GEBRUIKSAANWIJZING. VAN ACHT LOSSE A4-TJES NAAR EEN BOEKJE BENODIGDHEDEN: EEN PRINTER EN EEN NIETMACHINE 1. 2. Print de pdf op 100%, op A4. Geen snijlijnen. Je hebt dan (los van dit instructievel) acht enkelzijdige velletjes. Vouw ieder velletje dubbel, met de geprinte kant naar buiten. 3. 4. Leg de de velletjes op volgorde (kijk naar de paginacijfers). De vouw zit rechts, de open kanten zitten links. Sla drie nietjes op de plekken van de streepjes. En voila! Je doe het zelf routeboekje is klaar.
ROUTE OOST LEENS, WEHE- DEN HOORN, KLOOSTERBUREN, MOLENRIJ, BROEK, WIERHUIZEN, PIETERBUREN, WESTERNIELAND, MENSINGEWEER, SCHOUWERZIJL, WARFHUIZEN, LEENS ROUTE OOST WIE HEEFT DE KLOOSTERBUREN MOLENRIJ WIERHUIZEN BROEK PIETERBUREN WESTERNIELAND LEENS EENRUM VAN DE MARNE? WEHE-DEN HOORN MENSINGEWEER WARFHUIZEN SCHOUWERZIJL Twee spannende fietstochten op het Hoogeland. Doorkruis een machtig en prachtig landschap en ontmoet 30 monumenten met een verhaal. 1
Wie de sleutel heeft, heeft de macht! En wie heeft de sleutel van De Marne? Dit jaar is Macht&Pracht het thema van de open monumentendag. De sleutel is een veelgebruikt symbool voor macht. Heb je de sleutel in handen, dan bepaal je immers wie naar binnen mag en wie buiten moet blijven. De sleutel in het huidige wapen van De Marne is afgeleid van misschien wel het bekendste expemplaar: de sleutel van de hemelpoort. Op een zegel uit 1375 van de Petruskerk in Leens staat deze sleutel met sleutelhouder Petrus afgebeeld. De hemelpoort is wellicht wat hoog gegrepen. Maar wie heeft de sleutel van De Marne in handen? Wie had de macht, en wie heeft m vandaag? De rol van de adel was in de 19de eeuw al uitgespeeld. Maar hoe zit het met de kerk, of de boeren die verreweg het meeste land bezitten? Of ligt er in lijn met de democratische traditie bij alle inwoners van De Marne een sleutel van het Hoogeland in de keukenla? Hoe dan ook, met dit routeboekje in handen hebben we allemaal een sleutel. Een fietssleutel om precies te zijn! Deze route west begint en eindigt bij de Borg Verhildersum, voert door een machtig en prachtig landschap, waar in het weekend van 14 en 15 september de deuren van zo n 30 monumenten voor je openstaan. Ook in de rest van het jaar is deze route natuurlijk te fietsen. Bij een paar monumenten kom je QR codes tegen die je brengen naar een filmpje van het interieur. Een kijkje door de brievenbus, maar dan anders. Veel fietsplezier! 2 DAAR GAAN WE. We beginnen op de parkeerplaats van BORG VERHILDERSUM IN LEENS. Fiets over de singel van de borg langs de duiventil, de boomgaard met meer dan 120 appel-, peren- en pruimenrassen, over de brug van het Hunsingokanaal *. Stap even af om door de ramen van het arbeidershuisje te kijken en ga door richting museumboerderij Welgelegen. Buig na de duivenslag links af nog voor het erf van de boerderij, het Ede Staalpad** op, richting WEHE- DEN HOORN. Steek daarna de N361 over. Links zie je Borgweer. Borgweer is een boerderij uit 1843 met karakteristieke voorgevel. In 2002 vond een restauratie plaats met een fraaie parkaanleg. * Het Hunsingokanaal kanaal werd pas in het midden van de negentiende eeuw gegraven ten behoeve van een betere afwatering van De Marne, die eerst via de Kromme Raken plaatsvond. In het tracé lagen gedeeltelijk al bestaande waterwegen (Van t Stort tot Zoutkamp). ** Ede Staal is de bekende Groningse zanger (1941-1986) die een deel van zijn jeugd in Leens woonde. Langs het Ede Staalpad staan enkele borden met teksten van hem. 3 1. BORG VERHILDERSUM. De oorspronkelijke borg stamt uit de veertiende eeuw, maar is door de stad Groningen twee maal verwoest, in 1400 en 1514. De voorgevel van het huidige bescheiden gebouw is van 1792. De inrichting van de borg is hoofdzakelijk negentiendeeeuws. Het borgterrein omvat een monumentale lindenlaan, een dubbele omgrachting, waarbinnen een geometrisch aangelegde tuin, een schathuis, een koetshuis. In het koetshuis is nog net de tentoonstelling over de ooit machtige bewoners te zien. Alard Tjarda van Starkenborgh. Eén van de machtigste bewoners van Verhildersum uit de gouden eeuw.
