Aandachtspunten en suggesties voor een homilie na zelfdoding oktober 2010
Aandachtspunten en suggesties voor een homilie na zelfdoding Inleiding In juni 2009 en in februari 2010 verschenen twee bundels met homiletische suggesties voor de uitvaartliturgie. Deze bundels bieden suggesties aan waarvan de voorganger gebruik kan maken bij het opstellen van de homilie. In deze bundels werd ook het onderscheid tussen een in memoriam en een homilie toegelicht. Het in memoriam of de levensbeschrijving vindt bij voorkeur plaats tijdens het openingswoord of tijdens de afscheidsliturgie. In de homilie daarentegen geeft de voorganger enige uitleg bij de Schrifttekst. Aan de hand van de Bijbellezing probeert hij iets te zeggen over het christelijk geloof in de verrijzenis en het eeuwig leven bij God. Tevens probeert hij deze theologische, christologische en eschatologische boodschap ook te betrekken op het leven en de dood van de overledene en op de situatie van de nabestaanden. Tijdens een periode van rouw zijn nabestaanden heel gevoelig voor de wijze waarop er over hun dierbare gesproken wordt. Om die reden heeft de voorganger de taak om zijn woorden met zorg uit te kiezen. Indien de overledene gestorven is na een zelfdoding, is het wellicht nog meer van belang dat alle woorden, die wel of juist niet gesproken worden, zorgvuldig worden gewikt en gewogen. Een werkgroep, opgericht vanuit de Diocesane Commissie voor Liturgie, heeft enige aandachtspunten en suggesties verzameld. In dit document worden deze tips kort omschreven. Tevens zijn er ook enkele voorbeeldteksten toegevoegd. 1. Enkele aandachtspunten en suggesties voor een uitvaart na een zelfdoding (De voorbereiding van) het in memoriam en de homilie: Indien mogelijk kan de voorganger alvorens een eerste rouwbezoek af te leggen bij verschillende personen, die niet direct betrokken zijn, informatie inzamelen over de overledene, zijn familie en kennissen. Door zich vooraf te informeren kan de voorganger zijn eerste gesprek met de nabestaanden op een grondige en concrete wijze voorbereiden. Het is van belang om niet alleen de naaste familie van de overledene, maar indien mogelijk ook zijn vrienden en de andere nabestaanden te beluisteren. Deze personen hebben soms een geheel ander beeld van de overledene. Wanneer alleen het perspectief van de naaste familie tijdens een in memoriam en in de homilie ter sprake komt, zullen zij de overledene daarin niet herkennen. Indien de familieleden en andere nabestaanden tijdens de gesprekken een beeld, een symbool of een lied aanreiken, dat voor hen beschrijft wie de overledene was, dan kan dit beeld gebruikt worden tijdens het in memoriam en de homilie. Om de inhoud van een in memoriam en de inhoud van een homilie te bepalen, is het belangrijk om de nabestaanden goed te beluisteren. In de gesprekken met de nabestaanden kan de voorganger achterhalen wat wel en wat niet ter sprake kan komen. Bij enige twijfel kan de voorganger ook expliciet de vraag stellen of een bepaald aspect vernoemd mag worden. Ook kan hij het in memoriam en de homilie vooraf laten lezen aan de nabestaanden. Indien de overledene een brief of bericht heeft nagelaten, kan men met de nabestaanden bespreken welke onderdelen van dit bericht aan bod kunnen komen tijdens het in memoriam en tijdens de homilie. Aandachtspunten en suggesties voor een homilie na zelfdoding 2
