd door het onderzoeksbureau Toppen, dat in opdracht van ECABO specifiek heeft gekeken naar de groep ECABO mbo-verlaters. In 2006 betrof het onderzoek een steekproef van 1.930 schoolverlaters. De grootste groep (42%) van de ECABO mbo-gediplomeerden betreedt na het behalen van het diploma de arbeidsmarkt, terwijl bijna 31% een vervolgopleiding gaat volgen. De afgelopen drie jaar zijn er enkele duidelijke ontwikkelingen in bestemmingen van gediplomeerden aan mbo-opleidingen (tabel 14). Het percentage schoolverlaters dat na de opleiding meteen gaat werken was en blijft, het grootst. Dit aandeel is tussen 2004 en 2005 wel afgenomen maar afgelopen jaar nam het weer iets toe. De opvallendste trends zijn de toename van schoolverlaters die een vervolgopleiding gaan doen en de afname van diegenen die werk en een opleiding combineren. Vooral deze laatste trend is zeer consequent, zowel binnen als buiten het ECABO-domein, voor vrijwel alle richtingen (behalve Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen), in alle regio s op alle mbo-niveaus en in beide leerwegen. Werkloosheid na schoolverlaten neemt in het algemeen af. Dit is niet verwonderlijk in de periode van hoogconjunctuur waarin de meting heeft plaatsgevonden. Met het oog op deze hoogconjunctuur is het wel opvallend dat het aantal schoolverlaters dat een vervolgopleiding gaat doen, relatief sterker stijgt dan de groep die aan het werk gaat als gevolg van het bemoedigingseffect. In tijden van hoogconjunctuur is het makkelijker om een baan te vinden, waardoor schoolverlaters minder snel geneigd zijn om nog verder te studeren. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 34 / 97
Tabel 14 Bestemming mbo-verlaters: ECABO- en mbo-gediplomeerden Werken Werken in combinatie met opleiding Volgen van opleiding Werkloos Iets anders Totaal ECABO 2004 45 24 23 6 2 100 ECABO 2005 42 23 29 5 1 100 ECABO 2006 42 21 31 5 2 100 Mbo totaal 2006 58 16 21 3 2 100 Bron: Toppen, bewerking Etil. Tussen de ECABO-richtingen is een aantal verschillen op te merken (figuur 13), te weten: Secretarieel: een absolute meerderheid (54%) van de schoolverlaters gaat aan het werk, gevolgd door opleiding (21%) en werk gecombineerd met opleiding (16%). De werkloosheid na een secretariële opleiding is de afgelopen jaren wel afgenomen, maar is nog steeds de hoogste ten opzichte van de andere richtingen, namelijk 8%. Bedrijfsadministratief: de bestemmingen van bedrijfsadministratief gediplomeerden zijn redelijk gelijkmatig verdeeld over werk (34%), opleiding (33%) en werk in combinatie met opleiding (28%). De werkloosheid ligt met 4,4% iets onder het gemiddelde van alle ECABO-richtingen. Commercieel: bijna de helft van de gediplomeerden met een commerciële achtergrond gaat een vervolgopleiding doen (46%). 27% gaat direct aan het werk en 23% combineert werk en opleiding. Minder dan 1% is werkloos. Bank- en verzekeringswezen: ook in deze richting gaan veel schoolverlaters een vervolgopleiding doen (41%). Opvallend is dat vaker de keuze gemaakt wordt om te werken en studeren (30%) dan alleen te gaan werken (26%). Met 3% ligt de werkloosheid lager dan gemiddeld. Logistiek: 39% van de schoolverlaters in de richting Logistiek gaat een vervolgopleiding volgen. Een derde gaat aan het werk en 28% combineert werk en opleiding. Binnen de steekproef was niemand werkloos. ICT: deze richting vertoont sterke gelijkenissen met de richtingen Commercieel en Bank- en verzekeringswezen, met een groot deel van de schoolverlaters (39%) dat verder studeert, gevolgd door een groep die aan het werk gaat (35%) en een groep die werk en opleiding combineert (21%). Daarnaast is ook in deze richting de werkloosheid iets lager dan gemiddeld. Juridisch: dit is de enige richting waarin een absolute meerderheid (54%) van de schoolverlaters een vervolgopleiding gaat doen. Circa een kwart combineert werk en opleiding en 19% gaat direct aan het werk. Met 1% is de werkloosheid na een juridische opleiding relatief laag. Orde en veiligheid: deze richting kent het grootste percentage schoolverlaters dat direct aan het werk gaat: 73%. Een achtste combineert werk en opleiding en slechts 5% doet een vervolgopleiding. De werkloosheid is relatief hoog met 7%; een mogelijke verklaring hiervoor is het feit dat afgestudeerden in deze richting vaak nog te jong zijn om daadwerkelijk in aanmerking te komen voor een baan binnen orde en veiligheid, of een bewijs van goed gedrag nodig hebben. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 35 / 97
