Zie verzendlijst. Datum Betreft Jaarrapportage geluidhinderklachten militaire vliegoperaties.

> Retouradres Postbus 8762 4820 BB Breda Aan: Zie verzendlijst Ministerie van Defensie Commando Luchtstrijdkrachten CLSK Afdeling C4ISR Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering Luchtmachtplein 1, Breda MPC 92 A Postbus 8762 4820 BB Breda www.luchtmacht.nl Datum 18-4-2017 Betreft Jaarrapportage geluidhinderklachten militaire vliegoperaties. Onze referentie CLSK2017005147 In bijlage bied ik u de Jaarrapportage Geluidhinderklachten 2016 van het Commando Luchtstrijdkrachten (CLSK) aan. Bij beantwoording datum, onze referentie en betreft vermelden. Ik verwacht u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. De Commandant Luchtstrijdkrachten, J.D. Luyt 1 Luitenant-generaal 1 Dit document is digitaal geaccordeerd en derhalve niet ondertekend. Pagina 1 van 1

Jaarrapportage meldingen geluidshinder militaire vliegoperaties 2016 Datum 2017 Status Definitief

Colofon Ministerie van Defensie Commando Luchtstrijdkrachten Afdeling C4ISR Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering Luchtmachtplein 1 MPC92 A Postbus 8762 4820 BB Breda www.luchtmacht.nl Pagina 2 van 29

INHOUD 1 RAPPORTAGE... 4 1.1 HET COMMANDO LUCHTSTRIJDKRACHTEN... 4 1.2 MELDINGSPROCEDURE CLSK... 4 1.3 VERBETERING ANALYSE MELDINGSSYSTEEM... 4 1.4 TOTAAL AANTAL MELDINGEN... 5 1.5 MILIEUBELEID.... 5 BIJLAGE A BUREAU GELUIDSHINDER ZONERING EN RAPPORTERING CLSK... 6 BIJLAGE B MILITAIRE LUCHTHAVEN LEEUWARDEN... 8 BIJLAGE C MILITAIRE LUCHTHAVEN VOLKEL... 11 BIJLAGE D MILITAIRE LUCHTHAVEN GILZE RIJEN... 13 BIJLAGE E MILITAIRE LUCHTHAVEN DEELEN... 16 BIJLAGE F MILITAIRE LUCHTHAVEN DE KOOY... 18 BIJLAGE G MILITAIRE LUCHTHAVEN WOENSDRECHT... 20 BIJLAGE H MILITAIRE LUCHTHAVEN EINDHOVEN EN GLV5... 22 BIJLAGE I LUITENANT-GENERAAL BESTKAZERNE/VLIEGBASIS DE PEEL... 23 BIJLAGE J LAAGVLIEGGEBIEDEN EN ROUTES CLSK... 26 BIJLAGE K LIJST AFKORTINGEN... 29

