LSD, hasj en andere bewustzijnsveranderende stoffen

128 1 LSD, hasj en andere bewustzijnsveranderende stoffen drs. L. H. E. Maat 1. Inleiding 128 3 2. Mescaline 128 3 3. LSD 128 5 4. Psilocine 128 6 5. PCP, ketamine en lachgas 128 7 6. Hasj en marihuana 128 9 7. De werking van bewustzijnveranderende stoffen 128 10 8. Literatuur 128 12

128 3 1. Inleiding In de Opiumwet wordt een groot aantal stoffen genoemd die een verslavende en voor de gezondheid schadelijke werking kunnen hebben. Deze stoffen ( drugs ) kunnen in drie groepen worden ingedeeld, ieder met een geheel verschillende uitwerking. Zo zijn er verdovende middelen zoals opium, heroïne en morfine. Van deze stoffen wordt alleen nog morfine in de geneeskunde toegepast voor het wegnemen van hevige pijnen. Bekender is het gebruik door junkies, die er een gelukkig en tevreden gevoel van krijgen, althans tijdelijk. Deze verdovende middelen zijn besproken in Chemische Feitelijkheid nr. 120. Een tweede soort drugs wordt gevormd door stimulerende stoffen als cocaïne en amfetamine. Deze werken opwekkend: vermoeidheid wordt uitgesteld en de gebruiker reageert alerter. In het algemeen is de uitwerking dus tegengesteld aan die van de verdovende middelen. Deze stimulerende stoffen kwamen ter sprake in Chemische Feitelijkheid nr. 124. Ten slotte is er nog een derde groep stoffen, die als belangrijkste karaktertrek hebben dat ze de waarneming en het denken veranderen. Het zijn bewustzijnsveranderende stoffen, ook wel bewustzijnsverruimende stoffen, hallucinogenen of psychedelica genoemd, met als bekende vertegenwoordigers LSD en hasj. Sommige van deze middelen worden als hard drugs beschouwd (LSD), van andere zoals hasj wordt het gebruik als soft drugs getolereerd en weer andere gelden als relatief ongevaarlijke tripmiddelen. Een algemene bespreking is dan ook moeilijk te geven: de meest bekende bewustzijnsveranderende stoffen (mescaline, LSD, psilocine, PCP en hasj) zullen in het kort afzonderlijk besproken worden. Daarna zal worden ingegaan op de mogelijke werking in het lichaam, voorzover dit tot nu toe bekend is. 2. Mescaline Een van de oudste bewustzijnsveranderende stoffen is mescaline. Deze stof komt voor in een stekelloze cactus die in Mexico groeit: de Peyote. Al lang voor de komst van de Spanjaarden was deze cac-

128 4 LSD, hasj en andere bewustzijnsveranderende stoffen tussoort een heilige plant en werden er geneesmiddelen van gemaakt. Maar ook de bewustzijnsveranderende eigenschappen van peyote waren al bekend. Het kauwen op peyote is een ritueel dat nog steeds op uitgebreide schaal voorkomt bij indianen in Mexico en het zuiden van de Verenigde Staten. a heftige debatten werd begin deze eeuw in de Verenigde Staten de Inheemse Amerikaanse Kerk erkend, met een mengeling van christelijke waarden en traditionele Indiaanse gewoonten, zoals het gebruik van peyote. Zij konden erop wijzen dat in het bijbelse ieuwe Testament positief wordt gesproken over het krijgen van visioenen en het zien van gezichten. De visioenen die worden opgewekt door het eten van peyote, worden als religieuze ervaringen gezien. De zeer bittere smaak van de peyote en het gevoel van misselijkheid dat het eten vaak meebrengt, versterken daarbij het karakter van opoffering en de mystieke intensiteit van de consumptie. Begin deze eeuw werd de chemische structuur van mescaline, het werkzame bestanddeel van peyote, opgehelderd: H 3 CO CH 2 CH 2 H 2 0886-064 H 3 CO OCH 3 Mescaline Het hallucinogeen effect van kauwen op peyote komt ongeveer overeen met dat bij inname van een kwart tot een halve gram zuiver mescalinepoeder; het kan tot twaalf uur aanhouden. De schrijver Aldous Huxley, die uitvoerig met bewustzijnsveranderende stoffen experimenteerde en er veel over schreef, beschouwde mescaline als het belangrijkste psychedelicum. De vrij grote hoeveelheid mescaline die nodig is voor een merkbare werking, was aanleiding voor chemici om te zoeken naar wijzigingen in het molecuul die een sterker werkzame stof zouden opleveren. Deze speurtocht leidde tot de ontdekking van 3,4-methyleendioxy- -methylamfetamine (MDMA ofwel Ecstacy) en verwante drugs.