Neem voorbij Borgweer (K20) het fietspad rechtsaf, naar het kerkhof en voormalige hervormde kerk, nu het MARNEHOES. Fiets door de Kerkstraat rechtsaf naar de Mernaweg (K21). Ga langs de MOLENAARSWONING op nr. 29, nu erfgoedlogies onder de Kastanjes en galerie Wijk, naar de ST. BONIFA- TIUSKERK en het RK SCHOOLGEBOUW, dat recentelijk wind en waterdicht is gemaakt. Net op tijd. Dit monument lijkt gered. Ook de begraafplaats aan de Warfhuisterweg is een bezoek waard. KLOOSTERBUREN en DEN HOORN zijn de twee dorpen in De Marne met meer katholieken dan protestanten; de gebouwencomplexen mogen dan niet zo oud zijn, voorbeelden van kerkelijke macht en pracht zijn ze zeker! 2. MARNEHOES (voormalige hervormde kerk met toren). Vermoedelijk dertiende-eeuws van kloostermoppen gebouwde zaalkerk met een tegen de kerk aangebouwde toren waarop een gedenksteen met het jaartal 1656, het jaar waarin de toren verhoogd werd. De laatste jaren is het in gebruik als sociaal cultureel centrum. Bijzonder is het door de kunstenaars Wout Muller en Mathijs Röling beschilderde houten gewelf. 3. VOORMALIGE MOLENAARSWONING. Neo-classicistisch voorhuis uit het derde kwart van de negentiende eeuw, met een symmetrische voorgevel en een trompe-l oeil deur. 3. 2. 4. 4. BONIFATIUSKERK. Het voormalig Rooms Katholieke schoolgebouw, de Sint Bonifatiuskerk, de pastorie en de begraafplaats vormen een interessante groep gebouwen die tussen 1875 en 1926 zijn gebouwd. De school die gedeeltelijk tot woning en atelier werd verbouwd, is nodig aan restauratie toe. Onlangs is en eerste stap gezet: het pand is weer wind- en waterdicht. Boven de ingang van de kerk stond het Mariabeeld uit het klooster van Aduard, nu ziet u een kopie. In de kerk is veel te zien, evenals op de begraafplaats. Katholieke begraafplaats van Den Hoorn 4 5
Fiets dan 200 meter richting Eenrum, sla linksaf over de brug. Tussen schuren door loopt het fietspad langs het bosje links en de akkers rechts naar het noordwesten. Ga op de T-splitsing naar links en dan weer over de Hoornse Vaart *. Vervolg het fietspad door het zogenaamde Woud van Wehe. Ga over een bruggetje en steek de weg naar Kloosterburen over. Ga op de T-splitsing rechtsaf en bekijk het borgterrein van Borgweer of Starkenborgh **. Vervolg het fietspad, over het hoogholtje, naar Grijssloot, een rij boerderijen op een kwelderwal. Let op de asymmetrisch geplaatste ramen in enkele voorgevels van de boerenwoningen. Dit heeft te maken met de ruimte voor bedsteden in de voorkamer. Halverwege Grijssloot rechtsaf (K17), naar het hoogholtje over het Uilenestermaar *** (K18). KLOOSTERBUREN is in de verte zichtbaar met haar beide kerken, DE ST. WILLIBRORDUS en DE DORPSKERK. In de Cloostertuin een bollenpromotiepark uit de jaren 60 waar eens het Oldeclooster stond, staat nu de laat zestiende-eeuwse dorpsboerderij Oldeclooster *, met een bijzondere dakconstructie. Een hoogholtje is een houten fiets- en voetgangersbrug die hoog genoeg was voor de (vroegere) scheepvaart. Het spectaculaire interieur van de Willibrorduskerk 6. 