Zowel in de pastorale gesprekken voorafgaand aan de uitvaartliturgie als ook tijdens de uitvaart houdt men best rekening met de specifieke omstandigheden van de zelfdoding. Wanneer het een persoon (bv. een persoon met langdurige psychiatrische problemen) betreft van wie iedereen wist dat deze persoon met het idee speelde, dan kunnen de nabestaanden dit overlijden wellicht iets beter plaatsen dan wanneer het gaat om een zeer plots en onverwacht overlijden. In zulke situatie is het aan te raden om niet te komen met mogelijke verklaringen of interpretaties, maar enkel in algemene termen aan te geven dat alle nabestaanden nu wellicht met heel wat vragen worstelen. Hierbij kan de voorganger de aanwezigen ook aanraden om de vragen vragen te laten zijn en niet te snel te komen met allerlei antwoorden of theorieën die mogelijk kunnen verklaren wat er gebeurd is. Omdat onze kerkgemeenschap de opdracht heeft om zorg te dragen voor alle mensen, ook voor hen die de weg door het leven niet vinden, is het van belang dat de voorganger geen uitspraken doet waarin hij de dood van deze persoon uitdrukkelijk veroordeelt. Ook dienen te positieve voorstellingen vermeden te worden. Hoewel eventueel wel voorzichtig gezegd kan worden dat de onrust en de onvrede van deze persoon nu hopelijk plaats mag maken voor rust en vrede, dient de voorganger erover te waken dat de zelfdoding niet wordt omschreven als DE oplossing of de enige uitweg,. Het is van groot belang om goede afspraken te maken met de uitvaartverzorger. Er wordt bij voorkeur afgesproken dat bijzondere informatie met betrekking tot de overledene wederzijds doorgegeven en gedeeld wordt. Indien de uitvaartverzorger of de voorganger belangrijke inlichtingen krijgt, dient ook de ander hiervan op de hoogte gebracht te worden. Ook is het van belang dat vooraf wordt afgesproken dat de tekst van het gedachtenisprentje altijd in samenspraak met de voorganger wordt opgesteld. De voorganger kan dit tekstje, of enige aspecten van de inhoud, eventueel ook gebruiken tijdens het in memoriam en tijdens de homilie. Vaak is het wellicht beter om geen concrete, gedetailleerde informatie te geven over het leven en de dood van de overledene. Er kan wel in meer abstracte termen of met behulp van beelden gesproken worden over de overledene. Bv.: Indien het evangelie over De storm op het meer gebruikt wordt, kan men bijvoorbeeld aangeven dat er wellicht ook in het leven van de overledene een storm gewoed heeft. Tevens kan men, zonder nadere invulling, ook spreken over de storm, die dit overlijden teweegbrengt in het leven van de nabestaanden. Bv.: Indien men bijvoorbeeld gebruik maakt van het beeld van het boek kan men eenvoudig zeggen dat het levensboek van deze persoon gesloten werd en dat we enkel de titel (zijn of haar naam) kunnen lezen. Er kan dan in algemene termen gezegd worden: we weten niet geheel wat de inhoud is van het boek en wat het hele verhaal is dat in dat boek beschreven staat. Vervolgens kan dan ook verwezen worden naar een ander levensboek (de Bijbel) dat wij tijdens de uitvaartliturgie willen openen om bij God steun en troost te vinden. Hou de homilie bij voorkeur kort. Stilte zegt soms zoveel meer dan een veelheid aan woorden. Een overvloed aan woorden werkt veelal overweldigend, waardoor de nabestaanden geen tijd en ruimte hebben om deze woorden een plaats te geven. Een lange homilie draagt ook het gevaar in zich dat men uitspraken doet die erg confronterend zijn voor de nabestaanden. Enkele andere aandachtspunten voor de pastoraal en de liturgie bij een uitvaart: Indien er kinderen aanwezig zijn in de grote kring van nabestaanden, is het aan te raden dat deze kinderen door een vertrouwd persoon en op een deskundige wijze op de hoogte gebracht worden van de wijze waarop de persoon overleden is. Het is niet wenselijk dat zij dit op school of elders opvangen. Aandachtspunten en suggesties voor een homilie na zelfdoding 3