1 RAPPORTAGE 1.1 HET COMMANDO LUCHTSTRIJDKRACHTEN Defensie heeft als grondwettelijke taken de verdediging van het nationale grondgebied, de handhaving van de internationale rechtsorde en het uitvoeren van humanitaire operaties. De Koninklijke Luchtmacht levert hieraan met haar vliegend materieel een belangrijke bijdrage. De luchtvloot bestaat uit een mix van jacht-, les- en transportvliegtuigen, als ook helikopters. Om met deze luchtvloot te kunnen opereren beschikt de Koninklijke Luchtmacht over militaire luchthavens vanwaar deze toestellen dagelijks vliegoperaties uitvoeren. Voor de uitoefening van militaire taken is het van groot belang dat de Krijgsmacht goed is opgeleid en getraind. Laagvliegen is een vereiste voor het operationele optreden van militaire helikopters, enerzijds omdat vliegen op lage hoogte de eigen bescherming van vliegtuig en bemanning bevordert, anderzijds omdat lucht- en landeenheden in toenemende mate geïntegreerd met elkaar optreden. Voor militaire luchtvaartuigen zijn minimum vlieghoogten vastgesteld in de Regeling VFR (Visual Flight Rules) nachtvluchten en minimum vlieghoogten voor militaire luchtvaartuigen 1. In de regeling zijn ook de laagvlieggebieden en -routes aangewezen. Het Commando Luchtstrijdkrachten (CLSK) streeft ernaar niet meer geluid te veroorzaken dan strikt noodzakelijk. Echter, het voorkomen van iedere vorm van geluid is niet mogelijk. 1.2 MELDINGSPROCEDURE CLSK Meldingen met betrekking tot geluidsoverlast kunnen op een aantal manieren worden ingediend. Via de website van Defensie (www.defensie.nl/actueel/vliegbewegingen/klachten.nl), de diverse vliegbases (lokale nummers) of het landelijke gratis nummer (0800-0226033). De Koninklijke Luchtmacht registreert de melding middels het systeem LUIK en doet intern onderzoek. Indien gewenst, wordt de melder teruggebeld over de melding. Bij schade die mogelijk is veroorzaakt door vliegoperaties van CLSK wordt deze na melding doorgezet naar de sectie Claims van Defensie. Deze sectie is verantwoordelijk voor de afhandeling van alle schademeldingen jegens Defensie. 1.3 VERBETERING ANALYSE MELDINGSSYSTEEM Sinds enige tijd wordt er intensief gewerkt aan de meldingregistratie en -analyse binnen Bureau Geluidshinder Zonering en Rapportering (BGZR) CLSK. Zowel intern als extern CLSK vinden evaluaties plaats met de klanten van BGZR; intern zijn dat de vertegenwoordigers van de CLSK onderdelen, extern zijn dit de vertegenwoordigers van de verschillende COVM s, klankbordgroepen en diverse instanties. In het meldingssysteem is het tweede kwartaal 2016 een fout in het meldingssysteem ontdekt. Meldingen waarbij meerdere momenten van overlast in één melding maakte werden geregistreerd als één melding. Door een software-update worden deze meldingen nu separaat meegenomen en geregistreerd. Een persoon die eerder één keer belde met vier meldingen van overlast werd eerder geregistreerd al één melding, na de software update zijn dit nu vier meldingen. 1 Regeling op: www.wetten.overheid.nl Pagina 4 van 29

1.4 TOTAAL AANTAL MELDINGEN In 2016 werden bij CLSK 3887 meldingen ontvangen. In tegenstelling tot andere vliegbases van de luchtmacht, kent vliegbasis Eindhoven een eigen klachtenregistratie en -afhandeling. Via de website www.samenopdehoogte.nl kan een melding worden gemaakt en kunnen vliegbewegingen worden geanalyseerd. Op deze website zijn 22906 meldingen ontvangen. 1.5 MILIEUBELEID. Als onderdeel van de Rijksoverheid baseert Defensie haar milieubeleid op dat van het Rijk. Milieumanagement is daarbij een van de speerpunten. Defensie is een grote uitvoeringsorganisatie die gericht is op vredesoperaties en de ondersteuning daarvan. Bij de uitvoering van deze taken dienen de milieubelasting en de kosten te worden beheerst. Milieumanagement ondersteunt Defensie en derhalve ook het CLSK bij het invullen van deze verantwoordelijkheden door milieuaspecten structureel en aantoonbaar te betrekken bij de bedrijfsprocessen en besluitvorming. In het kader van milieumanagement wordt het aantal milieumeldingen, waaronder die zijn ontstaan door geluidoverlast ten gevolge van luchtverkeer, verzameld en gerapporteerd. Pagina 5 van 29

BIJLAGE A BUREAU GELUIDSHINDER ZONERING EN RAPPORTERING CLSK Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering van de staf Commando Luchtstrijdkrachten (BGZR CLSK) verwerkt de meldingen omtrent militaire vliegbewegingen die buiten de lokale verkeersleiding gebieden (CTR) van de vliegbases liggen. Het aantal meldingen dat in 2016 is binnengekomen bij en verwerkt door het BGZR is gestegen ten opzichte van 2015. Dit heeft deels te maken met de software update zoals eerder genoemd. Anderzijds is er in de maanden juni, juli en augustus een stijging in het aantal meldingen te zien, omdat het avondvliegen op vliegbasis Gilze-Rijen verlengd was tot 01.00 uur en tijdens deze periode er veel is gevlogen in de helikopterlaagvlieggebieden, zoals GLV 9 (MAAS/WAAL). De GLV 9 ligt buiten een CTR van een militaire luchthaven en klachten ten aanzien van dit gebied worden dus verwerkt door BGZR. Begin juni waren ook de Luchtmachtdagen op vliegbasis Leeuwarden. Tijdens dit evenement vinden vliegdemonstraties plaats en daarnaast wordt er over de twee dagen tweemaal een grote oefening gedemonstreerd, waarbij de CLSK luchtondersteuning ruimschoots aan bod komt (Air Power Demo). Dit gaat gepaard met vliegbewegingen van Nederlandse militaire luchtvaartuigen, waarbij onder andere gevlogen wordt met tactische naderingen (hoge snelheid op lage, veilige hoogte). Dit levert extra geluidshinder op, niet alleen in de CTR, maar ook daarbuiten. Pagina 6 van 29

