Perspectieven op lokale duurzame-energiecollectieven

Perspectieven op lokale duurzame-energiecollectieven iedereen energie

Impressum Projectnaam Liander LDE master denktank Locatie Arnhem Contact samen@liander.nl www.liander.nl/samen Auteurs Martijn Ahrens (Universiteit Utrecht) Jim van Heumen (Technische Universiteit Eindhoven) Lisan van Loon (Radboud Universiteit Nijmegen) Patrick Schileffski (Radboud Universiteit Nijmegen) Christiaan Schoenaker (Radboud Universiteit Nijmegen) September 2013 2

Perspectieven op lokale duurzame-energiecollectieven 3

Voorwoord van Liander en Hier Klimaatbureau Steeds meer burgers verenigen zich om SAMEN energie op te wekken en deze energie SAMEN te verdelen. Liander en het Institute for Science, Innovation & Society (ISIS) van de Radboud Universiteit Nijmegen hebben het initiatief genomen om een denktank van vijf masterstudenten uit de innovatiestudies, natuurwetenschappen, informatiekunde en sociale wetenschappen op te richten. We hebben deze denktank gevraagd om meer inzicht te geven in Lokale Duurzame- Energiecollectieven (LDE s). Door hun verschillende studierichtingen hebben de samenstellers van het onderzoek SAMEN een frisse blik op de energiesector en denken ze buiten gebaande paden. Samen hebben de studenten deze publicatie opgesteld. Het Hier klimaatbureau verzorgt het kennisplatform Hier opgewekt (www.hieropgewekt.nl) voor lokale initiatieven. Daar zal de studie uiteraard breed toegankelijk gemaakt worden. Want het is niet alleen belangrijk dat lokale initiatieven onderling hun kennis delen. Bij lokale duurzame opwekking gaat het ook om de samenwerking met gemeenten, lokale bedrijven en het netwerkbedrijf. Wat dat betreft staan we nog maar aan het begin van een ontwikkeling, die niet alleen zal leiden tot meer duurzame energie, maar ook tot nieuwe verbindingen tussen burgers en bedrijven en een groter draagvlak voor duurzaamheid. Voor Liander is de opkomst van LDE s een zeer relevante ontwikkeling voor de toekomst van de energietransitie. Daarom heeft Liander een loket geopend, genaamd SAMEN (www.liander.nl/samen), waar LDE s terecht kunnen met vragen die te maken hebben met o.a. de rol van Liander als netbeheerder. En omdat wij dingen graag SAMEN doen, doen we dit ook samen met onze strategische partners: het Hier Klimaatbureau en Milieu Centraal. Onze dank gaat uit naar alle collectieven die hebben meegeholpen aan deze studie. Wij hopen dat deze publicatie u veel inspiratie en informatie geeft! Jan van Oorschot Directeur Klant & Markt Liander Sible Schöne Programmadirecteur Hier Klimaatbureau P.S. vergeet niet te surfen naar: www.liander.nl/samen en www.hieropgewekt.nl 4