Of de kinderen tijdens de liturgie een taak vervullen (bijvoorbeeld bij het aanbrengen van de symbolen lichtritus), dient vooraf met hen besproken te worden. Het is van belang dat kinderen in vrijheid kunnen beslissen of zij al dan niet een taak willen opnemen. Zoals bij elke uitvaart, dienen de nabestaanden aan te geven of zij kiezen voor een uitvaart in een eucharistieviering of voor een uitvaart in een Woord- en gebedsviering. Indien er geopteerd wordt voor een Woord- en gebedsviering is het aan te raden om in het openingswoord kort te vermelden dat die keuze door de familie gemaakt werd. Eventueel kan deze keuze ook kort worden toegelicht. Hoewel in beide vormen de uitvaartliturgie gelijkwaardig is, is het mogelijk dat de aanwezigen tijdens de uitvaart deze keuze, weliswaar onterecht, verbinden met de aard van het overlijden en menen dat deze persoon niet tijdens een eucharistieviering begraven mocht worden. In de meeste gevallen is het wellicht aan te raden om de wijze waarop de persoon overleden is (zelfdoding) niet dood te zwijgen. Het zal voor de aanwezigen wellicht vreemd overkomen wanneer dit pijnlijke gebeuren op geen enkele wijze genoemd wordt. Dit kan op een heel korte en serene wijze aangebracht worden tijdens het openingswoord, terwijl er dan tijdens het in memoriam en de homilie niet noodzakelijk meer verwezen moet worden naar de aard van het overlijden. In paragraaf 2 van deze bundel worden enkele mogelijke teksten aangereikt. Indien het gepast lijkt, en na bespreking met de nabestaanden, kan de voorganger ervoor kiezen om tijdens het vergevingsmoment ook kort iets te zeggen over de schuldvragen waarmee sommige nabestaanden worstelen. In paragraaf 2 van deze bundel worden mogelijke teksten aangereikt. Een suggestie voor de caritassector (en met name voor de Psychiatrische ziekenhuizen): Bij voorkeur wordt er zorgvuldig afgewogen of het wenselijk is om de medepatiënten van de overledene uit te nodigen voor de uitvaart. Om nabootsingsgedrag te vermijden, is het soms beter om te kiezen voor een individuele begeleiding van de medepatiënten of voor een nadienst, waarbij de woorden zeer zorgvuldig worden uitgekozen. Enkele tips voor de voorganger: Indien de voorganger sterk betrokken is bij het overlijden en de situatie als zeer moeilijk ervaart, dan is het wellicht aan te raden om de uitvaart voor te bereiden met een confrater of andere medewerker. Ook kan hij deze persoon eventueel vragen om in zijn plaats of samen met hem voor te gaan in de uitvaartliturgie. Op die wijze kunnen zij elkaar ondersteunen. De voorganger kan enige tijd na de uitvaart even informeren bij de nabestaanden en de andere aanwezigen tijdens de uitvaart hoe het in memoriam en de homilie overgekomen zijn. Op basis van hun reactie kan de voorganger verder werken aan zijn spreken en handelen tijdens een uitvaart bij een overlijden in bijzondere omstandigheden. Aandachtspunten en suggesties voor een homilie na zelfdoding 4