Pagina 7 van 29

BIJLAGE B MILITAIRE LUCHTHAVEN LEEUWARDEN Het afgelopen jaar was een druk jaar voor vliegbasis Leeuwarden. Vooral in de eerste helft van het jaar waren activiteiten gepland die impact hadden op de regio. Dit betrof de internationale oefening Frisian Flag, de belevingsvluchten F-35 en aansluitend de Luchtmachtdagen. De tweede helft van het jaar stond in het teken van terugkeer uit het Midden-Oosten, waar Nederlandse F-16 s zijn ingezet in de strijd tegen IS. Door eenzijdige inzet tijdens missies in de afgelopen jaren zijn F-16 jachtvliegers op de thuisbasis de verschillende manieren van inzet weer nadrukkelijker gaan beoefenen. Het gaat hierbij onder andere om: het luchtgevecht, het navigeren, bijtanken in de lucht, laagvliegen in de daarvoor bestemde oefengebieden en het avondvliegen, dat in het najaar weer van start ging. Deze diversiteit aan training is noodzakelijk om weer voorbereid te zijn op toekomstige inzet. Begin september is een detachement van vliegbasis Leeuwarden naar Noorwegen geweest om daar te trainen. Vanaf week 44 is weer begonnen met het avondvliegseizoen, waarbij in week 46 & 47 een basisoefening is gehouden. Pagina 8 van 29

Op de volgende pagina vindt u een grafische weergave van de meldingen. De afbeelding onder aantal meldingen geeft het aantal meldingen weer in de omgeving van de militaire luchthaven. De afbeeldingen onder aantal melders geeft het aantal verschillende personen weer die de meldingen hebben gemaakt. In de ballonnen staan het aantal meldingen/melders. Wanneer er geen cijfer in de ballon staat, vertegenwoordigt de ballon één melding/melder. Pagina 9 van 29

Aantal meldingen: Aantal melders: Pagina 10 van 29

BIJLAGE C MILITAIRE LUCHTHAVEN VOLKEL Het totaal aantal meldingen over 2016 komt uit op 204. Dit is ruim een verdrievoudiging ten opzichte van 2015. F-16 s van de vliegbasis Volkel kwamen weer terug uit de internationale strijd tegen ISIS in het Midden-Oosten. Hierdoor hebben meer vliegbewegingen plaatsgevonden vanaf vliegbasis Volkel dan in voorgaande jaren. De pieken in het overzicht zijn onder andere toe te schrijven aan het avondvliegen en in juni en september trainingsvluchten in de TMA Delta boven Midden- en Oost Brabant. In de maanden januari, februari, oktober, november en december vanwege de vroeg invallende duisternis reguliere maanden waarin F-16 vliegers avondvluchten uitvoeren lag het aantal meldingen hoger in vergelijking met de overige maanden van 2016. Op de volgende pagina vindt u een grafische weergave van deze meldingen. De afbeelding onder aantal meldingen geeft het aantal meldingen weer in de omgeving van de militaire luchthaven. De afbeeldingen onder aantal melders geeft het aantal verschillende personen weer die de meldingen hebben gemaakt. In de ballonnen staan het aantal meldingen/melders. Wanneer er geen cijfer in de ballon staat, vertegenwoordigt de ballon één melding/melder. Pagina 11 van 29