Figuur 13 Bestemmingen mbo-verlaters naar richting, 2006 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% SEC BA COM CMBV LOG ICT JUR O&V werk werk + opleiding opleiding werkloos iets anders Bron: Toppen, bewerking Etil. De bestemmingen verschillen niet veel per regio. Werk en een vervolgopleiding zijn de grootste groepen, terwijl minder schoolverlaters werk en opleiding combineren of werkloos zijn. In de regio s Oost en Middenwest gaan meer schoolverlaters verder leren dan meteen aan het werk en in het Noorden zijn deze percentages even hoog. In de andere regio s gaan de meeste schoolverlaters meteen aan het werk. Wanneer de verschillende ECABO-kwalificaties per mbo-niveau met elkaar vergeleken worden, zijn er enkele opvallende verschillen in bestemmingen van de schoolverlaters. Zo neemt het percentage werklozen minder snel af naarmate het niveau hoger is en stijgt het aantal schoolverlaters dat een vervolgopleiding gaat doen. Op de niveaus 1, 2 en 3 gaan de meeste schoolverlaters werken, terwijl op niveau 4 de meesten een vervolgopleiding gaan doen. Een opleiding is de minst gekozen optie onder schoolverlaters van niveau 1 en 2, terwijl er meer werklozen zijn op deze niveaus. Het feit dat met name schoolverlaters van mbo-niveau 4 een vervolgopleiding gaan doen is te verklaren, doordat dit meestal een hbo opleiding betreft, die niet voor de lagere niveaus van het mbo toegankelijk is. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 36 / 97
4 Beroepspraktijkvorming 4.1 INLEIDING De BPV-markt is de markt van beroepspraktijkvorming / stage. Deze bestaat aan de ene kant uit het aanbod van stageplaatsen door erkende leerbedrijven en aan de andere kant uit de vraag naar leerplaatsen vanuit de onderwijsinstellingen, ten behoeve van hun leerlingen. In dit hoofdstuk wordt een beeld geschetst van de aanbodzijde van de BPV-markt, bestaande uit erkenningen en leerplaatsen binnen erkende leerbedrijven uit het register van ECABO. 4.2 LEERBEDRIJVEN In de onderstaande tabel wordt de opbouw van het register van erkende leerbedrijven van ECABO gepresenteerd naar bedrijfssector. Hierbij gaat de aandacht uit naar het relatieve aandeel van de bedrijfssectoren binnen het register en het aandeel van de ECABO-leerbedrijven binnen die bedrijfssectoren. Tabel 15 Opbouw bedrijvenregister ECABO naar bedrijfssector Bedrijfssector Aantal leerbedrijven (1/8/2007) Relatief aandeel Totaal aantal bedrijfsvestigingen (1/1/2006) 14 Aandeel ECABO Landbouw en visserij 29 0,1 94355 0,03% Industrie en nutsbedrijven 2074 8,3 52105 3,98% Bouwnijverheid 945 3,8 81890 1,15% Handel 3426 13,8 201195 1,73% Horeca 300 1,2 40685 0,71% Vervoer en communicatie 947 3,8 33090 2,84% Financiële instellingen 2577 10,3 19270 13,80% Zakelijke dienstverlening 7872 31,6 164895 4,70% Openbaar bestuur 1333 5,4 3760 35,74% Onderwijs 2166 8,7 24950 8,38% Gezondheidszorg en welzijn 1342 5,4 45720 2,87% Cultuur en overige dienstverlening 1896 7,6 60180 3,02% Aantal leerbedrijven waarvan bedrijfssector 24907 100,0 bekend Bedrijfssector niet bekend 11435 Totaal 36342 822095 4,04% Bron: CBS Statline (2006) en register ECABO (1 augustus 2007). Op peildatum 1 augustus 2007 bevat het bedrijvenregister van ECABO 36.342 erkende leerbedrijven met een erkenning voor één of meer kwalificatierichtingen. Dit is ten opzichte van vorig jaar een stijging van bijna 10%.Veruit de meeste leerbedrijven zitten binnen de bedrijfssector zakelijke dienstverlening (32%), gevolgd door handel (14%) en financiële instellingen (10%). Het minste aantal leerbedrijven vinden we binnen landbouw en visserij (0,1%) en horeca (1,2%). Het totale aandeel leerbedrijven ECABO binnen de bedrijfssectoren is ongeveer 4%. Met ruim 35% is het aandeel ECABO-leerbedrijven binnen de bedrijfssector openbaar bestuur het grootst, gevolgd door ruim 13% binnen de sector financiële instellingen. 14 CBS publiceert momenteel nog geen actuelere cijfers. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 37 / 97
Tabel 16 Aantal leerbedrijven naar bedrijfsgrootte, juli 2007 Bedrijfsgrootte Aantal % % excl bedrijfsgrootte onbekend 1 tot 10 werknemers 10.130 27,9 37,6 10 tot 100 werknemers 11.975 33,0 44,5 100 of meer werknemers 4.818 13,3 17,9 Totaal excl. bedrijfsgrootte onbekend 26.923 74,1 100,0 Bedrijfsgrootte onbekend 9.419 25,9 Totaal incl. bedrijfsgrootte onbekend 36.342 100 De verdeling van leerbedrijven naar bedrijfsgrootte laat een ander beeld zien dan de landelijke verdeling van bedrijven. Het aandeel middelgrote en grote bedrijven binnen het register van leerbedrijven is aanzienlijk groter dan de landelijke verdeling. Omgekeerd is het aandeel kleine bedrijven in het register veel kleiner. Figuur 14 Ontwikkeling aantal leerbedrijven 40000 38000 36000 34000 32000 30000 jul-06 okt-06 jan-07 apr-07 jul-07 Aantal leerbedrijven De ontwikkeling van het aantal leerbedrijven laat tussen juli 2006 en juli 2007 een stijgende lijn zien. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 38 / 97