2. Enkele mogelijke Schriftlezingen en andere teksten, te gebruiken tijdens een uitvaart na zelfdoding 2.1. Schriftlezingen voor een uitvaart na zelfdoding De voorganger kan de Schriftlezingen van de dag, waarop de uitvaart plaatsvindt, vooraf bekijken en onderzoeken in welke mate één of meerdere lezingen bruikbaar zijn voor de uitvaartliturgie. Indien het zeer moeilijk is om aan de hand van die Schriftlezingen iets te zeggen over het christelijk geloof in de verrijzenis en het eeuwig leven en over de dood van de overledene en de situatie van de nabestaanden, dan is het aan te raden om, in samenspraak met de nabestaanden, een andere Bijbeltekst te kiezen. Andere mogelijke Bijbelteksten, bruikbaar in deze omstandigheden: - De storm bij het meer (Mc. 4,35-40) De overledene heeft tijdens zijn (haar) leven wellicht een storm van emoties meegemaakt. Hopelijk mag de Heer hem (haar) nu rust brengen. Ook aan ons wil de Heer in deze stormachtige periode rust en innerlijke vrede schenken. - De Emmaüsgangers (Lc 24,13-35) Het Emmaüsverhaal toont ons dat de Heer meegaat met wie geen toekomst meer zien. Zij die niet meer weten hoe zij verder moeten met het leven, mogen ervaren dat de Heer hen de weg wijst. Mogen wij hopen en geloven dat de Heer ook N. de weg toont naar een eeuwige rust en vrede bij God, onze Vader. Ook wij vinden het wellicht erg moeilijk om gewoon verder te gaan met het leven. Ook wij gaan in gedachten terug naar het verleden en wij denken terug aan wat er is gebeurd. Ook wij hebben nood aan engelen van mensen die met ons meegaan, die naar ons luisteren en die ons woorden aanreiken, die ons terug perspectief geven. - Het lege graf (Mt 28,1-10 / Mc 16,1-8 / Lc 24,1-12 / Joh 20,1-10) De vrouw(en) stond(en) aan het graf. Ze kon(den) nog niet helemaal geloven wat er was gebeurd. De leegte, de pijn en het verdriet zijn zo overweldigend dat zij het leven niet meer zien. Wellicht moet ook N. iets soortgelijks ervaren hebben. Door al het leed zag hij (zij) het leven niet meer. Nu hij (zij) gestorven is, hopen wij dat de Heer hem (haar), net zoals Maria, bij name noemt. We hopen dat Hij hem (haar) aanspreekt en hem (haar) toont hoe hij (zij) nu rust en vrede kan vinden bij God. Ook wij zijn mannen en vrouwen, die aan het graf staan, en niet geheel geloven en begrijpen wat er is gebeurd. Hopelijk mag de Heer ook ons vandaag aanspreken en ons tonen dat wij de weg van rouw niet alleen moeten gaan. - 2.2. Enkele mogelijke openingswoorden voor een uitvaart na zelfdoding Dierbare familieleden, vrienden, kennissen en parochianen, wij zijn hier samengekomen om afscheid te nemen van N., maar ook om steun te vinden bij elkaar en bij God. De dood van N. raakt ons diep. Velen van ons begrijpen wellicht niet waarom N. niet meer geloofde in het leven en de toekomst. Door hier aanwezig te zijn willen we elkaar ons medeleven betuigen. We willen elkaar in woord en daad zeggen dat ook wij deelnemen aan het afscheid en de rouw. Tijdens deze uitvaartliturgie willen we niet alleen stilstaan bij de dood van N., maar we willen vooral zijn (haar) leven herinneren. - eventueel kan hier een in memoriam volgen - Tijdens deze uitvaartdienst willen we echter niet alleen deze persoon in herinnering brengen. We willen ons ook herinneren wat Jezus voor ons gedaan heeft. We willen zijn dood en verrijzenis gedenken, waardoor Hij ons Aandachtspunten en suggesties voor een homilie na zelfdoding 5
de hoop schonk dat ook wij, mensen, eeuwig mogen leven bij God, onze Vader. Dit geloof kan ons helpen om afscheid te nemen van de overledene en hem / haar toe te vertrouwen aan het eeuwig leven en de liefde van God. Dierbare aanwezigen, tijdens deze uitvaartliturgie willen wij, gedragen door elkaar, en gedragen door de gehele kerkgemeenschap, afscheid nemen van N. om zijn / haar toekomst in Gods handen te leggen. Op het moment van zijn sterven zag N. geen mogelijkheid meer om verder te leven. We willen God aanspreken en Hem vragen om N. die rust en vrede te schenken waarnaar hij (zij) altijd heeft gezocht. Tijdens deze viering