42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 1 WATERZIJDIG INREGELEN september 2004 nummer 3 Is dit uw laatste ISSO ThemaTech? Met genoegen presenteren wij u de derde uitgave van de ISSO-Thematech. Deze derde uitgave staat in het teken van inregelen. De ISSO-Thematech verschijnt drie keer per jaar en staat elke keer in het teken van een actueel thema. Deze uitgave van ThemaTech is de laatste die u in 2004 gratis ontvangt. Wilt u verzekerd zijn van toezending van toekomstige edities, abonneer u dan op de ISSO ThemaTech. De kosten bedragen slechts 18,00 (inclusief btw + verzendkosten) per jaar. Houdt uw kennis actueel en schrijf nu in met het aanmeldingsformulier op pagina 8. I N H O U D Inregelen, pure noodzaak 1 Wat is inregelen van de volumestromen? 3 Inregelen essentieel bij LTV-systemen 3 Beleid van de overheid 5 Thermisch comfort en energiegebruik 5 Toepassing van verschillende inregelmethoden 7 Regionale instructiebijeenkomsten over Inregelen 9 ISSO-Digitaal 10 Inregelen in ISSO-publicaties 13 Snel (in)geregeld! 14 Kleintje Inregelen wordt onmisbaar stuk gereedschap 15 Inregelen van volumestromen; pure noodzaak Het ontwerpen van verwarmingsinstallaties gebeurt in de regel zorgvuldig, zodat de verdeling van de warmte over de verschillende ruimten van een gebouw in overeenstemming is met de warmteverliezen van die ruimten. Zonder een zorgvuldig installatieontwerp grenst de kans op temperatuurklachten aan zekerheid. Echter, ook een veel te hoog percentage van de verwarmingsinstallaties die naar de juiste thermische en hydraulische regels zijn ontworpen, blijft niet verschoond van temperatuurklachten. Afgezien van verschillen tussen het ontwerp en de uitvoering van een installatie, zijn er andere logische oorzaken voor het bestaan van verschillen tussen de instellingen van installaties en het ontwerp. Die verschillen kunnen het gevolg zijn van een verkeerde instelling van de besturing en de regeling, de ingestelde belasting van de warmteopwekker en de volumestromen van het verwarmingsmedium door de warmteopwekker en de verwarmingselementen. Een niet bij het ontwerp passende instelling van een installatie leidt niet alleen tot comfortklachten, maar heeft ook vrijwel altijd een negatief effect op het energiegebruik. In de literatuur worden mogelijke besparingspercentages van 35 tot zelfs 50 % genoemd. Die hoge besparingen kan men realiseren door het verhelpen van installatiefouten, kalibratie van de besturing en de regeling én het inregelen van de ontwerpvolumestromen. Dat laatste, het waterzijdig inregelen, kan naast verbetering van het thermische comfort, een besparing met zich meebrengen van 5 tot 15 %. 1 ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 2 Dé oplossing voor regelen en balanceren DE NIEUWE DANFOSS AB-QM AB-QM regelafsluiter en automatische debietbegrenzer ineen. De nieuwe Danfoss AB-QM is dé garantie voor optimale klimaatbeheersing. Hij is eenvoudig in te stellen en onderhoudsvrij, waardoor u tijd en geld bespaart. Door het compacte ontwerp is deze unieke combinatieafsluiter uitermate geschikt voor installatie in kleine ruimtes. De AB-QM; een echte Danfoss oplossing, ontwikkeld op basis van uw behoefte en onze kennis. Bel voor meer informatie Danfoss B.V., Klimaatregeltechniek: 010 249 21 10 of kijk op www.inregelen.nu ZO REGEL JE INREGELEN De nieuwe AB-QM I Twee in één I Eenvoudige instelling I Perfecte balans I Kostenbesparend I Compact ontwerp I
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 3 Wat is inregelen van de volumestromen? Het inregelen van de volumestromen van een verwarming- of koelinstallatie is het op de juiste wijze instellen van volumestromen op basis van de ontwerpwaarden die de ontwerpers van de installatie hebben berekend. Het inregelen gebeurt met in de installatie aangebrachte inregelafsluiters. Door middel van inregelprocedures die in ISSO-publicaties zijn omschreven, kan de installateur de inregelafsluiters in de juiste standen zetten. Het niet inregelen heeft de volgende, nadelige consequenties: Het gewenste thermisch comfort wordt niet gehaald; Het energiegebruik neemt toe; De installatie functioneert niet volgens het ontwerp. Het inregelen blijft in de praktijk vaak achterwege of de installateurs voeren het onvoldoende nauwkeurig uit om projecten goedkoper te maken. Dit heeft echter tot gevolg dat de faalkosten aantoonbaar stijgen waardoor bovendien de irritatie tussen de partijen in een bouwproces toeneemt. 