4.3 ERKENNINGEN De aanbodzijde van beroepspraktijkvorming bestaat uit twee elementen, namelijk de erkenning om op te leiden en het (verwachte) aanbod van leerplaatsen. In de volgende tabel wordt het aantal erkende leerbedrijven naar kwalificatierichting gepresenteerd naar CWI-district en RPA-gebied. De 36.342 erkende leerbedrijven binnen het register van ECABO zijn in totaal voor 66.227 opleidingsrichtingen erkend, een gemiddelde van bijna 2 kwalificatierichtingen per bedrijf. Binnen de richting Secretarieel vinden we de meeste erkende leerbedrijven. Het aantal bedrijven met een erkenning binnen Orde en veiligheid is het kleinst. In regio Rijnmond zijn naar kwalificatierichting de meeste erkende leerbedrijven te vinden en in regio Noord Groningen is het aantal het kleinst. Op kwalificatieniveau gaat het om in totaal ruim 230.000 erkenningen. Elk leerbedrijf is erkend voor gemiddeld circa 6 kwalificaties. Tabel 17 Aantal erkende leerbedrijven ECABO naar richting en regio CWIdistrict RPAnummer RPA-gebied SEC Noord 1 Noord Groningen 50 39 13 0 30 26 12 2 16 188 2 Oost-Groningen 182 121 79 0 114 48 18 4 48 614 3 Centraal-Groningen 523 313 261 2 236 174 67 21 92 1689 4 Friesland 572 395 372 1 323 185 94 24 122 2088 5 Zuid-Drenthe 337 330 260 36 253 129 44 13 94 1496 Oost 6 IJssel Vecht 337 298 259 22 211 151 42 19 69 1408 7 Twente 659 605 523 83 390 271 51 20 154 2756 8 Noordwest-Veluwe 134 122 103 9 97 41 14 10 24 554 9 Stedendriehoek 406 353 352 62 248 207 35 41 78 1782 10 Valleiregio 190 175 168 24 107 59 10 9 34 776 11 Arnhem 626 505 427 74 277 242 50 40 112 2353 12 Achterhoek 218 229 175 56 118 82 25 18 45 966 13 Nijmegen 342 291 218 34 150 107 35 16 50 1243 14 Rivierenland 267 250 204 44 118 62 18 10 37 1010 Middenwest 15 Flevoland 410 311 266 11 208 99 16 33 82 1436 16 Gooi & Vechtstreek 237 164 249 17 144 69 16 12 28 936 17 Eemland 330 252 273 9 162 112 17 12 56 1223 18 West-Utrecht 966 660 693 51 502 288 68 53 109 3390 21 Rijnstreek 540 483 442 49 276 153 32 32 92 2099 22 Haaglanden 1573 1231 974 106 553 546 117 75 173 5348 Noordwest 19 Noord-Holland Noord 486 397 299 51 217 145 41 26 100 1762 20 Zuidelijk Noord-Holland 1745 1535 1289 101 863 640 124 140 269 6706 Zuidwest 23 Rijnmond 2482 1845 1294 328 1048 619 103 118 279 8116 24 Zeeland 471 367 355 47 142 191 30 22 82 1707 25 West-Brabant 737 604 450 141 354 236 43 32 108 2705 Zuidoost 26 Midden-Brabant 343 312 298 20 209 111 22 16 85 1416 27 Noordoost-Brabant 603 493 504 23 293 196 37 36 128 2313 28 Zuidoost-Brabant 915 857 787 82 471 343 52 49 150 3706 29 Noord-Limburg 246 265 255 70 147 84 14 14 40 1135 30 Weert 137 122 160 43 62 48 2 3 20 597 31 Roermond 269 206 178 53 113 97 14 9 33 972 32 Westelijke Mijnstreek 109 111 91 23 76 37 8 10 16 481 33 Parkstad Limburg 154 150 61 24 87 35 14 8 33 566 34 Maastricht Mergelland 180 136 140 24 100 48 15 17 30 690 Totaal 17776 14527 12472 1720 8699 5881 1300 964 2888 66227 BA COM LOG ICT JUR IDV O&V B&V Totaal Bron: ECABO-leerbedrijvenregister, peildatum 1 augustus 2007. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 39 / 97
In de volgende figuren wordt de verdeling van het aantal leerbedrijven met een erkenning naar opleidingsrichting en RPA-gebied gepresenteerd in een kaartje van Nederland (stand juli 2007). Figuur 15 Aantal leerbedrijven Secretarieel RPA1 RPA4 RPA3 RPA2 RPA19 RPA5 RPA6 RPA20 RPA16 RPA8 RPA9 RPA7 RPA21 RPA23 RPA18 RPA10 RPA11 RPA14 RPA13 RPA12 RPA24 RPA25 RPA27 RPA28 RPA30 RPA29 RPA32 RPA33 Aantal leerbedrijven SEC 740 to 2.490 (5) 490 to 740 (7) 340 to 490 (6) 190 to 340 (9) 50 to 190 (7) De meeste leerbedrijven (minimaal 740) met een erkenning binnen de kwalificatierichting Secretarieel bevinden zich in de RPA-gebieden die het donkerst blauw zijn gekleurd. Het minste aantal leerbedrijven met een dergelijke erkenning (maximaal 190) bevinden zich in de lichtst blauw gekleurde gebieden. Hierbij merken we op, dat het aantal leerbedrijven per regio samenhangt met de omvang van de regionale werkgelegenheid in het ECABO-domein. Het aantal leerbedrijven is daardoor in de kleinere regio s met relatief weinig werkzame personen in een ECABO-beroep per definitie lager dan gemiddeld. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 40 / 97
Figuur 16 Aantal leerbedrijven Bedrijfsadministratief RPA1 RPA4 RPA3 RPA2 RPA19 RPA5 RPA6 RPA20 RPA16 RPA8 RPA9 RPA7 RPA21 RPA23 RPA18 RPA10 RPA11 RPA14 RPA13 RPA12 RPA24 RPA25 RPA27 RPA28 RPA30 RPA29 RPA32 RPA33 Aantal leerbedrijven BA 610 to 1.850 (5) 370 to 610 (7) 290 to 370 (8) 160 to 290 (7) 30 to 160 (7) Figuur 17 Aantal leerbedrijven Commercieel RPA1 RPA4 RPA3 RPA2 RPA19 RPA5 RPA6 RPA20 RPA16 RPA8 RPA9 RPA7 RPA21 RPA23 RPA18 RPA10 RPA11 RPA14 RPA13 RPA12 RPA24 RPA25 RPA27 RPA28 RPA30 RPA29 RPA32 RPA33 Aantal leerbedrijven COM 430 to 1.300 (9) 300 to 430 (4) 270 to 300 (3) 170 to 270 (10) 10 to 170 (8) Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 41 / 97
Figuur 18 Aantal leerbedrijven ICT RPA1 RPA4 RPA3 RPA2 RPA19 RPA5 RPA6 RPA20 RPA16 RPA8 RPA9 RPA7 RPA21 RPA23 RPA18 RPA10 RPA11 RPA14 RPA13 RPA12 RPA24 RPA25 RPA27 RPA28 RPA30 RPA29 RPA32 RPA33 Aantal leerbedrijven ICT 290 to 1.050 (9) 220 to 290 (5) 150 to 220 (6) 120 to 150 (3) 30 to 120 (11) Figuur 19 Aantal leerbedrijven Juridisch RPA1 RPA4 RPA3 RPA2 RPA19 RPA5 RPA6 RPA20 RPA16 RPA8 RPA9 RPA7 RPA21 RPA23 RPA18 RPA10 RPA11 RPA14 RPA13 RPA12 RPA24 RPA25 RPA27 RPA28 RPA30 RPA29 RPA32 RPA33 Aantal leerbedrijven JUR 271 to 640 (6) 174 to 271 (7) 107 to 174 (7) 59 to 107 (7) 26 to 59 (7)