Voorwoord van de denktank Lokale duurzame-energiecollectieven schieten in Nederland als paddenstoelen uit de grond. Waar komt dit fenomeen vandaan? Waarom vormen deze collectieven zich? Hoe zien deze collectieven er uit? En wat hebben we er als samenleving aan? Om deze vragen te beantwoorden heeft Liander ons, vijf masterstudenten, uitgenodigd om bij hen het fenomeen LDE s te gaan bestuderen. Vanuit vijf verschillende opleidingen hebben wij onderzoek gedaan naar LDE s in het kader van onze masterscriptie. In deze brochure hebben we geprobeerd de kern van onze wetenschappelijke bevindingen samen te voegen tot één verhaal over de opmerkelijke opkomst van LDE s in Nederland. LDE s lijken goed aan te sluiten bij een aantal grote maatschappelijke trends: de opkomst van de deeleconomie en de gedachte dat we aan de vooravond staan van een radicaal andere energievoorziening, de energietransitie. In het hoofdstuk Context gaan we hier verder op in. In hoofdstuk 2 beschrijven we het onderwerp van onze studies: de LDE s, de oprichters, de deelnemers en hun typische uitingsvormen en werkwijzen. LDE s blijken niet alleen relevant voor consumenten, maar ook voor bedrijven en beleidmakers. Co-creatie en samenwerking zijn daarbij sleutelwoorden. In hoofdstuk 3 en hoofdstuk 4 komen de relevante aspecten van LDE s voor deze partijen aan bod. Gedurende de onderzoeksfase waren we te gast bij netbeheerder Liander. Liander beheert een groot deel van het Nederlandse elektriciteits- en gasnetwerk en heeft in toenemende mate te maken met lokale duurzame energie-initiatieven. In een apart hoofdstuk legt Liander uit waarom LDE s voor hen belangrijk zijn. In het laatste hoofdstuk wordt gereflecteerd op de bevindingen in deze publicatie en wordt een link gelegd naar de nabije toekomst. Hoe ziet de toekomst van lokale duurzame-energiecollectieven er uit? De toekomst is waarschijnlijk net zo kleurrijk als het huidige palet aan energiecollectieven. Er zijn namelijk geen twee collectieven hetzelfde. Het doel van deze publicatie is dan ook niet om een blauwdruk van LDE s te geven. Juist de diversiteit van LDE s in Nederland staat centraal. Energiecollectieven schrijven hun eigen verhaal: dát is volgens ons de kracht van LDE s in Nederland. Martijn Ahrens Jim van Heumen Lisan van Loon Patrick Schileffski Christiaan Schoenaker Science & Innovation Management (Universiteit Utrecht) Innovation Sciences (Technische Universiteit Eindhoven) Milieu-maatschappijwetenschappen (Radboud Universiteit Nijmegen) Information Science (Radboud Universiteit Nijmegen) Physics + Management & Technology track (Radboud Universiteit Nijmegen) 5

6

Inhoud Voorwoord van Liander en Hier Klimaatbureau 4 Voorwoord van de denktank 5 Intussen in de maatschappij 9 Van mondiale uitdagingen naar lokale oplossingen 9 De energietransitie 9 De deeleconomie 10 Lokale Duurzame-Energiecollectieven 11 Lokale duurzame-energiecollectieven 12 Aan motivatie geen gebrek 12 Kennisinstelling Het Collectief 12 Activiteiten 13 Samenwerkingsverbanden 14 Andere collectieven 14 Gemeenten of provincies 14 Organisatiestructuur 16 Wervingsgebied 16 Communicatie 17 Saldering 18 Energie en meer 19 De kracht van collectieven 19 Aanbevelingen voor LDE s 20 Bedrijven en instellingen 22 Het bedrijf als leverancier 22 Het bedrijf als deelnemer 23 Partnerschappen en co-creatie 23 Beleidsmakers 25 Twee partijen - één doel 25 Ondersteunen en klankborden 26 Data toegankelijk en bruikbaar maken 27 Zelf aanzet geven 28 Liander 29 Ten slotte 33 Overzicht bezochte collectieven 35 7

8

Intussen in de maatschappij De opkomst van LDE s staat niet op zich zelf maar speelt binnen een breed kader van maatschappelijke ontwikkelingen. Ontwikkelingen die hierop van invloed zijn komen in dit hoofdstuk aan bod. Van mondiale uitdagingen naar lokale oplossingen De start van de 21e eeuw kenmerkt zich door een opeenstapeling van mondiale maatschappelijke uitdagingen. De systemen die ons in de afgelopen eeuw onze welvaart hebben gebracht staan onder druk: uitwassen beginnen zichtbaar te worden, de grondstofaanvoer komt in gevaar en klimaatverandering neemt duidelijke vormen aan. Bij veel van de grote maatschappelijke uitdagingen kunnen lokale oplossingen een belangrijke rol spelen. Denk aan de zorg, waarbij meer mensen thuis verpleegd zullen worden, geholpen door technologie en gemeenschapszin. Denk aan de aandacht voor lokale voedselproductie. Ook de aandacht voor lokaal opgewekte energie neemt toe. Uit deze voorbeelden blijkt dat mensen steeds meer het heft in eigen handen willen nemen met name in hun eigen omgeving. De energietransitie Steeds meer burgers en bedrijven zien de onontkoombaarheid en de mogelijkheden van duurzame oplossingen. De prijzen van fossiele brandstoffen stijgen structureel. Tegelijkertijd groeit het besef dat het gebruik van fossiele brandstoffen de hoofdoorzaak is van klimaatverandering. Om deze redenen zijn er afspraken gemaakt om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. De Europese Unie heeft zich ten doel gesteld om in 2050 tenminste 80 procent minder broeikasgassen uit te stoten dan in 1990. In 2020 moet de emissiereductie 20 procent zijn, moet er 20 procent energiebesparing zijn gerealiseerd en moet 20 procent van alle energie in de Europese Unie afkomstig zijn van duurzame energiebronnen. Nederland wil in 2020 14 procent van haar energie opwekken uit duurzame bronnen. Om dit te bereiken stelt de Nederlandse overheid subsidies ter beschikking aan bedrijven maar ook aan particulieren die willen investeren in het opwekken van duurzame energie. 9