3 Zowel opdrachtgevers als installatieontwerpers zouden zich meer bewust moeten zijn van het belang van inregelen van de volumestromen. Ook de Nederlandse overheid moet zich realiseren dat wettelijk verplichte energiebepalingsmethoden, zoals de energieprestatienorm (EPN) en de in 2006 verplichte energiecertificaten, alleen een realiteitswaarde hebben als een installatie onder andere goed is ingeregeld Inregelen essentieel bij LTV-systemen Inregelen geniet de laatste jaren extra aandacht vanwege de promotie van Lage Temperatuur Verwarmingssystemen (LTV). De goede werking van die systemen staat of valt bij een goede inregeling. De norm NEN 5128 Energieprestatie van woonfuncties en woongebouwen van maart 2004 maakt in dit verband bij tabel 19 een opmerking over het waarborgen van een juist comfort in alle gebruiksruimten. Ook het Nationaal Pakket Duurzaam Bouwen van de SBR bevat specificatiebladen met inregelen als vaste maatregel. Tegelijk met het ontwikkelen van ISSO-publicatie 50 over de ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties, waaronder LTV, is de realisatie van ISSO-publicatie 56 gestart. Deze gaat over het inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen. Publicatie 56 is verschenen in augustus 2002. INREGELVOORZIENINGEN Omdat goed inregelen alleen mogelijk is als men bij het ontwerp van een installatie al rekening houdt met de benodigde inregelvoorzieningen, verwijst ISSO-publicatie 56 naar twee andere publicaties. verder op pagina 4 ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 4 vervolg van pagina 3 Dit zijn de ISSO-publicatie 44 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen, gepubliceerd in november 1998 en de daaraan ontleende ISSO-publicatie 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen uit maart 2000. Deze publicaties bevatten een serie standaardmodulen voor opwekking, distributie en afgifte van warmte. Hiermee kunnen ontwerpers, indien zij een paar systeemregels eerbiedigen, hydraulische schakelingen, inclusief de inregelvoorzieningen, samenstellen. In februari 2004 is de reeks uitgebreid met ISSO-publicatie 65 Inregelen van de ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmingsinstallaties in woongebouwen en utiliteitsgebouwen. In de NEN-EN 14338 worden verschillende inregelmethoden in hoofdlijnen aangegeven. De nieuwe ISSOpublicatie 65 geeft van A tot Z een uiteenzetting van de inregelmethoden om deze direct in de praktijk te kunnen toepassen. Zowel ISSO-publicatie 56 als 65 zijn zelfstandig, dat wil zeggen zonder raadpleging van andere ISSO publicaties, te gebruiken. WARMTEVERLIESBEREKENING ISSO-publicatie 50 verwijst voor de warmteverliesberekening naar ISSO-publicatie 51. Die publicatie is sinds eind 2000 beschikbaar en de berekening wordt al geruime tijd algemeen voorgeschreven. De discussies over de lage uitkomsten van de bepalingsmethode volgens ISSO-publicatie 51 zijn inmiddels gevoerd. ISSO streefde naar een berekeningswijze waarvan de uitkomsten zeer dicht bij de werkelijkheid liggen en die overdimensionering kan voorkomen. De achtergrond daarvan is dat dit essentieel is voor onder meer een optimale toepassing van warmtepompen. Een radiator die op basis van ISSO-publicatie 50 is gedimensioneerd, valt bij een gebrek in de volumestroom van cv-water eerder door de mand dan een radiator die zijn bestaan te danken heeft aan de op NEN 5066 gebaseerde ISSO-publicatie 4 uit 1992. Kortom, goede inregeling is een kwaliteitseis van de eerste orde, zowel uit oogpunt van comfort als energiegebruik. MEETPUNTEN EN MEETMETHODEN Deze toelichting is niet compleet zonder een verwijzing naar ISSO-publicatie 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties. De in deze publicatie gehanteerde systematiek is verder uitgewerkt in de hiervoor genoemde