7. * Hoornsevaart: Kanaal gegraven in de tweede helft van de negentiende eeuw, van de Kromme Raken naar t Stort, vanwaar de vaart het Hunsingokanaal heet tot in Zoutkamp. Voor een deel volgt dit kanaal de loop van het riviertje de Swalve. ** Starkenborgh: De in 1831afgebroken borg Starkenborgh of Borgweer was tot die tijd de woonstede van de familie Tjarda van Starkenborgh Stachouwer, die ook lange tijd in bezit was van de borg Verhildersum in Leens. Net als Verhildersum een fraaie illustratie van de op en ondergang van de Groningse landadel. De lange oprijlaan naar het borgterrein begint al bij de eerder op deze route gepasseerde boerderij Borgweer. *** Uilenestermaar is een voormalige waddenkreek, die genoemd is naar de boerderij bij het haventje. 8. 5. In de Hoofdstaat, op nr. 26, staat een blok WINKELPANDEN EN WONINGEN, nu boekhandel Bij Tij en Ontij. Uitstapje: tegenover de pizzeria kun je de Damsterweg in, pal naar het noorden, naar OUD BOKUM. Je kunt het bezoek aan Oud Bokum zien als uitstapje en terugrijden naar Kloosterburen om richting Molenrij de tocht te vervolgen. Maar je kunt ook van Bokum naar Kleine Huisjes en in Broek de route weer oppakken (Zie stippellijn op de kaart). 7. OUD BOKUM. De naam van deze plaats komt al in 1462 voor! Er heeft een steenhuis gestaan. In de Kerstvloed van 17171 is alles verwoest. Het huidige Oud Bokum is van 1718. De grote schuur is van 1858, de kleinere erachter van 1935 (architect W. Reitsema). De familienaam Borgman, zie de gevelsteen uit 1858, kwamen we al tegen op de zerken bij de oude dorpskerk in Kloosterburen. * Oldeclooster: In Kloosterburen stonden twee Premonstratenzer kloosters. Oldeclooster (1175) en een paar kilometer naar het zuid-oosten Nijenclooster (1204). De monniken vervulden een belangrijke taak in de strijd tegen de zee en het in cultuur brengen van het land. Kloosterburen is vanuit een geheel andere geschiedenis, nog steeds een Rooms-Katholieke enclave op het Hoogeland. 5. WILLIBRORDUSKERK. Een neogothische, driebeukige Cuyperskerk uit 1864 met basilikale opzet. Een sobere, grote kerk, die moet passen in het dorp Kloosterburen, dat vroeg de pastoor in 1864 aan architect P.J.H.Cuypers want de eerdere kerk uit 1842 was te klein geworden. Sober? Aan dit rijke gebouw is ongelooflijk veel te zien: macht en pracht! 6. DORPSKERK EN KERKHOF. De huidige kerk van Kloosterburen stamt uit 1843 en is gebouwd op de fundamenten van de oude kloosterkerk die in 1801 was ingestort. Alleen de zware zadeldaktoren uit 1685 bleef overeind. In de toren hangt een klok die oorspronkelijk waarschijnlijk in de Der Aa-kerk hing. De klok werd gegoten in 1501 door meester-gieter Geert van Wou. Hij is vermaard om de grootte van de klokken die hij kon gieten. Op het kerkhof het cultuurhistorisch waardevolle graf van de familie Borgman van Oud Bokum uit de 19de eeuw, bestaande uit vijf naast elkaar opgestelde grafmonumenten. 6 7