Energietransitie Energie is altijd belangrijk geweest voor de mensheid, maar heeft ook diverse transities gekend. Na mens- en dierkracht en inzet van wind- en waterkracht volgde de stoommachine. Die maakte de industriële revolutie mogelijk, die uiteindelijk leidde tot de ontdekking van elektrische energie en verbrandingsmotoren. In deze fase bevinden we ons nog steeds. Een bijzondere ontwikkeling voor Nederland vond plaats na 1959, toen één van de grootste aardgasvelden ter wereld werd ontdekt. De industrie en elektriciteitssector profiteerden sterk van deze goedkope energiebron. Maar ook de burger werd er beter van: het gas kon uitstekend gebruikt worden om te koken en om de woning te verwarmen. Binnen tien jaar was vrijwel ieder huishouden op het nationale aardgasnet aangesloten. De snelle transitie naar gas in de jaren 60 creëert de hoop dat ook een snelle transitie naar duurzame en decentrale energie mogelijk is. Momenteel zijn duurzame en decentrale energie groeiende. De impact hiervan op het totale systeem is echter nog klein. Hoe de energietransitie zich gaat ontwikkelen is nog onduidelijk, maar een ding staat vast: het huidige model zal veranderen. De deeleconomie Een andere trend in delen van de samenleving is de opkomst van de deeleconomie. Het begrip deeleconomie omvat initiatieven die gemeenschappen aansporen bezittingen te delen. Het is een economie waarin waardecreatie niet wordt gekenmerkt door verbruik van grondstoffen, maar door hergebruik van wat al voorhanden is. De waardecreatie zit in de dienst in plaats van het product. Kenmerken van de deeleconomie zijn onder meer een groot lokaal draagvlak, geloof in het groepsbelang en onderling vertrouwen. De deeleconomie is geen nieuw verschijnsel. Werk- en woonvormen als coöperaties en communes zijn al eeuwenoud. Het internet en andere moderne communicatiemethoden, zoals sociale media, hebben er echter voor gezorgd dat deze vorm van delen gemakkelijker is geworden. Koken voor meerdere mensen tegen een kleine vergoeding (thuisafgehaald.nl), een gratis slaapplaats aanbieden (couchsurfing.org), Het is iets wat door mensen uit deze wijk die ik ken is opgezet. Nou die kan ik iedere dag hier tegenkomen als ik op mijn fietsje door de wijk kras. Frans Duynstee, Vogelwijk Energiek 10