ISSO-publicaties 44 en 46 over hydraulische schakelingen. Naast de verschillende modulen voor het samenstellen van hydraulische schakelingen geeft ISSOpublicatie 31 enkele meetmethoden voor onder meer de beoordeling van de geleverde prestatie van installatiecomponenten. Verder behandelt deze publicatie inregelmethoden, waaronder de proportionele inregelmethode voor luchtbehandelingssystemen. Waar dat van toepassing is, speciferen de ISSO-publicaties deze methode nader, zoals in ISSO-publicatie 68 Luchtverwarming in woningen. Deze doet aanbevelingen voor het ontwerpen van een goed in te regelen kanalensysteem. SSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN 4
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 5 Thermisch comfort en energiegebruik De primaire taak van een klimaatinstallatie is het realiseren van een door de gebruiker gewenste binnentemperatuur. De installatieontwerper realiseert deze doelstelling door voor (extreme) ontwerpsituaties buiten (winter 10 C en zomer 28 C ) voldoende verwarmingsvermogen en koelvermogen op te stellen. Het door de warmtewisselaars (radiatoren, koelplafonds etc.) geleverde koelvermogen is afhankelijk van: Type en grootte; Aanvoertemperatuur van het verwarmings- en koelwater; De volumestroom door de warmtewisselaar. Of het nu warme of koude dagen zijn; de regeling in een woning of gebouw houdt de binnentemperatuur op de gewenste waarde. Als men de ontwerpvolumestroom niet inregelt, heeft dit als consequentie dat bewoners of gebruikers van een gebouw, op de koudere en warmere dagen, de verwarmings- en koelvermogens niet kunnen realiseren. De gebruikers van de installatie zullen op die momenten terecht klagen over het comfort. In de praktijk lossen de gebruikers deze problemen op door temperatuurniveau s te verhogen bij verwarmen en te verlagen bij koelen. Het resultaat is dat de installatie over alle dagen van het jaar meer energie gebruikt dan nodig is. De toename op het energiegebruik, omdat de installatie niet is ingeregeld, bedraagt in woningen 5 tot 15 % en bij collectieve woongebouwen en utiliteitsgebouwen 10 tot 35%. Daarbij moet men zich realiseren dat het niet inregelen allerlei onvoorziene situaties met zich meebrengt. Een warmtepomp gaat bijvoorbeeld in storing omdat de retourtemperatuur te laag is. Het verwarmen van het gebouw geschiedt dan door een elektrische weerstand of een gasgestookte ketel. Een temperatuurmeter in een vertrek bepaalt of een installatie aangaat. De radiatoren in dit vertrek geven onvoldoende vermogen omdat ze niet zijn ingeregeld. Dit betekent weer dat de installatie vaker en langer aanstaat dan nodig is en dat vaak jaar in jaar uit. Beleid van de overheid Waterzijdig inregelen van verwarmingsinstallaties mocht zich in de jaren 2001 en 2002 verheugen in ruime belangstelling van de overheid en dus ook van Novem. In de Tweede Kamer stelden parlementariërs vragen, deden ministers beloften en was Novem druk bezig met het inrichten van een activiteitenprogramma dat het inregelen van installaties moest bevorderen. Maar begin 2003 kwam de mededeling dat het inregelen in het beleid van de overheid naar de achtergrond was gedrongen. Dat was niet omdat het inregelen van verwarmingsinstallaties onvoldoende zoden aan de dijk zou zetten. De oorzaak lag bij het feit dat, toen men alle prioriteiten en daarbij het beperkt budget in ogenschouw nam, het onderwerp inregelen gewoon over de rand van de tafel viel. Desondanks heeft ISSO, met financiële steun van Novem en Uneto-VNI en de inzet van deskundigen uit de installatiewereld, enkele goede en direct in de praktijk toepasbare publicaties voorgebracht. 