We verolgen de route. Op de Hoofdstraat gaan we rechtsaf door MOLENRIJ. Het dorp groeide rond een drietal molens dat aan het eind van het Molenrijgstermaar stond. De eerste was hier al in 1533. Fiets anderhalve kilometer richting Wehe en sla bij knooppunt (K36), linksaf langs het Broekstermaar naar Broek. Sla daar even linksaf en ga meteen rechtsaf (K35), naar Wierhuizen, bekijk de begraafplaats, een Landmerk * met oorlogsgraven, baarhuisje en monument.ga nu rechtsaf en net na het bord PIETERBUREN linksaf, naar het borgterrein van Dijksterhuis. De borg werd in 1903 gesloopt, één van de schathuizen is tot boerderij verbouwd, de binnengracht en het voorplein zijn er nog. Langs de oprijlaan zijn enkele jaren geleden bomen geplant. Het terrein is dit jaar helaas niet opengesteld. 8. WINKELPANDEN EN WONINGEN. Het winkelcomplex aan de Hoofdstraat 26 is een neo-rationalistisch pand uit 1914 en herbergde twee huizen en drie winkels. Een fourniturenhandel, een naaimachinehandel en een fietsenhandel met werkplaats. Nu is het pand een boekhandel genaamd Bij Tij en Ontij. Het blok is door twee broers gebouwd. Het ene huis kleiner dan het andere omdat de ene broer minder vermogend was. In de Hoofdstraat van Pieterburen zijn de PETRUSKERK MET PASTORIETUIN (Domies Toen) EEN RENTENIERSWO- NING (K33), KORENMOLEN DE VIER WINDEN en een LANDELIJK PAND te vinden. 11 RENTENIERSWONING. (nu restaurant Waddengenot ) Woonhuis met schilddak en gemetselde schoorstenen. De aangebouwde schuur heeft de inrijpoort linksachter het huis. Boeren maakten als ze op leeftijd waren plaats voor hun opvolger. Vanaf de tweede helft van de 19de eeuw bouwden ze in een dorp in de buurt van hun boerderij een rentenierswoning met een kleine schuur achter het pronkhuis. De eerste arbeider, zijn vrouw en een paar stuks vee namen ze mee: macht, praal en pracht, dankzij het Gronings Goud : het graan! 9. HERVORMDE KERK MET TOREN, PETRUSKERK. Het schip en het koor van deze in gotische stijl gebouwde dorpskerk dateren vermoedelijk uit de eerste helft van de vijftiende eeuw, de noordelijke dwarsbeuk is uit de zeventiende eeuw. Tot 1805 was er nog een vrijstaande toren, de nieuwe heeft aan beide zijden een cachotje! Binnen schitterend snijwerk, zerken en rouwborden. Broek en Broekstermaar: Broek was het meest noordoostelijke puntje van het vroegere eiland De Marne, het Broekstermaar kan gezien worden als een overblijfsel van de Hunze die lang geleden ergens bij het huidige Pieterburen in zee uitmondde. Landmerk Wierhuizen: een van de acht oriëntatiepunten in het Groninger landschap. Het kerkhof is eigenlijk het enige wat overbleef na de Kerstvloed van 1717. In vroeger tijden was de dominee ook landbouwer en hij onderhield bij zijn huis een grote tuin: domies toen. In de 17de eeuw waren er echter nog geen slingertuinen en ook lag de groentetuin niet vóór het huis en stond niet vol met stinzenplanten. Wel was er een dobbe, een zoetwaterbekken voor het vee. Die is er nog, van rond 1300! 10. KORENMOLEN DE VIER WINDEN. Molen die in 1846 de door brand verwoeste vorige molen verving. Een achtkante bovenkruier met stelling, op een bakstenen onderbouw, eigendom van de Stichting Groninger Landschap. 12 LANDELIJK PAND. Opvallend aan de voorgevel is de Vlaamse top : de gevel is boven de voordeur doorgetrokken en heeft wel openslaande deuren maar geen balkon. Nu is er een koffie/winkelmuseum gevestigd. 8 9