Figuur 20 Aantal leerbedrijven Informatiedienstverlening RPA1 RPA4 RPA3 RPA2 RPA19 RPA5 RPA6 RPA20 RPA16 RPA8 RPA9 RPA7 RPA21 RPA23 RPA18 RPA10 RPA11 RPA14 RPA13 RPA12 RPA24 RPA25 RPA27 RPA28 RPA30 RPA29 RPA32 RPA33 Aantal leerbedrijven IDV 50 to 124 (9) 37 to 50 (5) 22 to 37 (6) 15 to 22 (6) 2 to 15 (8) Figuur 21 Aantal leerbedrijven Orde en veiligheid RPA1 RPA4 RPA3 RPA2 RPA19 RPA5 RPA6 RPA20 RPA16 RPA8 RPA9 RPA7 RPA21 RPA23 RPA18 RPA10 RPA11 RPA14 RPA13 RPA12 RPA24 RPA25 RPA27 RPA28 RPA30 RPA29 RPA32 RPA33 Aantal leerbedrijven O&V 36 to 140 (8) 21 to 36 (7) 14 to 21 (7) 12 to 14 (3) 2 to 12 (9) Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 43 / 97
Figuur 22 Aantal leerbedrijven Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen RPA1 RPA4 RPA3 RPA2 RPA19 RPA5 RPA6 RPA20 RPA16 RPA8 RPA9 RPA7 RPA21 RPA23 RPA18 RPA10 RPA11 RPA14 RPA13 RPA12 RPA24 RPA25 RPA27 RPA28 RPA30 RPA29 RPA32 RPA33 Aantal leerbedrijven B&V 122 to 279 (7) 92 to 122 (7) 50 to 92 (7) 34 to 50 (5) 16 to 34 (8) 4.4 LEERPLAATSEN De vraag of een leerbedrijf op enig moment daadwerkelijk een leerplaats voor een bepaalde opleiding ter beschikking stelt, is afhankelijk van de situatie. Daardoor kan een erkenning bij een leerbedrijf niet zonder meer gelijk gesteld worden aan een feitelijk beschikbare leerplaats. Voor de bepaling van het aantal leerplaatsen per kwalificatierichting of per kwalificatie is het een extra complicerende factor, dat leerbedrijven veelal een erkenning hebben voor meer kwalificatierichtingen. Afhankelijk van de behoefte en mogelijkheden op een bepaald moment, stelt het bedrijf één of meer leerplaatsen ter beschikking voor één of meer van de kwalificaties waar het bedrijf voor is erkend. Kijken we naar de leerplaatsenbank van ECABO, dan kunnen we wel indicaties geven van het verwachte aanbod van leerplaatsen voor de komende 12 maanden. Gemiddeld blijkt een erkend leerbedrijf 1,6 leerplaatsen aan te (willen) bieden. Als we het aantal leerplaatsen per opleidingsrichting bekijken, komt het gemiddeld uit op bijna 1 leerplaats per opleidingsrichting per leerbedrijf. Dit verschilt tussen de opleidingsrichtingen nogal. Zo heeft Orde en veiligheid met een aanbod van bijna 8 leerplaatsen per leerbedrijf het hoogste gemiddelde. Bij Logistiek gaat het gemiddeld om ongeveer een halve plek per bedrijf. Juridisch en Informatiedienstverlening zitten daar met 0,6 iets boven, terwijl bij Commercieel, Secretarieel, Bedrijfsadministratief en Bank- verzekeringswezen het gemiddelde 0,8 leerplaats is. Bij ICT treffen we een gemiddelde aan van 1,1 leerplaats per bedrijf. Vorig jaar zagen we ongeveer dezelfde gemiddeldes. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 44 / 97
In de enquête die ECABO medio vorig jaar heeft uitgevoerd onder leerbedrijven zijn ook enkele vragen opgenomen over het verwachte aanbod van leerplaatsen in schooljaar 2007-2008. Op de vraag of er in 2007-2008 plaats voor stagiaires is, antwoordde bijna driekwart van de leerbedrijven bevestigend. De meesten gaven daarbij de voorkeur aan voor een bol-stagiair. Tabel 18 Is er in 2007-2008 plaats voor stagiairs? Abs. % Ja, BOL 893 30,9 Ja, BBL 462 16,0 Ja, zowel BOL als BBL 701 24,3 Nee 832 28,8 Totaal 2.888 100,0 Qua aantallen stageplaatsen wordt het grootste aanbod verwacht voor de richtingen Secretarieel, Bedrijfsadministratief en ICT, op kleine afstand gevolgd door Commercieel. Tabel 19 Aantal stageplaatsen per richting en leerweg SEC BA COM B&V ICT JUR IDV O&V Totaal BOL 443 418 377 114 515 98 46 41 2.052 BBL 192 234 190 124 150 45 39 87 1.061 BOL & BBL 392 362 418 84 346 87 57 43 1.789 Totaal 1.027 1.014 985 322 1.011 230 142 171 4.902 Als we de stageplaatsen als percentage nemen van de leerweg, wordt de relatieve verdeling tussen de richtingen en leerwegen duidelijk. Opvallend daarbij is, dat het aandeel BBL relatief groot is bij Bank- en verzekeringswezen en Orde en veiligheid. Bij ICT geldt dat voor het aandeel BOL. Tabel 20 Aantal stageplaatsen als percentage van de leerweg SEC BA COM B&V ICT JUR IDV O&V Totaal BOL 21,6 20,4 18,4 5,6 25,1 4,8 2,2 2,0 100,0 BBL 18,1 22,1 17,9 11,7 14,1 4,2 3,7 8,2 100,0 BOL & BBL 21,9 20,2 23,4 4,7 19,3 4,9 3,2 2,4 100,0 Totaal 21,0 20,7 20,1 6,6 20,6 4,7 2,9 3,5 100,0 4.5 LEERWERKTRAJECTEN VMBO In 2006-2007 zijn in totaal 3.327 leerwerktrajecten uitgevoerd, waarvan 2.407 binnen het lwoo (Leerwegondersteunend onderwijs) en 920 binnen het vmbo. Dit betekent een toename van in totaal 16% ten opzichte van vorig schooljaar. Binnen de sector Economie gaat het in totaal om 458 trajecten (lwoo: 325 en vmbo: 133), ten opzichte van 600 in schooljaar 2005-2006. Dit is een afname van 24% (CFI - VO, 2006). Ten opzichte van 2004-2005, toen er bijna 900 leerwerktrajecten Economie waren, is dit zelfs een afname met 50%. Bij ECABO hebben 456 bedrijven een erkenning voor het uitvoeren van leerwerktrajecten Administratief Medewerker voor het vmbo (peildatum 1 augustus 2007). Vorig jaar op hetzelfde meetmoment ging het om 400 leerbedrijven met die erkenning, een stijging van 14%. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 45 / 97
Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 46 / 97
5 Arbeidsmarktperspectieven 5.1 INLEIDING De arbeidsmarktperspectieven voor deelnemers aan ECABO-opleidingen hangen af van de verhouding van de (toekomstige) vraag naar en aanbod van gediplomeerde schoolverlaters. Als vraag naar en aanbod van nieuwkomers op de arbeidsmarkt vanuit een bepaald opleidingstype even groot zijn is er sprake van een evenwichtssituatie. Naar mate er meer aanbod dan vraag is, nemen de perspectieven op de gewenste baan in het verlengde van de gevolgde opleiding af. Schoolverlaters kunnen bij het vinden van een baan concurrentie ondervinden van overig arbeidsaanbod, zoals kortdurig werklozen en herintreders. In dit hoofdstuk worden eerst de ontstane vacatures in 2007 en verwachte vacatureontwikkeling tot 2012 besproken. Daarna gaan we achtereenvolgens in op de vraag naar schoolverlaters en het aanbod op de arbeidsmarkt, waarbij de aanbodscategorie schoolverlaters centraal staat. Om de arbeidsmarktperspectieven te kunnen bepalen moeten vraag naar en aanbod van schoolverlaters geconfronteerd worden. Hier wordt in de concluderende paragraaf mee afgesloten. 5.2 VACATURES 5.2.1 Vacatures in 2007 De vraag naar nieuwe werknemers kan op verschillende manieren in beeld worden gebracht. Zo kan er gebruik worden gemaakt van vacaturegegevens die een indicatie geven van de behoeften van de arbeidsmarkt. Verder kan er gebruik worden gemaakt van werkgelegenheidsgegevens in relatie tot de verwachte vervangings- en uitbreidingsvraag. ECABO heeft ervoor gekozen om de huidige en toekomstige vraag binnen het ECABO-domein weer te geven met behulp van vacaturegegevens. Bij de ophoging van het aantal vacatures is er rekening mee gehouden dat er binnen de ECABO-enquête verschillen bestaan in de deelname van leerbedrijven qua bedrijfssector en bedrijfsgrootte. In het vacaturemodel is hiervoor gecorrigeerd op basis van het totale aantal leerbedrijven, gegevens over de verhouding leerbedrijf/nietleerbedrijf met behulp van gegevens van Nielsen Media Research en sectorale werkgelegenheids- en vestigingsgegevens van het CBS, zodat het uiteindelijke aantal bedrijven gekenmerkt wordt door een realistische verdeling naar sector en bedrijfsgrootte. Vacatures kunnen op twee manieren gemeten worden: het aantal openstaande vacatures op een bepaald moment of het aantal ontstane vacatures in een bepaalde periode. In de arbeidsmarktprognose 2007-2012 van het CWI wordt voor het jaar 2007 uitgegaan van circa 1,11 miljoen ontstane vacatures. De vragen die in de ECABO-enquête zijn opgenomen, hebben ook betrekking op het aantal ontstane vacatures, namelijk aantal vacatures afgelopen half jaar en verwachte aantal vacatures komend half jaar. Op basis van het ontwikkelde vacaturemodel kunnen er dus alleen uitspraken worden gedaan over het aantal ontstane vacatures en niet over het aantal openstaande vacatures. Dit komt ook overeen met de uitkomsten van het vacaturemodel. Het vacaturemodel geeft aan dat het aantal ontstane vacatures binnen het ECABO-domein circa 24% (circa 266.400 vacatures op mbo-niveau 15 ) van het totale aantal ontstane vacatures omvat (1,11 miljoen), hetgeen op basis van de ROA-gegevens over het aandeel van het ECABO-domein binnen de totale werkzame beroepsbevolking (21%) plausibel is. De gegevens over het aantal vacatures die in deze rapportage worden weergegeven, hebben betrekking op het aantal vacatures dat in een jaar ontstaat. 15 Naast de gegevens uit het model, zijn hierin ook de geraamde vacatures meegenomen voor de ECABO-richtingen Informatiedienstverlening, Logistiek en Orde en veiligheid die niet in de ECABO-enquête opgenomen zijn. De geraamde gegevens zijn gebaseerd op de informatie van het CWI en worden alleen gebruikt om een indicatie te krijgen van het verwachte arbeidsmarktperspectief van deze richtingen. Indien de geraamde vacatures op basis van de gegevens van het CWI niet worden meegenomen omvat het ECABO-domein in totaal 230.800 ontstane vacatures. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 47 / 97