BIJLAGE D MILITAIRE LUCHTHAVEN GILZE RIJEN Zoals eerder vermeld is in het klachtensysteem, LUIK, een verbetering aangebracht. Vóór de verbetering kon het voorkomen dat indien een melder in een melding meerdere keren een klacht aangaf, dit in het systeem werd geregistreerd als één klacht. Nu wordt elke klacht in één melding separaat geregistreerd. Het systeem is halverwege 2016 in werking getreden en heeft directe gevolgen gehad voor het totaal aantal klachten. De ingezette trendanalyse vóór de wijziging laat een daling zien in aantallen meldingen/klachten van 618 naar 572. Dit hangt mogelijk samen met de deelname aan buitenlandse missies van alle operationele helikopters, aangescherpte communicatie naar de omgeving toe en actieve geluidsexport. In 2016 waren er vier Apaches en drie Chinooks in Mali tbv MINUSMA, en een NH90 gestationeerd op een marineschip nabij de kust van Curaçao voor ondersteuning van de kustwachttaken. Net als in voorgaande jaren is ook in 2016 op diverse andere locaties dan de eigen vliegbases geoefend: zo staan er acht Apaches en vier Chinooks Fort Hood /VS voor opleidingen trainingsdoeleinden en is er daarnaast geoefend in Duitsland en Albuquerque/VS. Ondanks dat en door de aanpassing halverwege 2016 van het systeem is het totaal aantal toch hoger uitgekomen; op 661 klachten/meldingen. Het is niet mogelijk om de meldingen van vóór medio 2016 op de nieuwe wijze te analyseren. In de zomerperiode is er acht weken s avonds en s nachts gevlogen tot maximaal 01.00u en zijn er verschillende oefeningen geweest waarvoor een vliegontheffing benodigd was (omdat er buiten reguliere oefenterreinen laag gevlogen werd). Dit heeft voor de vliegbases niet tot verhoging van het aantal klachten geleid. Er is dit jaar specifiek gekeken naar ervaren geluidsoverlast als gevolg van activiteiten van de vliegverenigingen op de vliegbasis, zijnde de Stichting Luchtmacht Historische Vlucht en zweefvliegclub Illustrious. Stond het aantal klachten in 2015 te herleiden naar de SKHV op 42, dit jaar zijn dat er 23. Daarnaast zijn er in 2016 voor de zweefvliegclub 18 klachten geregistreerd. In 2016 is actief over het bestaan van een omwonendenmailinglijst gecommuniceerd en werd veelvuldig gebruik gemaakt van twitter om over opmerkelijke vliegbewegingen te informeren. 31 mei is er door C-DHC een informatieavond op de basis georganiseerd die zo n 90 belangstellenden trok. Daarnaast is er door de lokale PvdA-vertegenwoordiging van de gemeente een informatieavond georganiseerd met de vliegbasis en defensie als onderwerp van presentaties en discussie. Hierbij was C-DHC uitgenodigd om toelichting te geven. Het Luchthavenbesluit voor de vliegbasis is een stap verder in het proces gekomen en op 9 juni was er een informatieavond voor omwonenden waarna de inspraaktermijn startte. Pagina 13 van 29

Op de volgende pagina vindt u een grafische weergave van deze meldingen. De afbeelding onder aantal meldingen geeft het aantal meldingen weer in de omgeving van de militaire luchthaven. De afbeeldingen onder aantal melders geeft het aantal verschillende personen weer die de meldingen hebben gemaakt. In de ballonnen staan het aantal meldingen/melders. Wanneer er geen cijfer in de ballon staat, vertegenwoordigt de ballon één melding/melder. Pagina 14 van 29

BIJLAGE E MILITAIRE LUCHTHAVEN DEELEN Vliegbasis Deelen wordt als initiële uitvalsbasis van vliegbasis Gilze Rijen ingezet, mede omdat hoofdafnemer 11 Luchtmobiele Brigade naast vliegbasis Deelen gestationeerd is. De vliegbasis heeft met 21 meldingen een relatief laag aantal klachten. Mogelijk hangt dit samen met de dunner bevolkte directe omgeving van de vliegbasis en dat de meldingen wel van iets daarbuiten komen, zoals bijvoorbeeld de gemeente Harderwijk. Met name in de zomerperiode wil het avond/nachtvliegen klachten geven omdat dit dan parallel loopt met het recreatieve hoogseizoen op de Veluwe. Op de volgende pagina vindt u een grafische weergave van deze meldingen. De afbeelding onder aantal meldingen geeft het aantal meldingen weer in de omgeving van de militaire luchthaven. De afbeeldingen onder aantal melders geeft het aantal verschillende personen weer die de meldingen hebben gemaakt. In de ballonnen staan het aantal meldingen/melders. Wanneer er geen cijfer in de ballon staat, vertegenwoordigt de ballon één melding/melder. Pagina 16 van 29