128 5 Deze stoffen, die zowel een stimulerende als een bewustzijnsveranderende werking hebben, werden besproken in Chemische Feitelijkheid nr. 124. 3. LSD Het bekendste en krachtigste psychedelicum is lyserginezuurdiëthylamide (LSD). Het is een synthetische stof, dat wil zeggen dat de stof zelf niet in de natuur voorkomt. De grondstof moederkoren is echter wel natuurlijk; het is een stof die in een zeer giftige schimmel op rogge en maïs voorkomt. In de jaren 20 werden stoffen uit deze schimmel uitgebreid onderzocht om hieruit werkzame geneesmiddelen te vinden. Chemisch gezien is dit geen onlogische gedachte: zo geldt voor een krachtig werkend gif vaak dat de betreffende stof sterk hecht aan een bepaalde plaats in het lichaam (receptor genoemd) en daar zijn schadelijke werk verricht. Maar in veel gevallen zijn het hechten aan een receptor en de uiteindelijke werking twee verschillende processen. Een voorbeeld werd gegeven in Chemische Feitelijkheid 120: doordat de stoffen heroïne en naloxon sterk op elkaar lijken en aan dezelfde receptor hechten, kan naloxon de werking van heroïne binnen enkele seconden teniet doen. Hetzelfde zien we bijvoorbeeld bij stoffen die de werking van neurotoxische gifgassen tegengaan. De stoffen uit moederkoren blijken variaties te zijn op het molecuul lyserginezuur. Rond 1938 werden bij het Zwitserse farmaceutisch bedrijf Sandoz niet alleen de natuurlijk voorkomende lysergzuurverbindingen onderzocht, maar werden ook nieuwe verbindingen gesynthetiseerd. De 25ste verbinding werd lyserginezuurdiëthylamide ofwel LSD-25. Deze stof had weinig effect bij proefdieren en was dus niet zo n hoopgevend preparaat, maar toen de onderzoeker Hofmann er na een paar jaar (in 1943) weer eens mee bezig was, kreeg hij onverwacht vreemde duizelingen en gewaarwordingen. De volgende dag nam hij 0,25 mg van de stof in om uit te zoeken of deze merkwaardige verschijnselen misschien met LSD-25 te maken hadden. Deze dosis (één-duizendste van de werkzame dosis voor het bovenge-

128 6 LSD, hasj en andere bewustzijnsveranderende stoffen 0886-065 H O C C 2 H 5 C 2 H 5 LSD CH 3 noemde mescaline!) bleek voldoende voor een verschrikkelijke psychedelische ervaring, waarvan Hofmann als nauwgezet onderzoeker naderhand netjes verslag deed. LSD is niet fysiek verslavend. Het effect is sterk afhankelijk van de gemoedstoestand tijdens gebruik. In de hippietijd was LSD zeer populair, maar nadat bij sommige intensieve gebruikers schizofrenie of hersenbeschadiging werd gemeld, werd de drug verboden. Ondanks het verbod is LSD nog steeds als acid gemakkelijk en vrij goedkoop verkrijgbaar. Omdat de benodigde hoeveelheid voor één trip zo klein is, wordt vaak een bijzondere toedieningsvorm gekozen: een klein stukje van een vel papier of zelfs een postzegel gedoopt in LSD-oplossing. 4. Psilocine De laatste tijd worden in allerlei natuurwinkels stoffen van natuurlijke herkomst aangeboden die een heilzame werking zouden hebben op lichaam en geest, zogenaamde eco-drugs. De bekendste daarvan is een Psilocybe-paddestoel, in het ederlands: kaalkopje. Het eten van een aantal van deze paddestoelen geeft een ervaring die te vergelijken is met die van LSD. Meestal zal de uitwerking zwakker zijn, omdat de activiteit van psilocine, de stof die verantwoordelijk is voor het psychedelische effect, één-honderdste is van die van LSD. De werking kan tot 6 uur aanhouden. De Zwitserse scheikundige, Hofmann die de werking van LSD ontdekte, kon ook de ontdekking van de psilocine op zijn naam schrijven. adat andere onderzoekers niet in staat bleken om de werk-