In 2007 zijn er binnen het ECABO-domein circa 230.800 16 vacatures op mbo-niveau, waarvan 108.800 vacatures geschikt zijn voor schoolverlaters op mbo-niveau (zie volgende paragraaf). De meeste vacatures (totaal, inclusief die voor schoolverlaters) zijn terug te vinden in de richtingen Commercieel (28%), Secretarieel (25%) en Bedrijfsadministratief (21%). Minder vacatures zijn er op de gebieden ICT (11%), Bank- en verzekeringswezen (9%) en Juridisch (6%). Als het totale aantal vacatures op mbo-niveau wordt gedifferentieerd naar sector wordt duidelijk dat ruim 40% van de vacatures in 2007 in de sector zakelijke dienstverlening valt (tabel 21). Met uitzondering van Juridisch zijn voor alle richtingen in deze sector de meeste vacatures. Voor Secretarieel (18,5%), Bedrijfsadministratief (15,7%) en ICT (11,4%) zijn er verder relatief veel vacatures in het openbaar bestuur. Voor de richting Juridisch is dit zelfs de absoluut grootste sector (51,2%). Voor de richting Commercieel zijn er veel vacatures in de sector handel en reparatie (35,8%). Mede hierdoor kent deze sector na de zakelijke dienstverlening de meeste vacatures (14,8%) van het totaal. Ten slotte valt een substantieel aandeel van de vacatures voor de Commercieel medewerker bank- en verzekeringswezen in de sector financiële instellingen (35,0%). Het feit dat in de zakelijke dienstverlening, handel en reparatie en openbaar bestuur de meeste vacatures zijn, komt overeen met het gegeven dat in deze sectoren veel mensen in ECABO-gerelateerde beroepen werken. Tabel 21 Verdeling mbo-vacatures 2007 naar richting en sector SEC BA COM CMBV ICT JUR Totaal Landbouw & visserij 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 Industrie & Nutsbedrijven 3,3 5,7 3,8 2,2 4,0 3,4 3,9 Bouwnijverheid 2,2 3,1 1,1 0,0 0,8 0,3 1,6 Handel & reparatie 6,1 9,9 35,8 2,5 9,1 1,8 14,8 Horeca 1,3 1,3 0,6 0,0 0,4 0,3 0,8 Vervoer & communicatie 1,7 6,2 2,4 0,0 4,7 0,0 3,0 Financiële instellingen 3,1 10,4 8,8 35,0 2,3 0,0 8,8 Zakelijke dienstverlening 39,9 37,6 39,8 53,9 47,1 32,7 41,1 Openbaar bestuur 18,5 15,7 0,4 0,0 11,4 51,2 12,4 Onderwijs 8,6 1,6 1,0 0,0 5,9 0,2 3,4 Gezondheids- & welzijnszorg 9,9 5,1 0,7 0,0 6,5 3,2 4,7 Cultuur & overige dienstverlening 5,1 3,4 5,6 6,2 7,8 6,8 5,4 Weet niet/ geen antwoord 0,0 0,1 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 Totaal (100%) 57.500 49.100 63.500 20.800 26.400 13.500 230.800 Bron: ECABO, Nielsen, bewerking Etil. Om te zien hoe de vacatures verdeeld zijn over de regio s is in de volgende tabel een vacaturegraad weergegeven, waarbij de vacatures in de verschillende richtingen zijn afgezet tegen de totale werkgelegenheid in de regio s 17. Deze tellen op tot een totaal aantal vacatures in ECABO-richtingen ten opzichte van de totale werkgelegenheid. In totaal zijn er in de regio s rond de 30 ECABO-vacatures per 1.000 banen. Tussen de CWIdistricten zijn er geringe verschillen. Relatief gezien zijn er de meeste vacatures in het Oosten: per 1.000 banen zijn er 34,5 ECABO-vacatures. Met name in de richtingen Commercieel en Bank- en verzekeringswezen zijn er relatief veel vacatures in deze regio. Ook in de regio Noordwest zijn er relatief veel vacatures, vooral in de richtingen Bedrijfsadministratief en Juridisch. In de regio Middenwest zijn er ongeveer 31 ECABO-vacatures per 1.000 arbeidsplaatsen. De districten Noord, Zuidwest en Zuidoost zitten redelijk dicht bij elkaar qua relatief aantal vacatures. 16 Deze vacatures hebben betrekking op de vacatures voor de ECABO-richtingen die opgenomen zijn in de ECABOenquête. De geraamde vacatures die gebaseerd zijn op de CWI gegevens zijn hierin dus niet meegenomen. 17 Totale werkgelegenheidscijfers per richting naar regio waren niet voorhanden, daarom is ervoor gekozen om de vacatures af te zetten tegen de totale werkgelegenheid in de regio s, om zo de vacature-aantallen tussen de regio s met elkaar te kunnen vergelijken. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 48 / 97
Tabel 22 Mbo-vacaturegraad 2007 naar richting en CWI-district SEC BA COM CMBV ICT JUR Totaal Noord 8,6 5,2 9,5 1,4 3,1 1,4 29,2 Oost 7,1 5,5 9,5 6,1 3,9 2,4 34,5 Middenwest 7,2 7,3 7,9 1,9 5,6 1,0 30,8 Noordwest 8,2 8,2 4,7 4,4 3,8 2,9 32,2 Zuidwest 9,1 6,5 6,2 1,5 2,5 2,3 28,1 Zuidoost 6,2 5,8 12,5 0,5 1,4 0,9 27,2 Bron: ECABO, Nielsen, LISA, bewerking Etil. Voor het vaststellen van het aantal ontstane vacatures op hbo-niveau is een zelfde methodiek gebruikt als voor het bepalen van het aantal vacatures op mbo-niveau. In 2007 zijn er voor de ECABO-richtingen Secretarieel, Bedrijfsadministratief, Commercieel, ICT en Juridisch circa 149.590 vacatures bestemd voor hbo ers. Relatief gezien zijn er binnen het ECABO-domein meer vacatures bestemd voor hbo ers (1 ontstane hbo-vacature per 5,5 arbeidsplaats) dan het geval is voor mbo ers (1 ontstane mbo-vacature per 6,4 arbeidsplaats), hetgeen ook overeenkomt met de enquêteresultaten. Het ECABO-domein omvat echter meer arbeidsplaatsen op mbo-niveau (64% van het totaal) dan op hbo-niveau (36% van het totaal) waardoor het totale aantal hbo-vacatures lager uitvalt dan het totale aantal mbo-vacatures. De meeste hbovacatures zijn terug te vinden in de richting Commercieel (59.030 vacatures), ICT (33.730 