onder redactie van Dr. J.J.X.R. Geraets Prof. dr. P. Calders Prof. dr. J. Nijs Prof. dr. C.P. van Wilgen Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2015

ISBN 978-90-368-0671-8 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 894 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V Voorwoord Geachte lezer, Voor u ligt de laatste editie van het Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie in de traditionele vorm. Hiermee wordt een periode van 29 jaar afgesloten, waarin het Jaarboek jaarlijks een overzicht heeft gegeven van actuele thema s binnen de fysiotherapie en kinesitherapie in België en Nederland. Het Jaarboek is de afgelopen decennia het medium geweest waarin auteurs nieuwe inzichten uit de klinische praktijk, uit onderzoek en uit onderwijs. laagdrempelig met elkaar hebben gedeeld. Onderzoekers vertaalden de resultaten van wetenschappelijk onderzoek naar goed toegankelijke hoofdstukken met implicaties voor de klinische praktijk. Clinici deelden ervaringen en gaven handvatten met betrekking tot diagnostiek of therapeutisch beleid. Deze hoofdstukken werden dikwijls gebruikt voor onderwijsdoeleinden of als naslagwerk. De redactie van het Jaarboek bestond door de jaren heen steeds uit een combinatie van Belgische en Nederlandse collega s. Traditiegetrouw zijn er grote overeenkomsten tussen de kinesitherapie en fysiotherapie in België en Nederland. Daarnaast zijn er echter ook verschillen die betrekking hebben op de organisatie van het onderwijs, de onderzoekagenda s en de klinische praktijk. En in vele opzichten zijn deze complementair. Zo wordt in België veel meer aandacht geschonken aan fundamenteel onderzoek dan in Nederland, terwijl in Nederland vooral klinisch onderzoek wordt uitgevoerd. Dit vertaalt zich tevens naar de inhoud van onderwijsprogramma s en naar competenties van kinesisten en fysiotherapeuten in de praktijk. Dit laatste Jaarboek is een zeer bijzondere editie geworden. We kijken terug op dertig jaar fysiotherapiegeschiedenis in België en Nederland. Dit doen we met prominenten uit de fysiotherapie en met oud-redactieleden van het Jaarboek. Welke ontwikkelingen heeft de fysiotherapie in de afgelopen drie decennia doorgemaakt? Hoe kijken auteurs terug op eerder gepubliceerde hoofdstukken in dit Jaarboek? Zijn inzichten verder doorontwikkeld of zijn ze inmiddels achterhaald? Met hen bespreken we ook de huidige positie en de speerpunten binnen de fysiotherapie/kinesitherapie. Welke eisen en verwachtingen worden gesteld aan professionals in de klinische praktijk? Welke eisen worden gesteld aan onderwijs en aan onderzoek? Tevens kijken we met hen naar de toekomst. Waar staat de fysiotherapie over tien jaar? Welke rol zal de kinesist dan vervullen en welke competenties horen daarbij? Hoe bereiden we nieuwe collega s hierop voor?

VI Voorwoord Namens alle redactieleden wil ik u bedanken voor de jaren waarin u kennis heeft genomen van de inhoud van het Jaarboek en deze met collega s in het veld heeft gedeeld. Wij wensen u ook bij het lezen van deze laatste editie veel leesplezier. Namens de redactie, Jacques Geraets