auto s delen tegen een kleine vergoeding (mywheels.nl); er is een aanzienlijk aanbod van diensten die het principe van de deeleconomie benutten. Het resultaat van de deeleconomie is dat er weer waarde wordt gehecht aan delen en gemeenschapszin. Hierdoor ontstaat er een beweging van onderop die onze samenleving sterker en duurzamer kan maken. Lokale Duurzame- Energiecollectieven In Nederland ontstaan de laatste jaren steeds meer zogenaamde lokale duurzame-energiecollectieven. LDE s zijn organisaties voor en door burgers. De deelnemers bepalen zelf het reilen en zeilen van het collectief; lokaal draagvlak is in LDE s dus in sterke mate aanwezig. De energieopwekking van de collectieven berust vaak op zon, wind en/of biomassa. De capaciteiten van wijkbewoners en de ongebruikte ruimte van bijvoorbeeld daken worden efficiënt ingezet. Verder verbinden deelnemers in een LDE zich aan een gezamenlijk doel. Of dat nu is om te besparen op de energierekening of om een bijdrage te leveren aan verduurzaming van de samenleving, er is sprake van geloof in het groepsbelang. Dit groepsbelang hangt sterk samen met vertrouwen. De leden van een collectief hebben vertrouwen in hun collectief omdat ze een gemeenschappelijk doel hebben, invloed hebben op de activiteiten en elkaar vaak al kennen uit de omgeving. Duurzaamheid kan een belangrijke drijfveer zijn, doordat de inzet van de overheid en het bedrijfsleven op dit vlak als te beperkt wordt beschouwd, gaan maatschappijbewuste burgers zelf tot actie over. Er ontstaan vele verschillende collectieven, die allerlei creatieve oplossingen bedenken; op technologisch, maar ook op organisatorisch vlak. Elk collectief creëert zo zijn eigen verdienmodel. De opkomst van collectieven zorgt daarmee voor een nieuw speelveld in de Nederlandse economie. Consumenten worden zelf spelers op de markt. Ze leveren energie aan energiemaatschappijen, maar ze leveren ook allerlei diensten aan hun omgeving. Een belangrijk aspect is dat ze geen winstoogmerk hebben, waardoor de inkomsten ten goede kunnen komen aan de eigen leden in de vorm van lokale projecten. 11

Lokale duurzame-energiecollectieven Wat drijft de leden? Hoe organiseren LDE s zich? Waar ligt de kracht van LDE s, en wat zijn aanbevelingen om een LDE de goede richting op te sturen? Deze vragen worden in dit hoofdstuk beantwoord. Aan motivatie geen gebrek Tijdens de bezoeken aan de diverse energiecollectieven in Nederland bleek de verscheidenheid van collectieven groot. Dat geldt ook voor de motivatie van leden van LDE s om betrokken te raken. Collectieven starten vaak vanuit de gedrevenheid om de lokale gemeenschap te versterken door zelf actief te worden. Dit speelt met name wanneer het energiecollectief op kleine schaal is georganiseerd zoals wijk- of dorpsniveau. Vaak speelt ook mee dat mensen een bijdrage willen leveren aan een duurzame wereld. Het feit dat het hier in mijn eigen leefomgeving gerealiseerd wordt dat vind ik wel heel belangrijk. Frans Duynstee, Vogelwijk Energiek Naast duurzaamheid en sociale cohesie speelt onafhankelijkheid van de grote energiemaatschappijen een rol. In de ogen van veel leden gaan deze bureaucratisch en zelfzuchtig te werk. Controle over de eigen energievoorziening zou de afhankelijkheid van deze bedrijven verkleinen. Het collectief Grunninger Power wil daarom, samen met andere collectieven in het noorden van het land, een coöperatieve energiemaatschappij oprichten waarin de gebruikers centraal staan. Persoonlijke interesses doen er ook toe. In een aantal gevallen besloten mensen lid te worden van een energiecollectief vanuit interesse in duurzame techniek. Bij Duurzaam Balinge is de groep ontstaan vanuit het idee gezamenlijk te werken aan een duurzaam systeem voor de verwarming van woningen. Kennisinstelling Het Collectief De leden vormen het fundament van een collectief. Vaak is er een vast bestuur, meestal bestaande uit mensen die er vanaf het eerste uur bij waren en zo een goed 12

