De Gazpromisering van het Oude Continent Frank van den Heuvel Begin maart vond de Europese top van staatshoofden en regeringsleiders onder leiding van EU-voorzitter Duitsland plaats. Het dominante thema was energie, en dan met name energievoorzieningszekerheid. In minder dan drie jaar tijd is het onderwerp energie van een portefeuille voor de backbenchers in het parlement en de restpost in de Europese Commissie, geworden tot hét centrale thema. Tijdens G8-bijeenkomsten, Europese conferenties en Davos-topbijeenkomsten staat het bovenaan de agenda. Eerder dit jaar presenteerde de Europese Commissie haar plannen op het gebied van energie. Iedere Commissaris speelde er zijn rol. De voorzitter van de Commissie Barroso nam het geopolitieke verhaal voor zijn rekening, Eurocommissaris Dimas (Milieu) gaf een persconferentie over CO 2 -beleid, commissaris Verheugen (Industrie) stond de pers te woord over energie in relatie tot de grootverbruikers in de industrie, en commissaris Kroes besprak de mededingingsaspecten en de Europese fusiebewegingen. Commissaris Piebalgs, eerstverantwoordelijke voor energiebeleid, mocht in een zaaltje achteraf ook nog wat toelichten. Het succes van zijn portefeuille heeft de andere Eurocommissarissen alert gemaakt. Ook de Russische president Poetin heeft de laatste jaren meer en meer belangstelling voor dit onderwerp. In relatie tot het energievraagstuk zijn vier terreinen van belang: energietransitie (van dominant fossiele energiebronnen naar dominant duurzame bronnen), governance (liberalisering, privatisering), leveringszekerheid (netwerken), en de geopolitieke invalshoek (energie en grondstoffen als middel van de buitenlandse politiek). Deze vier onderwerpen hebben natuurlijk veel met elkaar te maken. Wanneer een land veel duurzame energie op eigen bodem opwekt, is het minder kwetsbaar voor de acties van de Russische gasmonopolist Gazprom of van grillige politiek in het Midden-Oosten. Bij privatisering wordt de greep van de nationale overheid en de politiek op de energiesector minder. In het onderstaande zal ik met name ingaan op de geopolitieke kant van het energievraagstuk. Meer specifiek zal ik de vele (grote en kleine) stappen van Gazprom, en dus eigenlijk van het Rusland van president Poetin, bespreken. Het is opmerkelijk wat er de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden en wat er momenteel gebeurt. Van privatisering naar nationalisering Ruim een decennium geleden was er in de uiteenvallende Sovjetunie sprake van een grote privatiseringsgolf. In navolging van het Westen werden de staatsbedrijven in sneltreinvaart geprivatiseerd. Het communisme was ten einde, het centraal gezag brokkelde af en er ontstond een machtsvacuüm. Het was de tijd dat de vele Sovjetrepublieken voor zelfstandigheid en onafhankelijkheid kozen. Al dan niet met wapengekletter schrompelde de machtige Sovjetunie ineen tot de kernstaat Rusland. Tegelijkertijd nam door de groeiende wereldeconomie de vraag naar energie wereldwijd sterk toe. Rusland, maar meer nog landen als China, India, Oost-Europese landen en het Westen, vroegen steeds meer energie. Rusland zag een nieuwe machtsbasis ontstaan. De laatste vijf jaar heeft president Poetin zorgvuldig gebouwd aan een energie-imperium. Eén van de eerste dingen die hij deed, was enkele privatiseringen terugdraaien. Hij schroomde niet om de zwaardmacht van leger, politie en het juridische apparaat in te zetten om zijn doelen te bereiken. Linksom of rechtsom kwamen in Rusland zo Gazprom of Poetin (en meestal beide) in beeld. Gazprom draait inmiddels aan alle energieknoppen in Rusland, beheert de olie- en gasbronnen, en gaat over de pijpleidingen naar alle windrichtingen. 1
Dat Poetin ook niet meer terughoudend is over zijn buitenlandpolitiek gebaseerd op energievoorziening, blijkt uit zijn recente optredens. Het meest karakteristiek was zijn optreden tijdens de internationale veiligheidsconferentie in München, waarvoor hij in februari dit jaar voor het eerst werd uitgenodigd. Tijdens deze informele jaarlijkse bijeenkomst van westerse regeringsleiders, ministers van Defensie, hoge militairen en veiligheidsexperts werd gesproken over strategische kwesties en de wereldpolitiek. Poetin haalde scherp uit naar de Verenigde Staten, en beschuldigde dit land van machtspolitiek en het verder vormgeven van een unipolaire wereld met de Verenigde Staten als dominant, machtswellustig land. De