vacatures) en Bedrijfsadministratief (27.860 vacatures). Minder vacatures zijn er in de richtingen Juridisch (18.380 vacatures) en Secretarieel (10.590 vacatures). In de volgende figuur is de verdeling van het aantal hbo- en mbo-vacatures weergegeven naar ECABO-richting. Uit deze figuur blijkt dat de ECABO-richting Secretarieel relatief veel mbovacatures heeft, terwijl de ECABO-richtingen ICT en Juridisch juist gekenmerkt worden door relatief veel hbo-vacatures. Figuur 23 Verdeling van het aantal mbo- en hbo-vacatures naar ECABO-richting 40 30 20 10 0 SEC BA COM ICT JUR hbo-vacatures mbo-vacatures Bron: ECABO, Nielsen, bewerking Etil. 5.2.2 Prognose ontwikkeling vacatures 2007-2012 Om de verwachte arbeidsmarktperspectieven in beeld te kunnen brengen is een prognose gemaakt van de verwachte ontwikkeling van het aantal vacatures gedurende de periode 2007-2012. Op basis van de door Etil ontwikkelde prognose wordt voor alle ECABO-richtingen een toename in het aantal vacatures voorzien. Het aantal vacatures zal relatief sterk toenemen gedurende de periode 2007-2008 (3,7%), waarna een meer gematigde groei volgt gedurende de periode 2008-2012 (1,4% per jaar). De onderlinge verhoudingen in aantallen vacatures tussen de richtingen blijven nagenoeg gelijk, doordat de verschillen in de sectorale samenstelling tussen de afzonderlijke ECABO-richtingen beperkt zijn. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 49 / 97
De gemiddelde groeipercentages van de vacatures per jaar naar ECABO-richting zijn in de onderstaande figuur weergegeven. De relatief grootste groei zal plaatsvinden in de richting Bank- en verzekeringswezen (2,3%), gevolgd door ICT (2,0%) en Secretarieel (2,0%). Commercieel, de richting waarin in absolute zin de meeste vacatures zijn, kent een groeipercentage van 1,9%. Vacatures in de bedrijfsadministratieve richting kennen een gemiddeld groeipercentage van 1,7% en de kleinste groei is in de richting waar ook in absolute zin de minste vacatures zijn: Juridisch (1,2%). Figuur 24 Gemiddelde procentuele groei vacatures 2007 2012 per jaar 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 SEC BA COM CMBV ICT JUR Bron: ECABO, Nielsen, CWI, ROA, bewerking Etil. Figuur 25 Gemiddelde procentuele groei vacatures naar kwalificatie 2007 2012 Management assistent Secretaresse Secretarieel administratief mw Telefonist/receptionist Administrateur Boekhoudkundig mw Bedrijfsadministratief mw Mw marketing en communicatie Commercieel mw binnendienst Contactcenter mw Commercieel mw bank- en Applicatieontwikkelaar Netwerkbeheerder ICT beheerder Particulier digitaal onderzoeker Mw beheer ICT Mw ICT Juridisch mw - intercedent Juridisch mw - personeelswerk Juridisch mw 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 Bron: ECABO, Nielsen bewerking Etil. Contactcenter medewerker kent één van de grootste gemiddelde groeipercentages, terwijl de vacatures voor Commercieel medewerker binnendienst juist een kleine groei doormaken. De kleinste groei zal plaatsvinden in de vraag naar Particulier digitaal onderzoekers. Voor deze kwalificatie zal de vraag gemiddeld met slechts 0,15% procent per jaar toenemen. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 50 / 97
5.3 VRAAG NAAR SCHOOLVERLATERS In 2007 zijn er binnen het ECABO-domein circa 230.800 vacatures op mbo-niveau, waarvan 108.800 vacatures geschikt zijn voor schoolverlaters op mbo-niveau. Tabel 23 Aantal mbo-vacatures 2007 in het ECABO-domein naar richting Totaal Voor schoolverlaters SEC 57.500 21.500 BA 49.100 18.900 COM 63.500 34.800 CMBV 20.800 15.400 ICT 26.400 11.500 JUR 13.500 6.700 Totaal * 230.800 108.800 * Door afrondingen is het totaal niet gelijk aan de som der delen. Bron: ECABO, Nielsen, bewerking Etil. Er zijn opvallende verschillen in de aandelen van mbo-vacatures die geschikt zijn voor schoolverlaters tussen de richtingen (figuur 26). Bij twee richtingen vormen de vacatures geschikt voor schoolverlaters meer dan de helft van het totale aantal vacatures. Dit is in de richtingen Bank- en verzekeringswezen (74%) en Commercieel (55%). Juridische vacatures geschikt voor schoolverlaters komen overeen met de helft van het totale aantal vacatures (50%). Bijna 44% van de ICT-vacatures is geschikt voor schoolverlaters. Voor bedrijfsadministratieve functies ligt dit op een kleine 38%. Hoewel er voor de richting Secretarieel de op één na meeste vacatures zijn, is het aandeel hiervan geschikt voor schoolverlaters relatief laag (37%). Figuur 26 Totaal aantal mbo-vacatures 2007 naar richting 75.000 60.000 45.000 30.000 15.000 0 37% 38% 55% 74% 44% 50% SEC BA COM CMBV ICT JUR voor schoolverlaters vacatures Bron: ECABO, Nielsen, bewerking Etil. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 51 / 97