Wij zijn dan op zoek naar welke vaardigheden er in een dorp zitten. Soms sta je te kijken hoeveel vaardigheden er in een dorp zitten Timo Veen, Duurzaam Hoonhorst overzicht hebben van hun collectief. Opvallend vaak zijn dit mensen die hoger opgeleid zijn. Ze brengen ervaring en kennis met zich mee, essentiële onderdelen voor succes, en hebben zo veel invloed op hoe het collectief zich vormt. Op basis van hun collectieve competenties en kennis bepalen de leden de richting van een LDE. Naarmate een collectief groeit, wordt de verzameling van kennis groter en groter. De leden zijn mensen met een gedeelde ambitie, maar met diverse achtergronden. Er is sprake van verschillende typen kennis: technisch, organisatorisch, financieel, etc. In de loop der tijd worden leden steeds meer specialist in hun eigen collectief. Op een zeker moment kunnen we spreken van echte kennisinstellingen. In gevallen zoals Duurzaam Balinge wordt het collectief in de omgeving ook echt zo gezien. En Duurzaam Hoonhorst heeft een kenniscentrum opgericht waar bewoners iedere vrijdag welkom zijn met vragen over duurzame energie. Zo wordt duidelijk dat er ook aandacht is voor kennisoverdracht. Activiteiten Veel jonge collectieven hebben als doel ooit eigen energie op te wekken. Daartoe hebben veel collectieven contracten met een energieleverancier. Hierin liften collectieven mee op de leveringsvergunning van hun partnerpartij. Deze partner heeft dan ook de plicht de administratie te voeren, wat een collectief veel werk uit handen kan nemen. Een vaak geziene constructie is dat het collectief een periodieke vergoeding krijgt van de partnerpartij voor de werving van nieuwe leden. Dergelijke partnerschappen hebben waarde voor alle betrokken partijen. Collectieven bieden deze constructie voornamelijk aan particulieren aan en nog nauwelijks aan organisaties. Bedrijven en instellingen hebben echter vaak een hoog stroomverbruik en het leveren van energie aan lokale bedrijven kan veel bijdragen aan de vergroening van de energievoorziening van de buurt. De kennispositie die collectieven in de loop der tijd opbouwen, stelt hen in staat om (gratis) energieadvies te geven. Voor collectieven is dit een manier om kennis die bij de actieve leden aanwezig is te delen en nieuwe leden te werven. 13

Naast het geven van advies houden collectieven zich ook vaak bezig met de verkoop van hardware, zoals zonnepanelen. Hiervoor worden contracten afgesloten met leveranciers. Hoewel veel collectieven graag zelf energie opwekken, zijn de verkochte zonnepanelen nadien eigendom van de particulier en niet van het collectief. Deze verkoop ondersteunt het aantrekken van leden en duurzame energieleveranciers. Samenwerkingsverbanden Collectieven hebben vaak eigen kennis en middelen, maar zijn toch vaak op zoek naar kennis, vaardigheden en hulpmiddelen om hun collectief verder te ontwikkelen. De samenwerking die wordt gezocht richt zich voornamelijk op andere collectieven en gemeenten of provincies. Maar er wordt ook met bedrijven samengewerkt. Verderop in de brochure wordt dieper ingegaan op de mogelijkheden voor samenwerking tussen collectieven en bedrijven enerzijds en collectieven en overheid anderzijds. Andere collectieven Veel collectieven kiezen ervoor om samen te werken met andere partijen, niet alleen uit eigen belang maar ook om de kennis en ervaringen die zij hebben opgedaan te kunnen delen. Door de verschillende achtergronden van de leden vormt zich vaak al snel een netwerk van relaties rondom een LDE. Meestal beginnen collectieven met twee verbindingen. Eerst kijken ze naar collectieven in de omgeving of collectieven met vergelijkbare interesses; daarnaast nemen ze vaak contact op met de gemeente of de provincie. Van andere collectieven kunnen ze leren hoe zij zijn begonnen en vooral ook wat zij voor moeilijkheden tegen zijn gekomen en welke fouten ze hebben gemaakt. Het voordeel van een samenwerking met andere collectieven is dat deze meestal bereid zijn om hun kennis gratis of tegen een kleine onkostenvergoeding te delen. Gemeenten of provincies De contacten met gemeenten variëren sterk. De meeste gemeenten hebben duurzaamheidsdoelstellingen voor CO 2 -emissiereductie en vergroening van energie. LDE s komen dan als geroepen. Om zo veel mogelijk van een LDE te kunnen profiteren, helpt de gemeente vooral in de startfase, zodat een collectief snel op eigen benen kan staan. Zo kan de Bossche Duurzame Energie Coöperatie bijvoorbeeld samen met vier andere collectieven gebruik maken van een adviesbureau dat door de gemeente Den Bosch is ingericht. De provincie Overijssel heeft in 2010 en 2011 zelfs een wedstrijd georganiseerd genaamd Duurzaam Dorp. 23 Dorpen hebben een plan opgesteld over hoe zij hun dorp in de toekomst duurzaam willen gaan inrichten. De provincie heeft prijzen uitgereikt voor de meest overtuigende plannen om deze deelnemers te helpen hun ambities waar te maken. Ook werden zij gecoacht door bureau Stimuland en de provincie zelf tijdens hun verduurzamingsproces. Als er voor projecten specifieke kennis nodig is, wordt er ook wel samengewerkt 14