VS benadrukken ondertussen de steeds afhankelijkere positie van Europa op het gebied van energievoorziening. Russische olie en gas houden het Oude Continent aan de praat, en daardoor is Europa kwetsbaar. Dat de Amerikaanse president Bush zich ook voor wat betreft zijn eigen land bewust is van de afhankelijkheid van Rusland en het Midden-Oosten, blijkt uit zijn oproepen spaarzamer te zijn met olie, benzine en energie in het algemeen. Het blijkt tevens uit zijn pleidooien te boren naar olie in Alaska en uit de acties de kernenergieplannen nieuw leven in te blazen. Meer nog dan Kyoto heeft Bush Moskou in het vizier. Het zwarte goud (in allerlei gedaanten) domineert de wereldpolitiek. Poetin en Gazprom staan sterk. Wat is de strategie van Gazprom? Gazprom bestaat reeds vele jaren en heeft ook al jaren een sterke machtsbasis in Rusland. President Poetin heeft de afgelopen jaren gekozen voor een relatief geleidelijke groei en vooral voor uitbreiding van Gazproms invloed. Dit gebeurde met politieke en met financiële middelen. Bekend is hoe Poetin eerdere privatiseringen van energiebedrijven ongedaan maakte en Gazprom (of vehikels ervan) inzette om bedrijven te kopen en vervolgens in te brengen binnen Gazprom. Steeds weer blijkt dat Poetin aan de politieke, militaire, financieeleconomische en juridische knoppen draait. Wanneer de ene knop niet werkt, gebruikt hij een andere. Een pregnant voorbeeld hiervan is de situatie rondom Michail Chodorkovski, voormalig eigenaar van Yukos. Deze oliemagnaat nam enkele jaren geleden Yukos over van de staat, maakte er een stevig bedrijf van en werd één van de steenrijke energiebaronnen. Toen Chodorkovski zich ook met politiek ging bemoeien en kritiek uitte op president Poetin, greep deze in. Economisch kon hij niet meteen maatregelen nemen, maar hij beschuldigde zijn tegenstrever van belastingfraude en andere overtredingen. Chodorkovski werd vervolgens vastgezet en moest afstand doen van zijn bedrijf. Yukos werd geïncorporeerd in Gazprom middels financiële transacties: een staaltje van de politieke, juridische en financiële macht van de Russische president. Inmiddels kan Shell meepraten over deze tactieken, zoals in de tweede helft van 2006 bleek. Het miljardenproject Sachalin II was een investering van Shell aan de oostkant van het Russische rijk. Toen het duidelijk werd dat het project lucratief zou worden, maar er nog slechts enkele milieuvergunningen nodig waren, werd Poetin alert. De afgifte van de vergunningen werd getraineerd en Shell moest zware onderhandelingen aangaan met de Russen. Het was duidelijk dat Poetin dit profijtelijke project niet aan zich voorbij wilde laten gaan. Uiteindelijk werden de vergunningen afgegeven, maar wel onder de voorwaarde dat Gazprom zou toetreden als partner in het Sachalin-project. Jeroen van der Veer van Shell vastzetten kon natuurlijk niet, maar het machtsvertoon was niet veel minder. Ook nu nog is het project interessant genoeg voor Shell en zal het bedrijf het niet laten schieten. Dat laatste zou Poetin ook niet gewild hebben, want hij wil het bedrijf er wel bij houden voor zijn kennis en ervaring. Kortom: maximale invloed uitoefenen en tegelijk andere partijen in de tang nemen, maar niet zoveel dat ze afhaken. Bekend zijn ook de mid-winteracties van Gazprom richting voormalig bevriende staten. Begin 2006 werd de levering van gas aan Oekraïne gestopt, omdat dit land niet bereid was de opgelegde gasrekening te betalen. Tot dat moment kreeg het namelijk een vriendenprijs, maar nu Oekraïne en Rusland geen vrienden meer waren, werd Oekraïne de marktprijs in rekening gebracht. Hetzelfde speelde begin 2007 met de olietoevoer naar Wit-Rusland. 2
Rusland verhoogde de prijs van olie voor de voormalige vriend Wit-Rusland, waarop de laatste een extra doorvoerheffing in rekening bracht. Dit betekende een risico voor de zekerheid van energievoorziening naar West-Europa. Enerzijds kun je zeggen dat het logisch is dat deze landen de marktprijs moeten betalen, maar anderzijds bevestigen deze acties dat hun afhankelijkheid van Gazprom en daarmee van het Kremlin - groot is. Dit alles past ook in de binnenlandse politiek van Poetin, die door zijn machtspositie gebaseerd op olie en gas harde taal kan uitslaan naar de rest van de wereld, waarmee hij Rusland voor zijn eigen burgers groter doet lijken dan het is. Vergelijkbare opvoeringen zien we in het Midden-Oosten en Venezuela. Europa