128 7 zame stof te isoleren, paste Hofmann een onorthodoxe methode toe: na elke zuiveringsstap probeerde hij de werking van de verkregen componenten op zichzelf uit, zodat hij de werkzame stof kon volgen totdat hij een zuivere stof had gekregen. Structuuropheldering leidde toen tot de volgende formule: OH CH 2 CH 3 CH 2 CH 3 0886-066 H Psilocine aast deze stof bleek ook psilocybine, met een extra fosfaatgroep aan de OH-groep, voor te komen. Deze fosfaatgroep wordt na gebruik direkt in het lichaam afgesplitst, zodat psilocine ook hier de uiteindelijk werkzame stof blijkt. Hoewel de eerste psilocine uit Mexicaanse paddestoelen werd geëxtraheerd, blijkt dat ook in ederland vookomende of gekweekte kaalkopjes een psychedelische werking hebben. Vijf tot twintig van deze paddestoelen zouden voldoende zijn voor een trip. Psilocine en de Psilocybe-paddestoelen zijn niet verboden. Er bestaan vermoedens dat soms consumptie-paddestoelen, nadat ze in een LSDoplossing zijn gedoopt, als Psilocyne worden verkocht. In dat geval betreft het een overtreding van de Opiumwet, omdat LSD verboden is. 5. PCP, ketamine en lachgas Fencyclidine, ook wel bekend als PCP, werd in 1957 op de markt gebracht als anestheticum, maar al snel werd duidelijk dat patienten, na een operatie waarbij deze stof was gebruikt, last kregen van merkwaardige droomtoestanden. De stof werd daarna alleen nog gebruikt in de diergeneeskunde en is daar onder de naam Sernylan nog steeds in gebruik.

128 8 LSD, hasj en andere bewustzijnsveranderende stoffen 0886-067 PCP Aan het eind van de jaren 60 kwam de stof in zwang als psychedelicum. Vaak werd de stof gemengd met marihuana en zo verkocht onder de naam Angel dust. Het heeft een zeer slechte reputatie vanwege de veel neveneffecten die kunnen optreden, zoals uitbarstingen van geweld of zelfs het intreden van een coma. De giftigheid wordt vooral bepaald door de verontreinigingen die tijdens illegale synthese kunnen ontstaan. O H CH 3 0886-068 CI Ketamine Ook ketamine is ontwikkeld als anestheticum. In de Vietnam-oorlog werd de stof veel gebruikt bij operaties in veldhospitalen. Het stond bekend als death drug omdat sommige patiënten tijdens het bijkomen uit de narcose een soort bijna-doodervaring doormaakten. Toegepast in hoeveelheden die nog geen narcose veroorzaken, heeft ketamine een psychedelische werking. De stof is in ederland niet verboden en is bovendien veel minder riskant dan PCP. Een nadeel is dat hij (als een van de weinige bewustzijnsveranderende stoffen) dient te worden ingespoten. Lachgas (O 2 ), een veel bekender anestheticum, blijkt eveneens bewustzijnsveranderende eigenschappen te hebben; de ervaringen lijken enigzins op die van ketamine. De naam lachgas duidt dan ook

128 9 niet zozeer op het lacherig worden van de gebruiker, maar op het wankele en voor de omstanders lachwekkende effect van mensen die het gas vroeger op de kermis of jaarmarkt kregen toegediend. u worden soms op psychedelische partijtjes ballonnen met lachgas rondgedeeld, waarmee een kortdurende trip kan worden verkregen. 6. Hasj en marihuana Hasj, de harsachtige stof op de toppen van de hennepplant, is een bewustzijnsveranderende stof met een ander karakter dan de eerder besproken LSD, mescaline en dergelijke. In feite gaat het hierbij niet om een hallucinogene of psychedelische stof, aangezien het denken en de waarneming wel worden beïnvloed, maar bij normaal gebruik geen hallucinaties optreden. Marihuana bestaat uit gedroogde delen van de hennepplant. Hasj is iets verder gezuiverd en dus sterker. Het wordt vaak gemengd met tabak gerookt als stickie of in groepsverband als joint. De nicotine uit de tabak werkt de bewustzijnsverruimende werking van de hasj tegen; de nadruk komt nu te liggen op het plezierige en ontspannen gevoel. Het effect is sterk afhankelijk van diverse externe factoren, zoals locatie en de verwachting en eventuele eerdere ervaringen van de gebruiker met de stof. Hasj kan ook zonder bijmenging van tabak gerookt worden, maar brandt dan minder gemakkelijk. De vraag wat het meest schadelijke bestanddeel is van een stickie de hasj of de tabak is nog steeds niet afdoende beantwoord. Wel staat vast dat de kans op kanker sterk wordt vergroot door het feit dat het mengsel tijdens het roken diep wordt geïnhaleerd. aast roken kan hasj ook worden gegeten in de vorm van hennepcake (hasjcake of space cake ); de dosering is bij deze vorm van gebruik echter veel minder voorspelbaar, wat soms kan leiden tot onverwacht ernstige effecten. De werkzame stof in hasj en marihuana is tetrahydrocannabinol, vaak afgekort als THC. Het gehalte van deze stof kan per hennepsoort sterk variëren. De in ederland bekende (eder)wiet bevat bijvoorbeeld relatief hoge THC-concentraties.