met kennisinstellingen. Zo heeft De Eendracht te Makkinga een groep studenten ingeschakeld om een marketingplan op te stellen met als doel de naamsbekendheid van het collectief te vergroten. Samenwerking met universiteiten en kennisinstituten vindt echter niet zo vaak plaats als samenwerking met andere collectieven, bedrijven en overheid. SchoonSchip Amsterdam SchoonSchip Amsterdam wil een drijvende duurzame woongemeenschap realiseren in Amsterdam-Noord. De woongemeenschap moet aan circa 50 huishoudens plaats gaan bieden. Tijdens de ontwikkeling van dit plan is het collectief verschillende samenwerkingsverbanden aangegaan, die veel invloed hebben gehad op de ontwikkeling van het collectief. In 2010 kwam SchoonSchip in contact met twee architectenbureaus, Space & Matter en Smeele Architecture, die aan het ontwerp van het project De Ceuvel werkten. De gerenoveerde boten van De Ceuvel bieden ruimte aan kantoren, ateliers en werkplaatsen voor creatieve en sociale ondernemingen. Het plan is dat het voormalige industrieterrein wordt omgevormd tot de meest duurzame stedelijke omgeving van Europa. De twee architectenbureaus hebben een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd voor SchoonSchip. De architecten raakten zo enthousiast over het project dat ze lid zijn geworden van SchoonSchip. Op dit moment is SchoonSchip bezig een locatie te bemachtigen in de buurt van De Ceuvel. Dit zou de twee projecten ook fysiek met elkaar kunnen verweven. 15

Je moet kunnen organiseren, je moet er tijd in kunnen en willen stoppen Wilko Kistemaker, Groen Zonnig Houten De leden hebben het voor het zeggen binnen de coöperatie. De coöperatie is er dan ook voor de leden en de leden zijn afnemers van de producten en diensten van de coöperatie. Dit betekend niet dat men altijd lid moet zijn, in sommige gevallen, zoals Reggestroom, neemt men stroom af op een contractuele basis. Organisatiestructuur Collectieven verenigen zich in diverse organisatievormen waarvan de coöperatie, de vereniging en de stichting het meest gebruikelijk zijn. Als collectieven wat groter zijn, worden het vaak coöperaties via een notariële akte en ook inschrijving bij de Kamer van Koophandel is verplicht. Naast de coöperatie wordt door de collectieven vaak gekozen voor een (besloten) vennootschap waarvan de coöperatie aandeelhouder is. Zowel voor het oprichten van een coöperatie als een BV zijn een notariële akte en inschrijving bij de Kamer van Koophandel dan noodzakelijke stappen. Bij veel collectieven speelt de vraag of er professionele - en dus betaalde - krachten aangenomen moeten worden. Sommige collectieven kiezen hier inderdaad voor. TexelEnergie stelde bijvoorbeeld kort na de oprichting al een directeur aan. Andere collectieven hechten juist sterk aan vrijwilligerswerk. Wervingsgebied Het wervingsgebied van een collectief blijkt ook divers te zijn. In eerste instantie worden leden geworven in de directe omgeving. Echter, in de loop der tijd kan het ene collectief zich sterk lokaal op de eigen gemeente of wijk richten, terwijl een ander Wervingsgebied varieert sterk Het initiatief Groen Zonnig Houten richtte zich in eerste instantie op de wijk. Toen bleek dat er meer animo was, werd het werkgebied uitgebreid naar andere wijken. Uiteindelijk heeft het initiatief zich op het hele dorp gericht. Momenteel worden zusterinitiatieven opgezet in gemeenten verspreid over het hele land. De in 1989 opgerichte windcoöperatie Deltawind, op het eiland Goeree-Overflakkee, richt zich op een grotere gemeente, die - in tegenstelling tot Houten - uit meerdere dorpen bestaat. Leden van de coöperatie moeten woonachtig zijn op het eiland, anders is deelname niet mogelijk. De coöperatieve vereniging de Windvogel richt zich op heel Nederland. Het lidmaatschap staat dus open voor iedereen. 16