willen wij uitspreken waarom we deze persoon zo graag aan God willen toevertrouwen. We willen uitdrukken wat deze persoon voor ons betekende. (We willen ook stilstaan bij datgene dat wij ons zullen herinneren wanneer wij vol liefde terug zullen denken aan N.) - hier kan eventueel een in memoriam volgen - Deze herinneringen aan het leven van N., en onze liefde voor hem / haar, doen ons aan God vragen om dit leven niet verloren te laten gaan. We vragen Hem om het leven, door Hem gegeven, te voltooien en te brengen tot het volle, hemelse leven in zijn Koninkrijk. Welkom aan u allen. Wij zoeken hier de steun en de aanwezigheid van God, van elkaar en van heel de kerkgemeenschap. In deze uitvaartdienst houden alle aanwezigen de overledene, die zo uitdrukkelijk afwezig is, in gedachten. We denken terug aan de pijnlijke dood van N. en aan het feit dat N. geen perspectief meer zag. We willen echter ook denken aan de mooie momenten uit het leven van N. - eventueel kan hier een in memoriam volgen - We willen vandaag niet alleen terugdenken aan het leven van de overledene, aan wat voorbij is. We willen niet alleen terugdenken, maar ook verderdenken. We willen het leven van de overledene ook gelovig bekijken. Als we niet alleen terugkijken, maar ook vooruit-kijken, dan zien we dat het sterven van een gedoopte niet het eindpunt is. Jezus heeft ons getoond wat er volgt op de dood. Jezus is verrezen en leeft in eeuwigheid bij de Vader. Hij toonde ons dat dit eeuwige leven ook weggelegd is voor mensen, die geloof hechten aan Gods liefde. Wij willen bidden dat God zijn liefde mag tonen aan N. en N. mag geven wat hij (zij) zo heeft verlangd: een plek waar hij (zij) zich werkelijk thuis kan voelen. Dierbare familie en allen die hier aanwezig zijn, als iemand het leven niet meer liefheeft en door grote nood gedwongen kiest voor de dood, dan ervaren wij onze onmacht, onze machteloosheid. Wanneer wij geconfronteerd worden met onze onmacht, worden we echter uitgenodigd om te vertrouwen op de macht van Gods liefde. Als Vader is God machtig in de liefde voor zijn kinderen. God wil de dood van mensen niet, Aandachtspunten en suggesties voor een homilie na zelfdoding 6
maar we mogen er op vertrouwen dat Hij de mensen wel in liefde bij Hem wil ontvangen wanneer zij reeds gestorven zijn. Als Vader zal God alles doen wat in zijn macht ligt om N., zijn kind, te laten leven bij Hem. Dit geloof brengt ons hier samen en wil ons vandaag kracht geven om ondanks gevoelens van onmacht toch te geloven in de kracht van het leven. 2.3. Enkele teksten voor het vergevingsmoment tijdens een uitvaart na zelfdoding Kyrië: Rekening houdend met de eigen aard van het Kyrië kan men een Kyrië-litanie formuleren waarin vooral de reddende aanwezigheid van de Heer benadrukt wordt. De voorganger leidt het Kyrië in, met deze of andere woorden: Laten wij bij de aanvang van deze uitvaartdienst de Heer en elkaar om vergeving vragen. Wij willen ons nu richten tot Jezus, onze Heer. Jezus wil ons tegemoet komen en met ons op weg gaan doorheen deze periode van duisternis en pijn. Jezus wil alle mensen vergeven en hen een nieuwe kans geven om te leven zoals Hij. Jezus treedt binnen in ons bestaan om ook ons een nieuw leven te schenken. Hij vergeeft de mensen hun kleinheid en hun fouten, Hij laat het verleden rusten en geeft mensen de kans om stap voor stap verder te gaan op de weg van het leven. Laten wij bidden tot Hem. Wij willen Christus begroeten. Hij komt als Heer naar ons toe om allen te vergeven en om ons te tonen hoe wij met Hem op weg kunnen gaan. De lector of voorganger