128 10 LSD, hasj en andere bewustzijnsveranderende stoffen CH 3 0886-069 OH H 3 C H 3 C O THC (CH 2 ) CH 3 4 Hennep wordt gebruikt als verzamelnaam voor hasj en marihuana, maar de plant wordt ook toegepast op een ander terrein, namelijk de productie van touw, papier, canvas (een verbastering van cannabis) en veel andere goederen. Op kleine schaal wordt in ederland geëxperimenteerd met de herintroductie van THC-arme hennep als vezelgewas in de landbouw. Behalve van de hennepsoort hangt het THC-gehalte ook af van de teeltwijze. ederwiet krijgt de ruimte, zodat veel toppen kunnen ontstaan; vezelhennep wordt dicht opeen gekweekt om vooral verticale groei te bevorderen (vergelijkbaar met de inrichting van productiebossen). Hierdoor ontstaan per plant veel minder toppen. 7. De werking van bewustzijnveranderende stoffen Er is veel onderzoek gedaan naar de werking van bewustzijnsveranderende stoffen, maar omdat de werking op proefdieren vaak niet tot meetbare resultaten leidt (LSD had geen waarneembare uitwerking op proefdieren) en de uitwerking op proefpersonen moeilijk objectief te bepalen is, worden slechts langzaam vorderingen geboekt. Door psychiaters is met veel bewustzijnsveranderende stoffen geëxperimenteerd, maar de laatste tijd bestaat er zoveel kritiek op het gebruik van deze stoffen dat ze medisch nauwelijks meer toegepast worden. Van veel bewustzijnsveranderende stoffen is bekend dat ze inwerken op het zenuwstelsel, dat met serotonine als neurotransmitter werkt.

128 11 Dit geldt onder andere voor LSD, mescaline en voor psilocine, waarvan het molecuul sterk op serotonine lijkt. HO CH 2 CH 2 H 2 0886-070 H Serotonine PCP blijkt op een eigen manier aan te grijpen op het zenuwstelsel, maar het is nog volstrekt onduidelijk hoe. Het werkt in op zenuwbanen die serotonine als neurotransmitter hebben, maar ook die met noradrenaline, acetylcholine en gamma-aminoboterzuur (GABA) als transmitter worden beïnvloed; zelfs opiaat-receptoren blijken gevoelig. THC uit hasj werkt weer anders. Het bewustzijnsveranderende effect wordt bereikt doordat de THC-moleculen zich binden aan de zogenaamde cannaboïd-receptoren in de hersens. THC kan zich waarschijnlijk ook elders in het lichaam hechten, waardoor in combinatie met de inwerking op de cannaboïd-receptoren weer andere effecten kunnen worden bereikt. Zo is toepassing van de stof mogelijk voor betere verdraging van chemotherapie bij kanker en voor pijnverlichting bij migraine, multiple sclerose (MP) en dergelijke. Een aantal patiënten heeft duidelijk baat bij toediening van THC (bijvoorbeeld in de vorm van marihuana). Zolang het gebruik van marihuana voor dit doel niet is gelegaliseerd, wordt de verstrekking in apotheken door Justitie gedoogd. Enkele tientallen jaren geleden heerste er een optimistische visie volgens welke onderzoek van en met psychedelica veel psychiatrische problemen zou kunnen oplossen. Spoedig zou bijvoorbeeld de biochemische achtergrond van schizofrenie duidelijk zijn en daardoor het ziektebeeld effectief te bestrijden. Inmiddels is deze visie achterhaald: de psyche is biochemisch moeilijker te doorgronden dan gedacht.

128 12 LSD, hasj en andere bewustzijnsveranderende stoffen 8. Literatuur S. H. Snijder, Psychofarmaca (Hersenen onder invloed); Wetenschappelijke bibliotheek atuur & Techniek (1989); ISB 9070157802. R. C. A. Onderwater, Molucular Toxicology of Modern Psychotropic Drugs ; scriptie Farmacochemie, Vrije Universiteit Amsterdam (1992). L. H. E. Maat en A. Pluim Mentz, Drugwerk (drugs en hun werking) ; brochure van de Faculteit Scheikunde van de Vrije Universiteit. Aan te vragen bij het faculteitsbureau, De Boelelaan 1083, 1081 HV Amsterdam; tel. (020) 444 75 00. G. Hellinga en H. Plomp, Uit je bol; Uitgeverij Ooievaar, Amsterdam (1996); ISB 9035116232.