VII Inhoud 1 Fysische therapie................................................................... 1 1.1 Samenvattingen...................................................................... 2 1.1.1 Laser en fysiotherapie (Moolenaar, 1989)................................................ 2 1.1.2 Elektromyografie als hulpmiddel binnen de fysiotherapie (Franssen, Stenvers & De Valk, 1991)..................................................... 3 1.1.3 De klinische toepassing van biofeedback binnen de fysiotherapie (Schermer, Peper & Van Dixhoorn, 2005)................................................. 4 2 Fysische therapie interview met Pierre Lievens................................ 7 2.1 Uiteindelijk is de middenweg het beste.............................................. 8 Literatuur............................................................................. 12 3 Neuroplasticiteit.................................................................... 13 3.1 Samenvattingen...................................................................... 14 3.1.1 Neurotraining de rol van het zenuwstelsel bij het leren van motorische vaardigheden (Van Cranenburgh, 1988)................................................. 14 3.1.2 Chronische pijn: een kwestie van sensitisatie? (Keizer, Feij & Van Wijhe, 2005).............. 15 3.1.3 Neurale plasticiteit: een conceptuele revolutie in de fysiotherapie (Van Cranenburgh, 2007)............................................................... 16 4 Neuroplasticiteit interview met Ben van Cranenburgh....................... 19 4.1 Perifere aandoeningen bestaan niet................................................. 20 Literatuur............................................................................. 24 5 Zelfmanagement................................................................... 25 5.1 Samenvattingen...................................................................... 26 5.1.1 Manuele therapie (Van der Bijl, Van der El & De Bruijn, 1988).............................. 26 5.1.2 Mechanische lage-rugklachten; van behandeling naar gezondheidsvoorlichting (Lankhorst, 1992)....................................................................... 27 5.1.3 De fysiotherapeut als coach (Van Leeuwen, 2000)........................................ 28 6 Zelfmanagement interview met Peter van Burken............................ 31 6.1 Psychologie is een steeds belangrijker rol gaan spelen............................... 32 Literatuur............................................................................. 36 7 Pijn................................................................................... 37 7.1 Samenvattingen...................................................................... 38 7.1.1 Therapie bij chronische pijn (Winter, 1989)............................................... 38 7.1.2 De toepassing en complicaties van graduele exposure in vivo met gedragsexperimenten bij pijngerelateerde vrees (De Jong, Vlaeyen, Cuijpers & Geilen, 2005)................................................................ 39

VIII Inhoud 7.1.3 Evaluatie en behandeling van patiënten met chronische whiplashgeassocieerde aandoeningen; recente ontwikkelingen (Daenen, Van Oosterwijck, Meeus, Roussel, Cras & Nijs, 2012)....................................................................... 40 8 Pijn interview met Rob Oostendorp............................................. 43 8.1 Theorie en praktijk kunnen niet zonder elkaar....................................... 44 Literatuur............................................................................. 48 9 Oncologie............................................................................ 49 9.1 Samenvattingen...................................................................... 50 9.1.1 De fysiotherapeut en de oncologische patiënt (Engelsman, 1990)......................... 50 9.1.2 Oedeem ter hoogte van de arm na borstoperatie: effecten van Complex Physical Therapy en evaluatie van het oedeem door middel van echografische beeldvorming (Van der Veen & Lievens, 2002)............................................ 51 9.1.3 Vermoeidheid bij borstkankerpatiënten tijdens en na adjuvante chemotherapiebehandeling (De Jong, 2009)............................................. 52 10 Oncologie interview met Wouter Hoelen....................................... 10.1 We zijn van hands on naar een coachende stijl gegaan............................... 56 Literatuur............................................................................. 60 11 Neurorevalidatie.................................................................... 63 11.1 Functionele evaluatie van de CVA-patiënt (De Weerdt, Van Cranenburgh & Pelemans, 1991) en Effectiviteit van oefentherapie bij CVA-patiënten: een meta-analyse van de literatuur (De Bie, Schoppink & Kool, 1995)...................... 64 11.1.1 Evidence-based fysiotherapie bij patiënten met een CVA (Van Peppen, 2010).............. 65 12 Neurorevalidatie interview met Alice Nieuwboer.............................. 67 12.1 Technologie krijgt steeds grotere betekenis bij neurorevalidatie..................... 68 Literatuur............................................................................. 72 13 Samenwerking...................................................................... 73 13.1 Samenvattingen...................................................................... 74 13.1.1 Fysiotherapeut en huisarts een functionele eenheid? (De Wolf, 1987).................... 74 13.1.2 Chronische-pijnproblemen: samenwerking tussen eerstelijnsgezondheidszorg en revalidatiegeneeskunde (Heuts & Vlaeyen, 1999)...................................... 75 13.1.3 De fysiotherapeut in samenwerkingsverbanden in de gezondheidszorg (Nijkrake, 2009)........................................................................ 76 14 Samenwerking interview met Paul van Wilgen................................. 79 14.1 Samenwerking kan veel beter........................................................ 80 Literatuur............................................................................. 84