vervolgt met deze of andere woorden: Heer, in de Schrift beluisteren wij hoe Gij op weg gaat met wie het moeilijk hebben. Christus, naar wie zouden wij gaan? Gij hebt woorden van eeuwig leven, en aan bedroefden schenkt Gij troost. Christus, ontferm U over ons. Heer, Gij redt wat verloren gaat, Gij geeft nieuw leven waar er dood en onrecht bestaat. Heer, Gij die mensen nabij zijt en hun steun en toeverlaat wil zijn. Christus, Gij die mensen niet veroordeelt, maar met aandacht en liefde naar hen kijkt. Christus, onferm U over ons. Heer, Gij die met zorg en begrip met mensen omgaat. Aandachtspunten en suggesties voor een homilie na zelfdoding 7
De voorganger besluit: Heer Jezus, op het kruis hebt Gij gebeden: Vader, in uw handen leg ik mijn leven. Christus, Gij spreekt een verlossend woord. Uw stem leidt ons weg van onze zonden. Christus, ontferm U over ons. Heer Jezus, op de dag van uw opstanding hebt Gij de leerlingen uw vrede toegewenst. Heer, uw leven toont ons de weg naar een eeuwig leven bij de Vader. Christus, uw dood toont ons dat God aan overledenen rust en vrede wil schenken. Christus, ontferm U over ons. Heer, uw verrijzenis toont ons een toekomst en een nieuw leven. Moge de almachtige God zich over ons ontfermen, onze zonden vergeven, en ons geleiden tot het eeuwig leven. (Amen). Andere vergevingsteksten: Laten wij vergeving vragen: voor de woorden die wij niet gesproken hebben, voor die woorden die wij willen terugnemen, voor die woorden waarmee wij anderen de mond snoerden, voor die woorden die onvoldoende zeiden wat wij bedoelden, voor die woorden die niet getuigden van genegenheid voor die woorden die niet spraken over onze liefde, voor die woorden die nooit hebben verwoord wat wij nu willen zeggen. Voor de momenten dat wij geen tijd maakten om naar anderen te luisteren, voor de momenten dat wij niet hoorden wat een ander ons vertellen wou, voor de momenten dat wij geen gehoor gaven aan een vraag van een ander, voor de momenten dat wij niet begrepen wat een ander ons zeggen wou, voor de momenten dat wij onvoldoende luisterden naar onze eigen grenzen, voor de momenten dat wij geen oor hadden voor de noden van een ander, voor de momenten die niet getuigden van onze luisterbereidheid. Christus, ontferm U over ons. Voor wat wij niet hebben gedaan, voor wat wij deden en wat wij ongedaan willen maken, Aandachtspunten en suggesties voor een homilie na zelfdoding 8
voor datgene waardoor wij niet deden wat een ander van ons verwachtte, voor wat wij niet in woorden en daden hebben omgezet, voor wat niet getuigde van daadkracht. Laten wij om vergeving vragen: niet altijd in staat om te doen wat we wilden doen. niet altijd in staat om woorden te spreken die wij wilden spreken. niet altijd in staat om er te zijn voor wie ons nodig heeft. niet altijd in staat om te verhinderen wat wij ongedaan willen maken. niet altijd in staat om te getuigen van ons geloof in nieuwe kansen, van onze hoop op nieuw leven. Heer, vergeef ons. Heer, vergeef ons onze woede, onze verwijten, onze beschuldigingen, onze kwaadsprekerij. Heer, vergeef ons onze onrust, ons ongeduld, ons onbegrip, ons ongeloof. Heer, vergeef ons onze zwakheid, onze afwezigheid, onze fouten, onze mislukkingen. Heer, schenk vergeving en help mensen zo om zichzelf te vergeven. Heer, schenk vergeving en help mensen zo om een ander te vergeven. Heer, schenk vergeving en help mensen zo om een woord van vergeving te spreken. Heer, schenk vergeving en help mensen zo om te blijven geloven in nieuwe kansen. Aandachtspunten en suggesties voor een homilie na zelfdoding 9