wordt steeds meer uitgedaagd om positie te kiezen en zich niet steeds te laten wegspelen door Poetin. Politiek is Poetin ook handig. Hij wist jarenlang goede zaken te doen met de toenmalige Duitse bondskanselier Schröder. Enkele weken na diens vertrek uit de politiek kreeg deze de leiding over een gastransportbedrijf van Gazprom. Kort daarvoor had Schröder samen met Poetin een partnerschap tussen Rusland en Duitsland getekend om deze joint venture mogelijk te maken. Politiek-ethisch op het randje of eroverheen? Het heeft in ieder geval de huidige relatie van Rusland met het Duitsland van Angela Merkel onder druk gezet. Dat ook Gazprom de kwetsbaarheid en eindigheid van olie en gas inziet, blijkt uit het zoeken naar verbreding van de portfolio. Enkele weken geleden nam Gazprom in dat kader de activiteiten van SUEK over, de grootste kolenproducent van Rusland. Gazprom heeft nu greep op de hele fuelmix van gas, olie, steenkool en nucleaire energie. Mochten olie en gas minder belangrijk worden, dan heeft Gazprom nog de steenkool. Rusland onderdeel van het kapitalistische systeem? Het bovenstaande overziend kunnen we zeggen dat Poetin en zijn vehikel Gazprom agressief en imperialistisch opereren, niet in de laatste plaats omdat Gazprom in veel westerse landen bedrijven overneemt, allianties aangaat en contracten sluit. Aan de andere kant kunnen we zeggen dat Poetin, juist door al deze handelingen, zakelijk opereert en zich in veel opzichten conformeert aan de westerse zakengewoonten. Om het anders te zeggen: Poetin en Gazprom gedragen zich meer en meer als een volwassen kapitalistische partij. Door dit alles is de overwinning op het voormalig communistische Rusland compleet: uiteindelijk doet ook Rusland mee aan het westers kapitalisme. We zijn als westerse landen weliswaar sterk afhankelijk van Russisch gas en olie, maar de realiteit is dat Rusland met zijn dure pijpleidingen op zijn beurt afhankelijk is van afnemers zoals Europa. Door de vele deelnames van Gazprom aan allianties met energiebedrijven in Centraal- en Oost-Europa, kan het bedrijf deze regio ook niet links laten liggen. Rusland zit feitelijk vast aan ons systeem. Wekelijks zien we politieke en bedrijfseconomische bewegingen in die richting. Ook het Westen wil Rusland verder incorporeren in politiek en financieel-economisch opzicht. Bondskanselier Merkel riep in januari dit jaar op tot een energiepartnerschap met Rusland. Gazprom neemt op zijn beurt belangen in westerse energiebedrijven: Gazprombank, de financiële dochtermaatschappij van Gazprom, opent in Luxemburg een asset managementkantoor om institutionele partijen te bedienen bij beleggingsactiviteiten. Een andere recente, meer indirect stap, is de gas-swap tussen het Deense energiebedrijf Dong en Wingas, een joint venture tussen Wintershall en Gazprom. In de Baltische staten bouwt Gazprom momenteel ondergrondse opslagfaciliteiten. Ook in Oostenrijk, Duitsland, België en het Verenigd Koninkrijk is Gazprom hiermee bezig. De bedrijven én regeringen in deze landen zijn hierbij betrokken. Het is altijd nuttig om gasvoorraden te hebben op strategische plaatsen. Alles bij elkaar doet Gazprom het financieel niet slecht: in 2006 werd een verdubbeling van de winst gerealiseerd. En de energiegigant gaat door. Begin maart gaven de Belgische premier Verhofstadt en president Poetin gezamenlijk een verklaring uit dat Gazprom en de Belgische energiebedrijven (voornamelijk in Franse handen) gaan onderzoeken hoe ze in de toekomst nauwer kunnen samenwerken. Ook BP is in gesprek met Gazprom om samen op te trekken inzake LNG (vloeibaar aardgas) en LNG-terminals. 3
De voormalige communistische broederlanden zijn nu op alle punten nauw gelieerd aan Rusland, doordat ze sterk afhankelijk zijn van Russische energie en doordat hun energiebedrijven (voor het grootste deel) eigendom zijn van Gazprom. De volgende stap van Gazprom is hiermee vergelijkbaar, maar nu gaat het om de energiebedrijven in West-Europa. Het duurt geen jaar meer voordat Gazprom een flink energiebedrijf in West-Europa zal overnemen. Medio februari gaf Alexander Medvedev, vicevoorzitter van Gazprom, aan dat het bedrijf zelf energie wil verkopen aan zakelijke en particuliere klanten in de EU. Overigens was zijn recente bezoek aan West-Europa ook een charmeoffensief: Gazprom wil betrouwbaar overkomen. In Portugal heeft het Russische bedrijf een belang van 33 procent gekocht