Net als bij de algemene vacaturegraad zijn er ook bij de vacaturegraad voor schoolverlaters geringe verschillen, met in het oosten relatief veel vacatures: 17,5 per 1.000 banen. In de regio s Noordwest, Middenwest en Zuidoost zijn ruim 14 vacatures voor schoolverlaters per 1.000 banen, in het noorden ruim 13. Ten opzichte van de rest van het land blijft de regio Zuidwest iets achter met minder dan 12 vacatures per 1.000 banen. Vergeleken met het totale aantal vacatures, valt op dat er relatief veel vacatures voor schoolverlaters in regio Zuidoost zijn. Tabel 24 Mbo-vacaturegraad 2007 voor schoolverlaters naar richting en CWI-district SEC BA COM CMBV ICT JUR Totaal Noord 3,0 2,0 5,1 1,1 1,3 0,7 13,2 Oost 2,7 2,2 5,2 4,5 1,7 1,2 17,5 Middenwest 2,7 2,8 4,4 1,4 2,4 0,5 14,2 Noordwest 3,1 3,2 2,0 3,2 1,7 1,4 14,5 Zuidwest 3,4 2,5 2,7 1,1 1,1 1,1 11,8 Zuidoost 2,4 2,2 8,0 0,4 0,6 0,5 14,0 Bron: ECABO, Nielsen, LISA, bewerking Etil. 5.4 AANBOD OP DE ARBEIDSMARKT Het aanbod op de ECABO-arbeidsmarkt wordt naast de uitstroom van schoolverlaters naar de arbeidsmarkt mede bepaald door het aantal herintreders, baanwisselaars en werkzoekenden. Om een beeld te krijgen van de arbeidsmarktperspectieven van schoolverlaters is het wenselijk om ook deze alternatieve aanbodscategorieën nader te specificeren naar het ECABOdomein. Zo is het interessant om te weten in hoeverre de overige aanbodscategorieën vacatures voor schoolverlaters invullen en in hoeverre ze dat als concurrent van schoolverlaters dan wel als substituut voor het in het voorjaar niet meer aanwezig schoolverlaters doen. Probleem hierbij is dat er onvoldoende gedetailleerde informatie beschikbaar is om deze specifieke arbeidsmarktstromen binnen het ECABO-domein inzichtelijk te maken 18. Daarom wordt hier volstaan met het scheppen van een landelijk kader waarbinnen nader wordt ingegaan op de interactie tussen de uitstroom van schoolverlaters naar de arbeidsmarkt en de overige aanbodscategorieën. 5.4.1 Aanbodscategorieën Om inzicht te krijgen in het aandeel van de verschillende aanbodscategorieën bij de opvulling van het aantal vacatures kan gebruik worden gemaakt van CBS-gegevens over de verdeling van het aantal baanvinders naar aanbodscategorieën. Onder baanvinders worden de personen tussen 15 en 64 jaar verstaan die deel uitmaken van de werkzame beroepsbevolking en korter dan een jaar geleden in hun huidige baan begonnen zijn. 18 In de publicatie van ROA, Methodiek arbeidsmarktprognoses en indicatoren 2005 tot 2010, wordt door ROA ingegaan op de rol van herintreders bij het vaststellen van het aanbod. In deze publicatie geeft ROA aan dat de vervangingsvraag die door herintreders wordt opgevuld uit de beschikbare data niet kan worden afgeleid en daardoor niet expliciet kan worden meegenomen. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 52 / 97
Uit de volgende tabel blijkt bij het aandeel van de aanbodscategorieën binnen het totale aantal baanvinders in het jaar 2006, dat het merendeel van de baanopeningen wordt opgevuld door baanwisselaars (circa 42%), terwijl circa 27% van de baanvinders bestaat uit schoolverlaters en studenten. Tabel 25 Baanvinders naar aanbodscategorie naar kenmerken in procenten, Nederland, 2006 Totaal Baan- Schoolverlaters/ Voorheen Arbeids- Herintreders Overige x 1.000 wisselaars student werkzaam Ongeschikt baanvinders % % % % % % Totaal 972 41,8 26,5 19,1 1,1 4,3 7,1 Geslacht Man 536 45,9 25,2 18,7 0,7 2,2 7,3 Vrouw 436 36,7 28,2 19,5 1,6 7,1 6,9 Leeftijd 15-24-jarigen 311 24,4 61,1 10,9 0,0 0,0 3,5 25-34-jarigen 328 50,9 20,7 18,9 0,9 1,8 6,7 35-44-jarigen 202 59,4 0,0 16,3 2,5 11,9 9,9 45-54-jarigen 106 48,1 0,0 28,3 1,9 10,4 11,3 55-64-jarigen 25 36,0 0,0 48,0 0,0 0,0 16,0 Opleidingsniveau Lager 265 30,2 35,8 18,9 1,9 6,0 7,2 Middelbaar 403 42,9 24,1 20,1 1,0 4,5 7,4 Hoger 297 50,8 21,5 17,8 0,7 2,7 6,4 Onbekend 7 42,9 28,6 28,6 0,0 0,0 0,0 Bron: CBS, bewerking Etil. Voordat nader ingezoomd wordt op de schoolverlaters wordt eerst enig inzicht geboden in de omvang en samenstelling van de groep werkzoekenden die zich bij het CWI heeft ingeschreven voor banen in de ECABO-richtingen. In totaal waren er op 1 oktober 2007 48.020 werkzoekenden (zowel werkend als niet-werkend) bij het CWI ingeschreven met als eerste voorkeur een beroep in één van de ECABO-richtingen. Bij de voorkeuren zijn er drie richtingen die ver boven de andere uitspringen. De meeste werkzoekenden hebben als eerste voorkeur een baan in de richting Commercieel (14.075), gevolgd door Bedrijfsadministratief (11.574) en Secretarieel (9.202). Op ruime afstand volgen de richtingen Bank- en verzekeringswezen (3.693), ICT (3.340), Informatiedienstverlening (1.824), Orde en veiligheid (1.677), Logistiek (1.236), Kunst (844) en Juridisch (555). Figuur 27 Werkzoekenden op middelbaar niveau ingeschreven bij het CWI naar ECABO richting per 1-10-2007 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 SEC BA COM CMBV ICT LOG JUR IDV O&V Kunst Bron: CWI, ECABO, bewerking Etil. Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 53 / 97