BIJLAGE F MILITAIRE LUCHTHAVEN DE KOOY De ingezette trendanalyse vóór de wijziging laat ook dit jaar een licht dalend aantal klachten zien van 43 in 2015 naar 41 in 2016. De NH90 traint veelal op zee, heeft een grote jaarlijkse oefening in Engeland en is daarnaast veelvuldig ingezet bij oefeningen met de Marine buiten Nederland. Anderzijds is het aantal NH90 s in 2016 van 17 naar 20 het organieke aantal - gestegen. Een aantal hiervan is voor een modificatie langere tijd in Italië gestationeerd. Echter door de wijziging in registratie is er dit jaar sprake van een significante stijging naar 161. Het is niet mogelijk om de meldingen van vóór medio 2016 op de nieuwe wijze te analyseren. Op de volgende pagina vindt u een grafische weergave van deze meldingen. De afbeelding onder aantal meldingen geeft het aantal meldingen weer in de omgeving van de militaire luchthaven. De afbeeldingen onder aantal melders geeft het aantal verschillende personen weer die de meldingen hebben gemaakt. In de ballonnen staan het aantal meldingen/melders. Wanneer er geen cijfer in de ballon staat, vertegenwoordigt de ballon één melding/melder. Pagina 18 van 29

BIJLAGE G MILITAIRE LUCHTHAVEN WOENSDRECHT In 2016 heeft vliegbasis Woensdrecht in totaal 41 klachten ontvangen. Deze klachten zijn ingediend door 31 verschillende personen. Er werden meldingen gedaan over alle vliegtuigen helikoptertypes, ook het AWACS radarvliegtuig. Er is geen significant verschil in aantal klachten voor het type vliegtuig of helikopter. Het aantal klachten voor het PC-7 lesvliegtuig is desalniettemin zeer laag. Er zijn drie klachten ingediend over een politiehelikopter en er werden twee meldingen gedaan over activiteiten van de Stichting Koninklijke Historische Vlucht te Gilze-Rijen. Op de volgende pagina vindt u een grafische weergave van deze meldingen. De afbeelding onder aantal meldingen geeft het aantal meldingen weer in de omgeving van de militaire luchthaven. De afbeeldingen onder aantal melders geeft het aantal verschillende personen weer die de meldingen hebben gemaakt. In de ballonnen staan het aantal meldingen/melders. Wanneer er geen cijfer in de ballon staat, vertgenwoordigt de ballon één melding/melder. Pagina 20 van 29

BIJLAGE H MILITAIRE LUCHTHAVEN EINDHOVEN EN GLV5 Vliegbasis Eindhoven huisvest de transportvloot van de Koninklijke Luchtmacht, die wereldwijd wordt ingezet. Met Eindhoven Airport als civiel medegebruiker, is vliegbasis Eindhoven de tweede luchthaven van Nederland. In de periode van 30 mei tot 16 juni heeft het vliegverkeer stilgelegen in verband met de renovatie van de start- en landingsbaan. Anders dan andere vliegbases van de luchtmacht, kent vliegbasis Eindhoven een eigen klachtenregistratie en -afhandeling. Via de website www.samenopdehoogte.nl kan een melding worden gemaakt en kunnen vliegbewegingen worden geanalyseerd. Sinds eind 2016 is ook de data van militaire vluchten ontsloten en gekoppeld aan de website. Het betreft het vliegverkeer binnen het lokale verkeersleidinggebied. Hierin ligt ook het helikopterlaagvlieggebied GLV-5, nabij Oirschot dat afgelopen jaar herhaaldelijk is gebruikt voor oefeningen van het Defensie Helikopter Commando. Voor de vliegbasis Eindhoven is een eigen rapportage ontwikkeld. Deze is terug te vinden op www.covm.nl. Omwonenden werden het afgelopen jaar geïnformeerd over bijzondere activiteiten via lokale media, de internetpagina van de luchtmacht, teletekstpagina 766 en social media (twitter: @vlbeindhoven of facebook.com/luchtmacht). Daarnaast is maandelijks een nieuwsbrief voor omwonenden uitgegeven. Geïnteresseerden kunnen zich hiervoor aanmelden door te mailen naar: vliegbasis.eindhoven@mindef.nl. Zo zijn omwonenden o.a. geïnformeerd over de baanspreiding. Uit onderzoek bleek dat baan 21 (starts richting het zuidwesten) veel vaker gebruikt werd dan baan 03 (starts richting het noordoosten). Om de vliegbewegingen, en de eventuele geluidhinder, meer te spreiden wordt daarom vanaf begin 2016 vaker gebruik gemaakt van baan 03. Dit gebeurt alleen wanneer de meteorologische omstandigheden, zoals de wind, dit toelaten. Ook werd gemeld dat voorlopig het aantal naderingsvluchten per bezoekend militair vliegtuig is vastgesteld op twee naderingen, met uitzondering van de kustwachtvliegtuigen en helikopters van het Defensie Helikopter Commando. Om de geoefendheid van de vliegers in alle facetten maximaal te ontplooien en op peil te houden werd er meerdere malen geoefend in het buitenland en op de cockpitsimulatoren van de KDC-10 en C-130. Tevens werd constant ondersteuning geboden voor de missies in het buitenland. Op deze wijze werd een deel van het geluid geëxporteerd naar het buitenland. Vliegbasis Eindhoven is over het gehele jaar een aantal keer extra opengesteld voor ambulance- en transplantatievluchten. Pagina 22 van 29