in gasproducent Galp Energia. In Spanje is de wetgeving inmiddels aangepast: daar mogen niet-europese landen geen belangen nemen in Spaanse energiebedrijven. Dan moet Gazprom het misschien indirect doen door een aandeel te nemen in Eon, dat bezig is met de overname van het Spaanse Endesa. Welk beleid moet de EU voeren? De grote vraag op dit moment voor met name de Europese Unie en de NAVO is hoe te reageren op het machtsspel van Rusland. In dat kader zijn enkele punten relevant. Evenals in de tijd van de Koude Oorlog heeft Rusland een serie satellietstaten om zich heen verzameld. Bij dit alles is het goed zich te realiseren dat Duitsland een cruciale 'hub' is voor energie vanuit Rusland. Vandaar natuurlijk de eerder genoemde samenwerking en nauwe relatie met oud-bondskanselier Schröder. Duitsland is een grote, belangrijke partij tussen Rusland en de voormalig communistische landen, die nu lid zijn van de EU en de NAVO. Duitsland heeft twee grote energiebedrijven, RWE en Eon. Russische bedrijven hebben nu al partnerschappen met of het eigendom van Duitse bedrijven als BASF, Eon en Ruhrgas. Wellicht is RWE een interessante prooi voor Gazprom. Mogelijk zijn al deze stappen van Rusland en Gazprom wel een goede zaak: Rusland wordt zo nog meer geïncorporeerd in ons systeem van zaken doen. Dan moeten we echter, als EU of breder, ook enkele andere spelregels toepassen op Gazprom. Mededingings- en antikartelwetgeving moet dan eveneens voor dit bedrijf gelden. Daarnaast zou het goed zijn wanneer Europese energiebedrijven ook eens gaan kijken hoe ze allianties kunnen opzetten met energiebedrijven in Centraal- en Oost-Europa. Meer dan nu het geval is, zouden Europese politici leiderschap moeten tonen door op basis van reciprociteit verdragen te sluiten met Rusland. Dit zou naast de afspraken in EU-verband moeten plaatsvinden, waarvan veel Oost-Europese landen al deel van uitmaken. Eveneens zouden 'neutrale' partijen als de Europese multilaterale banken, de Europese Investeringsbank (EIB) en de European Bank of Reconstruction and Development (EBRD), een aandeel kunnen nemen in Oost-Europese energiebedrijven. Voorts is het interessant om te kijken waar Rusland omzeild kan worden, zoals door middel van de pijplijn van de Kaspische Zee (Bakoe) via Georgië en Turkije naar het Westen. Om de afhankelijkheid van Rusland af te bouwen, kan Europa ook van andere landen olie en gas betrekken, al heersen daar vaak dezelfde instabiliteit en machtsvertoon. Ook het Midden- Oosten en Noord-Afrika zijn grillig. En als Gazprom dan ook nog eens voornemens is een partnerschap te sluiten met het Algerijnse staatsgasbedrijf Sonatrach, komt Europa wel erg ingesloten te liggen. Dat neemt niet weg dat Europa altijd meer wegen moet openhouden dan enkele pijpleidingen vanuit Rusland. Dit is vooral nodig om sterker te staan in de onderhandelingen over verdragen met Rusland. Tenslotte zijn alternatieve energiebronnen ook voor de Europese Unie steeds interessanter om te exploiteren. Deze ontwikkeling moet dan ook krachtig worden voortgezet. Zonneenergie, biomassa, maar ook kernenergie zijn op dit moment het meest perspectiefvol. De onvermijdelijk nadelen van deze energiebronnen zijn op andere manieren in te perken. 4
Conclusie De opkomst en groei van Gazprom is duidelijk. Vladimir Poetin heeft economie en politiek volledig vermengd. Het antwoord van het Westen moet drieledig zijn. Allereerst zullen de landen in EU- en NAVO-verband moeten afspreken hoe ze met het moderne Rusland dienen om te gaan, en dan met name hoe de houding moet zijn jegens Poetin en Gazprom. Internationale verdragen en afspraken hebben hun spelregels; daar dient ook Rusland zich aan te houden. Op de tweede plaats zullen de westerse energiebedrijven op een bedrijfseconomisch verantwoorde manier tegenwicht moeten bieden aan Gazprom. Op de derde plaats is het om geopolitieke, milieutechnische en financiële redenen zaak om snel te werken aan alternatieven voor olie, gas en steenkool. Energietransitie moet hoog op de agenda staan, niet alleen bij de milieubeweging, maar ook bij energiebedrijven en politici. Misschien kan dat nog eens een dossier worden waar oud vice-president Al Gore en president George W. Bush elkaar kunnen vinden: de Gazpromisering van Europa stoppen. Een interessante coalitie. Mr. F.A.M. van den Heuvel is werkzaam bij energiebedrijf DELTA NV en bestuurslid van de Atlantische Commissie. 5