5 ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 6 Universeel onderblok: Eén- en tweepijp Wand- en vloeraansluiting Aanvoer en retour afsluitbaar Bypass Thermostatiseren: Handwiel verwijderen Met demobloc handbediend binnenwerk omwisselen voor thermostatisch Senso thermostaatkop plaatsen RADIATORAPPENDAGES Wie doet het beter? Wanneer de vele miljoenen reeds geplaatste handventielen in één handomdraai en zonder aftap van de installatie tot thermostatische ventielen kunnen omgebouwd worden! Wanneer je met één universeel onderblok zowel één- als tweepijps en alle types leidingen uit zowel vloer als wand kan aansluiten. Er daarnaast ook een afsluit- en bypassfunctie in het universeel onderblok geïntegreerd zijn! Wanneer één fabrikant met meer dan 50 jaar marktervaring een perfecte samenwerking tussen de radiatorappendages en het leidingsysteem garandeert. Wanneer zekerheid, efficiëntie, beschikbaarheid en innovatie de niet te kloppen troeven zijn! méér dan alleen radiatorappendages COMAP Benelux N.V. Bergensesteenweg 25 1651 Beersel tel.: +32 (0)2 / 371.01.61 fax: +32 (0)2 / 378.23.39 info@comap.be
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 7 Toepassing van verschillende inregelmethoden Om de inregelafsluiters in de juiste stand te zetten, kan men verschillende methoden gebruiken die allemaal in de ISSO-publicaties 56 en 65 (zie pagina 13) zijn uitgewerkt. Voor de (kleine) individuele installaties in woningen, geeft de ISSO-publicatie 56 twee methoden: de voorinstelmethode en de temperatuurmethode. 1. Met de voorinstelmethode is een leidingnetberekening het middel om de juiste standen van de inregelafsluiters te bepalen. Met name in nieuwbouwprojecten, als de leidinglengten en diameters bekend zijn, is toepassing van de voorinstelmethode zeer gebruikelijk. 2. De temperatuurmethode past men meestal toe als een drukverliesberekening niet mogelijk is. Dit is het geval bij renovatieprojecten en bij het afhandelen van klachten, als bijvoorbeeld de leidinglengten niet bekend zijn. Bij de temperatuurmethode gebruikt men de inregelafsluiters om de retourtemperatuur op de gewenste waarde in te stellen. Hierbij doen zich de situaties voor dat de ontwerpsituatie in de praktijk moeilijk te realiseren is en dat bij vervanging van de radiatoren bij renovatie de retourtemperaturen niet gelijk zijn. ISSO-publicatie 56 geeft door middel van procedures aan hoe men in deze situaties moet inregelen. Voor grotere installaties in woongebouwen en utiliteitsgebouwen behandelt ISSO-publicatie 65 drie methoden; de voorinstelmethode, de proportionele methode en de compensatiemethode. 1. Evenals bij de voorinstelmethode die in ISSO-publicatie 56 aan bod komt, beschrijft ook publicatie 65 hoe men via een berekening de juiste standen van de inregelafsluiters vaststelt. Bij grotere installaties heeft het de voorkeur om de inregelafsluiters in de takken en strangen uit te voeren met een meetvoorziening. Dit is beter voor het opleveren, de storingsanalyse en het beheer van de installatie. 2+3. Met de proportionele methode en de compensatiemethode regelt men de installatie in door middel van meten en instellen van de inregelafsluiters. Dit betekent dat alle inregelafsluiters over een inregelvoorziening moeten beschikken om de volumestroom te meten. De inregelprocedures zijn zodanig opgezet dat men een inregelafsluiter slechts eenmaal hoeft in te stellen en zodoende geen rekening hoeft te houden met de onderlinge hydraulische beïnvloeding tijdens het inregelen. De compensatiemethode heeft twee belangrijke voordelen: Er is een gefaseerde inbedrijfstelling mogelijk en de inregelmethode is sneller. Daarentegen is de proportionele methode eenvoudiger en door minder mensen uit te voeren. Het zou wenselijk zijn wanneer softwareontwikkelaars het verwerken en opslaan van de meetresultaten van zowel de proportionele- als de compensatiemethode automatiseren. 7 ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 8 Ja, graag ontvang ik de ISSO ThemaTech voor 18,00 per kalenderjaar (inclusief BTW en verzendkosten). Het abonnement wordt afgesloten tot het moment van wederopzegging. Opzegging kan alleen schriftelijk en dient tenminste zes weken voor afloop van het kalenderjaar ontvangen te zijn. UW ORGANISATIE SEGMENT: Woningen Woongebouwen en utiliteitsgebouwen Installatiebedrijf op het gebied van Technisch adviesbureau op het gebied van Toeleverancier op het gebied van Onderwijs / Onderzoek Klimaatinstallaties Sanitair Elektro & ICT Ventilatie Luchtbehandeling WO + HBO MBO Onderhoud en Beheer Energie & Milieu Koeltechniek VMBO............................. Opdrachtgevers / Eigenaren Publieke sector / Overheid Overig.............................................................................................................................................................................................................................. Organisatie*......................................................................................................................................................... Contactpersoon*......................................................................................................................................................... Functie......................................................................................................................................................... Adres*......................................................................................................................................................... Postcode*........................................Plaats*..................................................................................................... Postbus......................................................................................................................................................... Postcode........................................Plaats....................................................................................................... Telefoonnummer........................................Faxnummer............................................................................................. E-mailadres......................................................................................................................................................... Graag compleet invullen; velden met een * zijn verplicht Datum........................................Handtekening.......................................................................................... U kunt dit formulier retourneren aan: Stichting ISSO, antwoordnummer 1819, 3000 VB Rotterdam (postzegel is niet nodig!) Fax: 010-213 03 84 isso@isso.nl ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN 8
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 9 Regionale ISSO Instructiebijeenkomsten: Waterzijdig inregelen van verwarmingsinstallaties in woningen In oktober en november organiseert ISSO, in samenwerking met brancheorganisatie Uneto-VNI en de Vereniging Huis en Klimaat (vereniging van fabrikanten en leveranciers) diverse instructiebijeenkomsten. Op die bijeenkomsten leren de aanwezigen om op een snelle en deskundige wijze verwarmingsinstallaties in te regelen in woningen. Het uitgangspunt voor deze bijeenkomsten is ISSO-publicatie 56. Bij waterzijdig inregelen staat de vraag centraal of elke radiator de juiste hoeveelheid water krijgt toegevoerd en of de radiator daarmee de juiste hoeveelheid warmte kan leveren. Na het maken van een warmteverliesberekening en het selecteren van de radiatoren is het belangrijk om de verwarmingsinstallatie goed in te regelen. Dit kan inregelen kan men doen met de zogeheten voorinstelmethode of de temperatuurmethode IN ONBRUIK Tot ongeveer 1960 werd bijna elke installatie waterzijdig ingeregeld. Om allerlei redenen is het waterzijdig inregelen na 1960 in onbruik geraakt. De expertise over het waterzijdig inregelen is bij veel installatiebedrijven dan ook verdwenen. De laatste jaren neemt de belangstelling voor het waterzijdig inregelen weer toe. Men realiseert zich dat met het waterzijdig inregelen in veel woningen energie te besparen is. Deze energiebesparing komt tot stand door een geringere overshoot van de ruimtetemperatuur en lagere retourtemperaturen. Dit laatste leidt tot meer condensatie van rookgassen in een HR-ketel wat weer een hoger ketelrendement tot gevolg heeft. COMFORTKLACHTEN Ook veel comfortklachten zijn met het waterzijdig inregelen van installaties op te lossen. ISSO levert voor deze techniek enkele normstellende publicaties die in samenwerking met deskundigen uit het verder op pagina 10 9 ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN
42917_thematech_3 13-09-2004 11:23 Pagina 10 vervolg van pagina 9 vakgebied tot stand komen. ISSO-publicatie 56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen geeft aan hoe individuele warmwaterinstallaties in woningen moeten worden ingeregeld, zowel voor nieuwbouw als bestaande bouw. En juist het werken met deze publicatie staat centraal op de instructiebijeenkomsten. Meer informatie vindt u op de website www.isso.nl. Is dit uw laatste ISSO ThemaTech? Met deze technische brochure willen wij u op snelle, eenvoudige en toegankelijke wijze van technische informatie voorzien. Steeds vaker zorgen nieuwe technische ontwikkelingen ervoor dat er plotseling behoefte ontstaat aan actuele kennis. Met de ISSO ThemaTech hebben wij nu een nieuw communicatiemiddel waarmee we de technische kennis van onze relaties snel up-todate kunnen brengen. Deze uitgave van ThemaTech is de laatste die u in 2004 en gratis ontvangt. Wilt u verzekerd zijn van toezending van toekomstige edities, abonneer u dan op de ISSO ThemaTech. De kosten bedragen slechts 18,00 (inclusief btw + verzendkosten) per jaar. Houdt uw kennis actueel en schrijf nu in met het aanmeldingsformulier op pagina 8. ISSO-publicaties Om tegemoet te komen aan hedendaagse wensen heeft ISSO besloten om ISSO-publicaties óók digitaal beschikbaar te gaan stellen. Dit betekent dat de klanten vanaf heden zelf kunnen kiezen of zij het liefst met een papieren naslagwerk aan de slag gaan of dat zij de kennis uit de ISSO-publicaties online op het scherm van hun computer opvragen; beide kan natuurlijk ook. ISSO Digitaal is de nieuwe digitale bibliotheek waarin alle publicaties die ISSO uitgeeft meteen online beschikbaar zijn. Tevens zal ISSO de veel gebruikte en nog altijd actuele, reeds bestaande publicaties op deze digitale wijze toegankelijk maken. De motivatie om publicaties ook digitaal beschikbaar te gaan stellen, is tamelijk uiteenlopend. PERMANENT ACTUEEL Een belangrijke reden is de vraag naar permanent actuele publicaties. Bij het digitaal aanbieden van ISSO-publicaties kan ISSO garanderen dat de gebruikers van deze hulpmiddelen altijd de meest recente versie tot hun beschikking hebben, waarin eventuele aanvullingen of aanpassingen continu worden verwerkt. Bij een papieren versie moeten de gebruikers toch altijd rekening houden met bepaalde versies, wijzigingsbladen en mogelijk een lijst met errata. INTERACTIEF DOORVERWIJZEN Een andere belangrijke reden om de publicaties ook digitaal aan te bieden is de mogelijkheid om de ISSO-publicaties interactief te maken. Dit houdt in dat het makkelijker wordt om in meerdere publicaties tegelijk naar informatie te zoeken. In het geval dat de ene publicatie verwijst naar een andere ISSO-publicatie is het mogelijk om, indien men ook toegang heeft tot de desbetreffende publicatie, ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN 10
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 11 nu ook digitaal beschikbaar van de ene naar de andere ISSO-publicatie te klikken. Bovendien is het ook mogelijk om op interactieve manier naar andere documenten dan ISSO-publicaties te klikken. Als een ISSO-publicatie verwijst naar passages in het Bouwbesluit of naar NEN-normen dan kunnen de mensen die dat willen doorklikken naar een website met uitgebreide informatie over die desbetreffende passages. TECHNISCHE VOORDELEN Naast deze primaire voordelen zijn er ook nog een aantal bijkomende voordelen van de digitale publicaties. Zo loopt de inhoudsopgave van de publicatie, ongeacht waar men aan het lezen is, altijd aan de linkerkant van het scherm met de lezer mee. Verder kan men, door te klikken in de inhoudsopgave, heel snel van het ene hoofdstuk naar het andere, en van de ene paragraaf naar de andere switchen. Ook het zoeken in de publicatie krijgt nieuwe dimensies, doordat de gebruikers op keywords, maar bijvoorbeeld ook op synoniemen kunnen zoeken. En het zoeken gebeurt niet alleen in de publicatie waarin iemand bezig is, maar kan in principe in alle publicaties die ISSO digitaal aanbiedt. maken met ISSO-Digitaal kan men voor een korte periode een proeflicentie aanvragen. Met een wachtwoord krijgt u dan gratis