Ik wil het laagdrempelig maken en zoveel mogelijk mensen oproepen om mee te doen. Wilko Kistemaker, Groen Zonnig Houten collectief zich misschien wel op de hele provincie richt. Communicatie LDE s communiceren zowel intern als extern op een informele wijze. Dit maakt toetreding voor potentiële leden laagdrempelig. Vaak worden buurtvertegenwoordigers ingezet. Deze vertegenwoordigers hebben een bepaald deel van de wijk of een straat onder hun hoede en functioneren als contactpersoon en vraagbaak voor leden en niet-leden. Naast de informele communicatie maken collectieven gebruik van formele communicatiekanalen. Dat kan samenhangen met de rechtsvorm. Wanneer het een vereniging of een coöperatie betreft, is een collectief verplicht regelmatig algemene ledenvergaderingen te houden. Deze worden gebruikt om belangrijke besluiten te nemen en voor het bespreken van het financieel jaaroverzicht. Werkgroepen die zich met specifieke taken of vraagstukken bezig houden, kunnen ook een belangrijk communicatiemiddel zijn. Typische voorbeelden zijn werkgroepen die zich met de energie-opwek bezig houden, financiële werkgroepen die offertes van leveranciers vergelijken, en werkgroepen die marketingstrategieën bedenken om nieuwe leden te werven. Voor communicatie met externe partijen blijken vergaderingen en bezoeken op dit moment de grootste voorkeur te hebben. Er zijn collectieven die een bezoekadres hebben in de vorm van een winkel of een informatiecentrum met soms ook een kantoorfunctie. Door de aanwezigheid hiervan wordt het collectief veel beter zichtbaar binnen de gemeenschap. Dit trekt leden aan en houdt het contact ook persoonlijker. Veel collectieven maken gebruik van nieuwsbrieven, sociale media en een website. 17

Een coöperatief zonneveld of zonnedak waarin burgers participeren is gegeven de huidige salderingswetgeving nauwelijks interessant Arno Uilenhoet, Bosche Duurzame Energie Cooperatie Daarnaast worden beurzen rondom duurzame energie-opwek bezocht. Hier kunnen collectieven leveranciers ontmoeten en kennis opdoen en delen. Naast nieuwsbrieven blijken ledenvergaderingen de beste mogelijkheid om met leden in contact te blijven. Voor de ledenwerving worden vaak informatieavonden georganiseerd. Hiervoor worden dan hele wijken uitgenodigd om het collectief te leren kennen. Dit blijkt een goede manier te zijn om grote aantallen mensen te kunnen bereiken. Echter, er is ook een valkuil: organisaties willen burgers steeds vaker informeren rondom het thema duurzame energie. Het gevaar bestaat dat bij de doelgroep informatiemoeheid ontstaat. De energie uit de zonnepanelen die op je eigen dak liggen wordt geregistreerd door je eigen elektriciteitsmeter. De opgewekte elektriciteit wordt tot maximaal je eigen jaarverbruik (met een limiet van 5000 kwh/ jaar) door de leverancier gesaldeerd met de elektriciteit die je uit het netwerk afneemt. De stroom van zonnepalen die op een ander dak liggen wordt alleen gesaldeerd met de eigenaar van die betreffende aansluiting en dus niet met de leden van het collectief ook niet als zij gezamenlijk eigenaar zijn van die panelen. De barrières rondom salderen kunnen voor veel huishoudens spelen. Appartementen hebben bijvoorbeeld veelal geen geschikt dak om zonnepanelen op te plaatsen. Ook lang niet alle huizen beschikken over een optimaal renderend dak. Het lijkt dan aantrekkelijk om de panelen elders te plaatsen, op daken van scholen, instellingen Saldering Burgers zouden graag de energie die ze collectief opwekken ook collectief willen verbruiken zonder daar belasting over te betalen: het zogenaamde collectief salderen of zelflevering. Het idee is dat het niet zou moeten uitmaken of de stroom is opgewekt op je eigen dak of op een andere locatie. 18