BIJLAGE I LUITENANT-GENERAAL BESTKAZERNE/VLIEGBASIS DE PEEL Alle grondgebonden luchtverdedigingseenheden van de krijgsmachtsdelen zijn ondergebracht bij het Defensie Grondgebonden Luchtverdedigingscommando (DGLC) in Vredepeel. De eenheid valt organisatorisch onder het commando van de landmacht. De startbaan van de Luitenant-generaal Bestkazerne heeft geen actieve status meer en er is derhalve geen sprake van starts en landingen van gemotoriseerde vliegtuigen. Het terrein is echter wel een aangewezen Militair Luchtvaartterrein. De voormalige luchtmachtbasis wordt veelal gebruikt voor het beoefenen van Close Air Support (CAS), dit zijn oefeningen waarbij grondeenheden worden ondersteund door jachtvliegtuigen. Tevens wordt met enige regelmaat getraind door het DHC. Daarnaast worden hier regelmatig ondersteunende vluchten, tijdens opleidingen en oefeningen van het op dit onderdeel gelegerde DGLC, uitgevoerd. Er is sprake van een lichte toename van meldingen op de Luitenant-generaal Bestkazerne, met een piek in juni en juli. De piek in juli is te verklaren door de oefening Advanced Windmill die van 11 tot en met 14 juli gehouden werd. Deze oefening wordt gehouden in het Nieuw Milligen verkeersleiding gebied TMAD en in de TRA12. De TRA12 wordt door zowel de luchtverkeersleiding als de luchtgevechtsleiding van Air Operations and Control Station Nieuw Milligen (AOCS NM) gebruikt om te trainen met jachtvliegtuigen. Op de volgende pagina staat afbeelding 1 van het Nieuw Milligen verkeersleiding gebied TMAD en afbeelding 2 van de TRA12. Pagina 23 van 29

Op de volgende pagina vindt u een grafische weergave van deze meldingen. De afbeelding onder aantal meldingen geeft het aantal meldingen weer in de omgeving van de kazerne. De afbeeldingen onder aantal melders geeft het aantal verschillende personen weer die de meldingen hebben gemaakt. In de ballonnen staan het aantal meldingen/melders. Wanneer er geen cijfer in de ballon staat, vertegenwoordigt de ballon één melding/melder. Pagina 24 van 29

BIJLAGE J LAAGVLIEGGEBIEDEN EN ROUTES CLSK Meldingen over de laagvliegroutes Binnen Nederland zijn wettelijk twee laagvliegroutes voor militaire jacht- en transportvliegtuigen vastgesteld. Deze zijn gelegen in Noordoost Nederland (zie kaart). Het gebruik van de westelijke route-10a (LR10A), deze wordt in zuidelijke richting gevlogen, is sinds 2002 tijdelijk opgeschort. De oostelijke route-10 (LR10) is wel in gebruik. Voor wat betreft LR10 zijn er 36 meldingen ontvangen. Over het gebruik van de laagvliegroute voor helikopters en propellervliegtuigen van de Koninklijke Luchtmacht is één meldingen ontvang in 2016, ontstaan op de VO route. Meldingen vliegactiviteiten in laagvliegen oefengebieden In Nederland is een aantal gebieden aangewezen als oefengebied voor laagvliegen met militaire helikopters (zie o.a. kaart). In onderstaande grafieken zijn de GLV s te zien waarbij het aantal meldingen wordt weergegeven over de afgelopen vijf jaar en waarin afgelopen jaar minimaal één melding over is ontvangen. Pagina 26 van 29