Inhoud IX 15 Diagnostiek en meetinstrumenten............................................... 85 15.1 Samenvattingen..................................................................... 86 15.1.1 Meetinstrumenten en wetenschappelijk onderzoek (Koes, 1994)......................... 86 15.1.2 Psychosociale aspecten bij chronische pijn: een overzicht (Van Damme & Crombez, 2008)....................................................................... 87 15.1.3 Klinimetrie van meten van bewegingsuitslagen van de knie (Lenssen, 2009)............. 88 16 Diagnostiek en meetinstrumenten interview met Arianne Verhagen....... 89 16.1 Steeds meer evidence-based diagnostiek........................................... 90 Literatuur............................................................................ 93 17 Fysiotherapie en wetenschap..................................................... 95 17.1 Samenvattingen..................................................................... 96 17.1.1 Het opzetten van effectonderzoek (Meijer, Van Kessel, Kiens, Rühl & Aufdemkampe, 1987).................................................................. 96 17.1.2 De relevantie van effectonderzoek voor de fysiotherapie (De Bie & Verhagen, 1998)....... 97 17.1.3 Evidence Based Medicine vertalen naar Evidence Based Practice : bevindingen uit wetenschappelijk onderzoek interpreteren naar de fysiotherapeutische en kinesitherapeutische praktijk (Vaes, 2003).............................................. 98 18 Fysiotherapie en wetenschap interview met Raymond Ostelo............... 101 18.1 Er is nog een wereld te winnen...................................................... 102 Literatuur............................................................................ 106 19 Oefentherapie...................................................................... 107 19.1 Samenvattingen..................................................................... 108 19.1.1 Ouderen in beweging (Van Oostrom, 1990)............................................. 108 19.1.2 Lopen en vallen bij ouderen: een overzicht (Schillings, Smits-Engelsman, Bekkering & Duysens, 2001)............................................................ 108 19.1.3 Cardiovasculaire revalidatie en de vergrijzing: dienen we onze doelstellingen aan te passen? (Amandels, Schepers, Pennemans & Vanhees, 2008)...................... 109 20 Oefentherapie interview met Dirk Cambier................................... 111 20.1 Fysiotherapie werkt!................................................................ 112 Literatuur............................................................................ 116 21 Sport................................................................................ 117 21.1 Samenvattingen..................................................................... 118 21.1.1 Fysiotherapeutische begeleiding van jeugdige topsporters (Holtkamp, 1990)............. 118 21.1.2 Sportrevalidatie: noodzakelijke samenwerking tussen sportarts en sportkinesitherapeut (Meeusen, 1993).................................................. 119 21.1.3 Strategieën ter preventie van enkeldistorsies en voorstekruisbandletsels (Cumps, Aerts & Meeusen, 2009)....................................................... 120

X Inhoud 22 Sport interview met Romain Meeusen......................................... 123 22.1 Van armen en benen naar evidence-based.......................................... 124 Literatuur............................................................................ 128

XI Redactie Dr. J.J.X.R. Geraets Epidemioloog, gezondheidswetenschapper, fysiotherapeut, Hogeschool Zuyd, Heerlen; Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht; Medisch Centrum Geraets-Blokland- Vrouenraets-Smeets, Landgraaf. Prof. dr. P. Calders Bioloog/Fysioloog, hoofddocent Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, Universiteit Gent. Prof. dr. J. Nijs Hoofddocent vakgroepen Menselijke fysiologie en Revalidatiewetenschappen, faculteit Lichamelijke opvoeding en kinesitherapie, Vrije Universiteit Brussel; kinesitherapeut Universitair Ziekenhuis Brussel & Pain in Motion internationale onderzoeksgroep (7 www.paininmotion.be). Prof. dr. C.P. van Wilgen Transcare, Transdisciplinair pijnmanagement centrum Nederland; Afdeling Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, Vrije Universiteit Brussel, België; Pain in Motionstudiegroep.

XIII Lijst oud-redactieleden De 29 Jaarboeken Fysiotherapie Kinesitherapie die sinds 1987 zijn verschenen zijn mede mogelijk gemaakt door de inzet van de volgende redactieleden: G. (Geert) Aufdemkampe P. (Peter) van Burken P. (Patrick) Calders B. (Ben) van Cranenburgh J.B. (Jaco) den Dekker P.U. (Pieter) Dijkstra J.J.X.R. (Jacques) Geraets I. (Irene) van Ham G. (Gert) Kwakkel J. (Han) Marinus G.M. (Gaby) van Meerwijk A. (Alice) Nieuwboer J. (Jo) Nijs G.G.M. (Wendy) Scholten-Peeters B.C.M. (Bouwien) Smits-Engelsman P. (Peter) Vaes C. (Cindy) Veenhof A.P. (Arianne) Verhagen E.E.H. (Erwin) van Wegen H.F.M. (Hans) Wessel C.P. (Paul) van Wilgen A. (Anton) de Wijer