of braakliggende terreinen. Echter is het salderen dan een stuk lastiger te realiseren. Een algemene richtlijn is dat zonnepalen ook als je collectief wilt salderen het best geplaatst kunnen worden achter de aansluiting van iemand die een hoge elektriciteitsprijs betaalt: de huishoudens dus. Omdat grootgebruikers van stroom minder belasting betalen, is het belastingvoordeel van salderen kleiner. Energie en meer LDE s houden zich primair bezig met het opwekken van duurzame energie. Maar collectieven doen vaak meer. Vaak verbeteren ze hun leefomgeving ook op andere manieren, met name door te investeren in projecten die betrekking hebben op zorg en groen in de wijk. Meer dan energie Duurzaam Hoonhorst heeft geïnvesteerd in een cursus Skypen voor de senioren in hun dorp, zodat zij online een huisartsconsult konden krijgen. Duurzaam Garenkokerskwartier investeert in groenbakken die geplaatst zijn op een vervuild stuk grond, waardoor terrein toch nuttig gebruikt wordt. Duurzaam Dorp Diemen heeft met toestemming van de gemeente een braakliggend terrein omgetoverd tot een heuse buurtmoestuin, waarbij de regel geldt wie zaait, oogst als eerste. Duurzaam Balinge heeft een samenwerkingsverband met Natuurmonumenten opgezet, waarin de houtgroep van het collectief de houtsingels in de omgeving onderhoudt en tegelijkertijd hout inzamelt voor hun hout gestookte verwarmingsinstallaties. De kracht van collectieven Collectieven werken voornamelijk met vrijwilligers. Dit zorgt ervoor dat ze, buiten ingehuurde kennis, nauwelijks personeelskosten hebben. Bovendien hebben ze geen winstoogmerk, waardoor projecten die niet direct bedrijfseconomisch rendabel zijn, maar wel degelijk kunnen bijdragen aan een duurzamere omgeving, gemakkelijker kunnen worden opgepakt. Collectieven stellen hun leden centraal. De leden hebben een rotsvast vertrouwen in de 19

kerngroep: ten eerste omdat zij bereid zijn hun tijd te investeren in de ontwikkeling van het collectief en ten tweede omdat meeste leden de passie van de kerngroep delen. Zij hebben immers vanaf het begin van hun lidmaatschap ingestemd met de richting die het collectief voorstaat. Bovendien is het vaak zo dat leden van energiecollectieven elkaar kennen omdat ze bij elkaar in de buurt wonen. Dit vertrouwen binnen het collectief zorgt voor een sterke binding die de kans op uiteenvallen verkleint. Collectieven hebben veel innovatieve kracht door de diversiteit in achtergrond, kennis, ervaring en competenties van de leden. Bij het opzetten van LochemEnergie werd er een informatieavond georganiseerd. Zo n 60 mensen uit de omgeving kwamen op deze informatieavond af. Na een korte inventarisatie van de in de zaal aanwezige expertise kwam men al snel tot de conclusie dat het een zeer diverse groep was. Er waren werknemers van energieleveranciers en netbeheerders, technici, maar ook juristen en financiële experts. Al gauw werd duidelijk dat alle voor een collectief benodigde kennis zich al had verenigd in de zaal. Hoonhorster Dorps Verwarmingssysteem Het collectief Duurzaam Hoonhorst heeft een werkgroep Energie. Deze werkgroep is sinds 2010 bezig geweest met de realisatie van een verwarmingssysteem in het dorp. Dit verwarmingssysteem heeft als doel gemeenschappelijke gebouwen, zoals de school, en het clubhuis van de voetbalclub, te verwarmen. De werkgroep koos ervoor om een centrale houtkachel te gebruiken om een warmtenet mee te voeden. Deze kachel kan zowel op houtsnippers als op pallets gestookt worden. De snippers worden gemaakt van hout dat in de omgeving te vinden is, inclusief het tuinafval van de bewoners zelf. Deze houtsnippers worden gedroogd door de restwarmte die vrijkomt bij een composthoop van een lokaal composteringsbedrijf. Deze warmte wordt via een buizenconstructie geleid naar een grote opslag hal waar de snippers gedroogd kunnen worden. Je kan er een heleboel over denken, een hele boel over weten, maar als je het verschil wil maken moet je het gewoon doen Wim Diepenveen, Reggestroom Aanbevelingen voor LDE s Een LDE oprichten kan veel opleveren, maar het kan ook misgaan. Veel LDE s hebben het moeilijk in de opstartfase; het vergt veel van de oprichters die het vaak in hun vrije tijd doen. Elk collectief is anders. Toch is er een aantal aanbevelingen te 20