toegang tot ISSO-Digitaal. Op ISSO-Digitaal is het mogelijk om in dat geval twee publicaties te bekijken en de Toolshop te raadplegen. Dit zal een beeld geven van de diverse voordelen van digitale publicaties. Als u in aanmerking wilt komen voor deze proeflicentie, kunt u een formulier invullen dat u op de website van ISSO (www.isso.nl) kunt vinden onder het kopje ISSO-Digitaal. U kunt tevens een e-mail sturen naar info@isso.nl of bellen met 010-2065960. VRIJBLIJVEND KENNISMAKEN Er zijn meerdere abonnementsvormen die personen en bedrijven, afhankelijk van de intensiteit waarmee ze gebruikmaken van de publicaties, kunnen afsluiten. Om alle geïnteresseerden kennis te laten 11 ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 12
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 13 Inregelen in ISSO-publicaties ISSO-publicatie 31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties. Deze ISSO-publicatie geeft niet alleen aan waar u meetpunten in een installatie moet opnemen, maar ook welke meetmethoden u hierbij moet hanteren. Voorts is de publicatie een referentiedocument tijdens het overleg tussen partijen over het benodigd aantal meetpunten en de te hanteren meetmethoden. ISSO-publicatie 44 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen. Deze ISSO-publicatie geeft een methode voor het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen. De ontwerpmethode omvat zowel de vollastsituatie als de deellastsituatie van een hydraulische schakeling. De ontwerpmethode gaat uit van gestandaardiseerde hydraulische subschakelingen (modulen). ISSO-publicatie 46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen. In deze ISSO-publicatie vindt u een vereenvoudigde methode voor het ontwerp van hydraulische schakelingen in eengezinswoningen. In deze publicatie staan een aantal veel voorkomende hydraulische schakelingen die verschillen in toegepaste warmtegebruikers, warmteopwekkers en regeling. ISSO-publicatie 50 De ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties in woningen en woongebouwen. Deze ISSO-publicatie geeft een eenduidig pakket van ontwerptechnische kwaliteitseisen voor goed functionerende warmwaterverwarmingsinstallaties in woningen en woongebouwen. Het pakket is van toepassing op zowel verwarmingsinstallaties op hoge als op lage ontwerptemperatuur. ISSO-publicatie 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen. Deze ISSO-publicatie bevat de berekeningsmethode voor het bepalen van het per vertrek te installeren vermogen en gaat nader in op het aansluitvermogen c.q. de bijdrage aan een collectieve bron. De berekeningsmethode maakt onderscheid tussen woningen/woongebouwen die voldoen aan de eisen van het Bouwbesluit en woningen/woongebouwen die er niet aan voldoen. ISSO-publicatie 56 Het inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen. In deze ISSO-publicatie vindt u een logische opeenvolging van handelingen hoe u individuele warmwaterverwarmingssystemen in woningen moet inregelen. De gangbare voorinstelmethode wordt aangevuld met de temperatuurmethode. ISSO-publicatie 65 Inregelen van de ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmingsinstallaties in woongebouwen en utiliteitsgebouwen. Deze ISSO-publicatie geeft methoden voor het inregelen van de ontwerpvolumestromen van warmwaterverwarmingsinstallaties in woongebouwen en utiliteitsgebouwen. U kunt de inregelmethoden toepassen bij nieuwbouwinstallaties en renovatieprojecten. ISSO-publicatie 68 Energetisch optimale stook- en koellijnen. Met deze ISSO-publicatie heeft u een instrument om zonder de gebruikelijke, belemmerende factoren toch een omvangrijke energiebesparing te realiseren. Het instrument bestaat uit een methode waarmee u stapsgewijs tot een optimale instelling van de verwarmings- en koellijnen kunt komen. 