Bij de molen De Vier Winden, rechtsaf, richting Eenrum. Fiets eventueel op en neer naar WES- TERNIELAND, speciaal voor de kerk zonder dorp en de pastorie, De Weem (K32). Hier was het centrum van het dorp dat in 1717 weggevaagd door de zee. De kerk dateert uit de dertiende eeuw en hield dapper stand in de storm op de wierde. Hoe het de pastorie verging, is niet bekend. De huidige pastorie dateert uit 1882 en is het geboortehuis van cabaretier Freek de Jonge. Fiets nu naar Eenrum, over de Oosterweg, langs Huninga, een boerderij uit 1820, maar met een onderkeldering van het voorhuis die doet vermoeden dat er eeuwen eerder een boerderij heeft gestaan. Steek de Westernielandermaar over, weer één van de stroompjes die nog resteren van de vroegere Hunzemonding. Op het kruispunt met de Dwarsweg, (K38), gaat u rechts. U ziet in het zuiden de karakteristieke toren van Eenrum. Op het volgende kruispunt links en meteen weer rechts. Dat u hier een voormalige kustlijn passeert wordt kernachtig geïllustreerd door de naam van een grote boerderij: DEN OEVER. Helaas niet opengesteld dit jaar. Hier voorbij (K99), linksaf en na de volgende boerderij Berum weer linksaf, langs de grote kas. Fiets via de Molenweg EENRUM binnen (K27). Het lage, vlakke land waar u net doorheen ging is eigenlijk de dichtgeslibde rivierbedding van de Hunze. Eenrum in zicht. 13. BOERDERIJ DEN OEVER Zeer oude plaats, mogelijk vijftiende-eeuws, resten van een steenhuis met tongewelf in de kelder. Een zeventiende-eeuws poortgebouw is in 1905 afgebroken. Gracht om het terrein. De Marne was een eiland en het dorp Eenrum lag aan de overkant. Eenrum heeft een beschermd dorpsgezicht met veel monumenten. Daaronder vallen het begraafplaatshek, meer dan tien woonhuizen, enkele boerderijen de HERVORMDE KERK en MOLEN DE LELIE. De kerk is dit jaar wegens een verbouwing gesloten. De havenkom van Eenrum is onderdeel van de beschermde dorpskern. Ook de drie pompen, in Hoog straat, Kerkbuurt en Oude Schoolgang zijn rijksmonumenten. Aan de oostkant, links van de weg naar Mensingeweer, ligt de Notoarestoen een arboretum met wel 500 verschillende rododendrons en meer dan 300 uitheemse 14. bomen. Notoarestoen Voormalige is het levenswerk pastorie van notaris Smit uit Hornhuizen Eenrum en dagelijks vrij toegankelijk. 15 14. 14. HERVORMDE KERK MET TOREN. De hoogste toren (rond 1650) van noordwest Groningen met een klok uit 1390! De kerk stamt uit de dertiende eeuw. Kostbare interieurstukken zoals een twaalfde-eeuws doopvont, een dertiende-eeuws Hebreeuws gebedenboek en een muurschildering. 15 MOLEN DE LELIE. Achtkantige bovenkruier, pelmolen uit 1862. Restauraties in de jaren 50 en in 1981. 10 11