Pagina 27 van 29

Pagina 28 van 29

BIJLAGE K LIJST AFKORTINGEN AWACS BGZR BS CAS CDS CLSK COVM CoLua CTR CVH DAOG DCMR DEF DHC DRMV DVD EHS EMVO FAC FWIT GGW GLV ISAF LFR LMB LVR MKIC MLT MPC SGLS STAS STC TMA TRA VFR Airborne Warning And Control Station Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering Bestuursstaf Close Air Support Commandant der Strijdkrachten Commando Luchtstrijdkrachten Commissie Overleg en Voorlichting Milieuhygiëne Commando Luchtdoelartillerie Control Zone Crisisbeheersing-, Vredes- en Hulpverleningsoperaties Directie Aansturing Operationele Gereedheid Dienst Centraal Milieubeheer Rijnmond Ministerie van Defensie Defensie Helikopter Commando Dienst Ruimte, Milieu en Vastgoed Dienst Vastgoed Defensie Ecologische Hoofdstructuur Elementaire Militaire Vlieger Opleiding Forward Air Controller Fighter Weapon Instructor Training Groep Geleide Wapens Laagvlieggebied International Stabilisation Afghan Force Low Flying Route Luchtmachtbasis Luchtvaartreglement Milieu Klachten en Informatie Centrale Militair Luchtvaartterrein Militaire Post Code School voor Grond/Lucht samenwerking Staatssecretaris Staatscourant Terminal Control Area Temporary Reserved Airspace Visual Flight Rules Pagina 29 van 29

Ministerie van Defensie Commando Luchtstrijdkrachten CLSK Datum 18-04-2017 Onze referentie CLSK2017005147 Contactpersoon HCLSK/C4ISR/HBGZR Aan Ministerie van Defensie t.a.v. Chef Kabinet CDS MPC 58 B Postbus 20701 2500 ES s-gravenhage Door tussenkomst CDS Ministerie van Defensie t.a.v. Directeur Directie Aansturing en Operationele Gereedheid MPC 58 B Postbus 20701 2500 ES s-gravenhage Ministerie van Defensie t.a.v. Directeur Hoofddirectie Beleid MPC 58 B Postbus 20701 2500 ES s-gravenhage Ministerie van Defensie t.a.v. Directeur Directie Communicatie/H-LUVO MPC 58 B Postbus 20701 2500 ES s-gravenhage Ministerie van Defensie t.a.v. Directeur Militaire Luchtvaart Autoriteit MPC 58 B Postbus 20701 2500 ES s-gravenhage Pagina 1 van 3

Ministerie van Defensie Verzendlijst CLSK Commando Luchtstrijdkrachten CLSK Militaire Luchthaven Leeuwarden t.a.v. Commandant Vliegbasis MPC 80 A Postbus 21050 8900 JB Leeuwarden Datum 18-04-2017 Onze referentie CLSK2017005147 Militaire Luchthaven Volkel t.a.v. Commandant Vliegbasis MPC 86 A Postbus 10150 5408 ZW Volkel Militaire Luchthaven Eindhoven t.a.v. Commandant Vliegbasis MPC 87 A Postbus 90102 5600 RA Eindhoven Defensie Helikopter Commando t.a.v. HBA Commandant MPC 89 A Postbus 49 5120 AA Rijen Koninklijke Militaire School Militaire Luchthaven Woensdrecht t.a.v. Commandant KMSL MPC 90A Postbus 21 4630 AA Hoogerheide Commandant Air Operations Control Station t.a.v. HBA Commandant AOCS MPC 83 A Postbus 52 3886 ZH Garderen Pagina 2 van 3

Luitenant-Generaal Bestkazerne t.a.v. BASECO MPC 88 A Postbus 5034 5800 GA Venray Ministerie van Defensie Commando Luchtstrijdkrachten CLSK Datum 18-04-2017 Intern Staf CLSK Onze referentie CLSK2017005147 PCLSK H Kernstaf HAJO HAHO HALTO HC4ISR HStg Bedrijfsveiligheid HLUCO HBGZR COVM verzendlijst Directie Vastgoedbeheer Afdeling Expertise en Realisatie Defensie Sectie Beheer en Omgevingsmanagement Cluster Ruimte t.a.v. Secretarissen COVM s MPC 55 A Postbus 90004 3509 AA Utrecht Pagina 3 van 3