Rij door naar MENSINGEWEER (K25). Bezoek de MOLEN MET MOLENAARSWO- NING HOLLANDS WELVAART en DE HERVORMDE KERK, die dit jaar helaas niet open is. 18. 16. 17. 17. MOLEN HOLLANDS WELVAART. Achtkantige bovenkruier in 1855 gebouwd door Helenius ten Have. Tot in de jaren zeventig was deze professioneel in gebruik, nu als bezienswaardigheid. 18. HERVORMDE KERK. De kerk is in 1840 neoclassicistisch verbouwd maar oorspronkelijk uit de dertiende eeuw. Fraai versierde grafstenen achter de kerk en zeventiende- en achttiende-eeuwse zerken binnen. Fiets één kilometer precies naar het westen, naar Abelstok *. Bij het gemaal, onder de brug door, linksaf naar het bosje, het fietspad langs de Kromme Raken naar Warfhuizen. Optioneel: Bij goed weer door het bosje naar de huiswierde van Klein Maarslag **, waar een begraafplaats en een monumentale boerderij liggen (zie stippellijn op de routekaart). Fiets dan langs de huiswierde Rollinge weer, door naar de cirkelvormige wierde van Groot Maarslag ***. Dan via SCHOUWERZIJL (K42) de sluis naar t Reitdiep met sluiswachterwoning **** richting Schouwen en Warfhuizen. Halverwege (K41) kun je links even op en neer naar Roode Haan. Al in 1622 was hier een pontje waarmee men het Reitdiep kon oversteken. De brug (1906) en de brugwachterswoning zijn tot industrieel erfgoed verklaard. Vlakbij de brug ligt in de oude dijk nog een coupure of diekgat met het schotbalkhuisje. Dan terug richting WARFHUIZEN. Zicht op Schouwerzijl * Toen De Marne nog een Waddeneiland was, kon de toenmalige Hunze bij laag water tussen Mensingeweer en Den Hoorn worden overgestoken op een ondiepe plek die was aangegeven door de abt van Oldeclooster met een stok: abts stok werd in de loop der tijden Abelstok. ** Op het kerkhof van Klein Maarslag is het grondplan van de in 1811 afgebroken kerk zichtbaar gemaakt. In 1584 werd het wierdedorp. Het kerkhof is het enig overblijfsel. Mooie zerken met bijzondere afbeeldingen over de overledenen. *** Groot Maarslag is een wierdedorp van enkele boerderijen, ongeveer 2000 jaar geleden ontstaan op de oeverwal van de voormalige Hunze, evenals Klein Maarslag, Mensingeweer, Eenrum en Schouwerzijl **** Sluiswachterwoning of zijlhuis: authentiek huis met fraaie details maar waarover weinig bekend is. Schouwerzijl ligt aan de Kromme Raken, vlakbij het Reitdiep. De sluis, de zijl, heeft een houten voorganger gehad die mogelijk al dateerde van 1371. 16. MOLENAARSWONING. Eenvoudige woning uit ongeveer 1860, opgetrokken uit de rode Groninger baksteen. 12 13
Dit dorpje (K40) ontstond op twee wierden, één ten noorden en één ten zuiden van het stroompje dat nu het Warfhuisterloopdiep heet. Er waren ook twee borgen, Lulema en Gaykinga. Gaykinga of Ter Borg wordt na 1717 niet meer genoemd. Het lag vermoedelijk tussen Warfhuizen en Schouwen, waar nu de boerderij Ter Borg staat. Lulema is in 1823 afgebroken en lag net ten zuiden van de zuidelijke wierde van Warfhuizen. Monumenten zijn de HERVORMDE KERK, en de PASTORIE VERBLIJDT U, iets noordelijker aan de overkant, met de pas herstelde slingertoen. Helaas is de tuin dit jaar niet te bezichtingen, maar vanaf de weg redelijk goed te zien. Wandel ook naar het kerkhof tegenover de relatief jonge kerk. Ga dan terug naar de brug en fiets via de Vaart Westzijde richting Leens. Langs het Warfhuisterloopdiep komen we na ruim twee kilometer bij t Stort, het voormalige armenstreekje van Leens bij het Hunzingokanaal. Sla daar rechtsaf en fiets langs het kanaal terug naar Verhildersum. 19. HERVORMDE KERK. Oorspronkelijk stond er een middeleeuwse kerk op de noordelijke wierde van Warfhuizen, maar die is vervangen in 1854; de toren is een halve eeuw ouder. Na ongeveer 400 jaar is deze kerk particulier eigendom en weer katholiek geworden! Tussen 2001 en 2003 werd de voormalige N.H. dorpskerk van Warfhuizen veranderd in een katholieke kluizenaarswoning met kapel. In de zomer van 2003 werd in de kapel een Spaans processiebeeld van Maria van Smarten geplaatst dat vele bedevaartgangers aantrekt. De kerk is altijd open. Adressen, openingstijden en activiteiten. 1. BORG VERHILDERSUM Wierde 40, Leens 2. MARNEHOES Kerkstraat 21, Wehe- den Hoorn 14 en 15 september open (vanaf 12.00 uur) Rondleiding en tentoonstelling van Paul la Poutré. De kunstenaar is aan het werk. 3. MOLENAARSWONING Mernaweg 29, Wehe- den Hoorn Tentoonstelling Nazomer op het Hoogeland. 4. BONIFATIUSKERK Warfhuisterweg 2, 4 en 10a, Wehe- den Hoorn Alleen 14 september open voor rondleidingen. 5. WILLIBRORDUSKERK Hoofdstraat 28, Kloosterburen Alleen 14 september open. Tentoonstelling en orgelspel. 6. DORPSKERK EN KERKHOF Kerk is niet open, kerkhof is vrij toegankelijk. 7. OUD BOKUM Bokum 3, Kloosterburen. 14 en 15 september. Rondleiding en wandelroute naar de dijk. 8. WINKELPANDEN EN WONINGEN Hoofdstraat 26 Kloosterburen 13. BOERDERIJ DEN OEVER Eenrumerstreek 8, Eenrum Helaas is Den Oever dit jaar niet toegankelijk. 14. HERVORMDE KERK Per adres: Kerkstraat 2, Eenrum Wegens een verbouwing dit jaar gesloten. 15. MOLEN DE LELIE Molenstraat 3, Eenrum 16. MOLENAARSWONING Molenweg 9. Mensingeweer Alleen op 15 september open. 17. MOLEN HOLLANDS WELVAART Molenweg 10, Mensingeweer Alleen op 15 september open. Er is een rondleiding. 18. HERVORMDE KERK Hoofdstraat 1, Mensingeweer Kerk is helaas niet open. 19. HERVORMDE KERK DE BESLOTEN TUIN Alle dagen open voor stil gebed en getijden. 20. VOORMALIGE PASTORIE Baron van Asbeckweg 4, Warfhuizen Dit jaar niet opengesteld. 9. PETRUSKERK Hoofdstraat 74, Pieterburen 10. MOLEN DE VIER WINDEN Hoofdstraat 150, Pieterburen Alleen 15 september open. Er is een rondleiding. 20. VOORMALIGE PASTORIE. Klassicistisch woonhuis uit 1804, met een omlijste voordeur, een schilddak en hoekschoorstenen. Ook de huizen met de nummers: 17, 25, 29, 38, 42, 44 en 57 aan de Baron van Asbeckweg en aan de Vaart Westzijde: 6, 18 en 20 zijn rijksmonument. Let op de voordeuren. 11. RENTENIERWONING Nu Waddengenot. Hoofdstraat 93, Pieterburen 12. LANDELIJK PAND Hoofstraat 103, Pieterburen Colofon Routes en tekst: Franke Koksma Intro: Erik Wong Concept en vorm: Erik Wong Fotografie landschap: Carola Koksma Open Monumentendag wordt mede mogelijk gemaakt door Gemeente De Marne, de monumentencommissie en eigenaren van de deelnemende monumenten. 14