13 ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 14 Snel (in)geregeld! Software voor makkelijk inregelen Hoe regel je in recordtijd het inregelen van een leidingnet? Een belangrijke vraag, zeker als het om een enorm groot project gaat. Die vraag was aan de orde in het gebouw de Delftse Poort te Rotterdam, de hoogste kantoortoren van ons land, waarin verzekeraar Nationale Nederlanden is gevestigd. Hoewel dit project al weer ruim tien jaar geleden is uitgevoerd, geldt het inregelen van deze installatie nog altijd als een waar huzarenstukje, juist omdat de inregeling zo snel kon worden uitgevoerd. Voor het dimensioneren van het leidingnet, waarop duizenden inductie-units zijn aangesloten, gebruikte de technisch dienstverlener Imtech destijds het op ISSO-publicatie 18 gebaseerde Vabi Leidingnet programma. Met dit softwareprogramma is het namelijk mogelijk om, naast gegevens als leidingdiameters en inregeldrukken, ook de instelstanden van inregelventielen te bepalen. Juist door het gebruik van dit hulpmiddel kon Imtech deze omvangrijke inregelklus in een relatief zeer korte tijd realiseren. INNOVATIEVE COMFORTTECHNIEK Aan de basis van comfortoplossingen staat vaak één naam: Honeywell. De ideeën en producten van Honeywell worden overal toegepast waar gebruikers vragen om kwaliteit, bedieningsgemak en 100% betrouwbaarheid. Honeywell innoveert bestaande technieken voor comfort, veiligheid en het bewuster omgaan met energie. En elke oplossing is voor Honeywell de basis voor een nieuwe innovatie. Hoe het comfort ook geregeld moet worden, bij Honeywell bent u altijd aan het juiste adres. In onze uitgebreide serie kamer-/klokthermostaten en UltraLine naregelapparatuur hebben wij voor iedere comfortwens een passend product. Of het nu aan/uit- of modulerend geregeld moet worden. VOOR MEER INFORMATIE OVER HONEYWELL PRODUCTEN? WWW.HONEYWELL.NL OF INFOLIJN: 020-56 56 392. Honeywell BV, Postbus 12683 1100 AR Amsterdam Z.O. Tel. 020-56 56 392, Fax 020-56 56 390 AD0206 0409 ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN 14
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 15 Kleintje Inregelen gereedschap wordt onmisbaar stuk In september 2004 lanceert ISSO het Kleintje Inregelen. Dit handzame zakboekje is een puur praktische handleiding voor de installatieontwerper en monteur van individuele verwarmingsinstallaties in woningen. Het zakboekje geeft op bondige en praktische wijze aan op welke wijze men de ontwerpvolumestromen in een verwarmingsinstallatie instelt met inregelafsluiters. Het Kleintje Inregelen is te gebruiken bij een nieuw te ontwerpen installatie, in een renovatieproject en in situaties waarbij men klachten moeten verhelpen met betrekking tot onvoldoende warmteafgifte in bijvoorbeeld een slaap- en studeerkamer. De technische kennis in het zakboekje is gebaseerd op de theorie en kennis uit ISSO-publicatie 56. OPZET ZAKBOEKJE Na een inleiding en introductie over inregelen worden de belangrijke wettelijke en maatschappelijke ontwikkelingen met betrekking tot het inregelen van de ontwerpvolumestromen behandeld, zoals: Normen Garantiebepalingen Garantie Instituut Woningbouw (GIW) Verplicht energiecertificaat vanaf 2006 EnergiePrestatieAdvisering (EPA) Verplichte ketel- en installatiekeuring vanaf 2006 Procescertificering. Al deze ontwikkelingen hebben een duidelijk verband met het inregelen en komen dus ook in de ISSO-publicatie 56 en het Kleintje Inregelen naar voren. NOODZAAK VAN INREGELEN Kleintje Inregelen gaat in op de noodzaak van inregelen met betrekking tot comfort en energiegebruik. Tevens wordt de wijze behandeld waarop men de ontwerpvolumestroom door een radiator of vloerverwarmingsbuis moet bepalen. Om te kunnen inregelen zijn inregelafsluiters, soms ook voetventielen genoemd, nodig. Ook komt aan bod waar in een verwarmingsinstallatie inregelafsluiters horen te zitten. De laatste jaren zijn ook voor de woningbouw inregelafsluiters beschikbaar gekomen waarop men direct of indirect de volumestroom kan aflezen. Tevens wordt aangegeven waar en voor welke situaties het wenselijk is deze inregelafsluiters toe te passen. JUISTE STANDEN Om de ontwerpvolumestromen bij bijvoorbeeld de radiatoren te realiseren, moet men de inregelafsluiters in de juiste standen zetten. Kleintje Inregelen behandelt hiervoor twee methoden, de voorinstelmethode en de temperatuurmethode. Om de inregelmethoden te begrijpen is enige basiskennis nodig van het stromen van cv-water in leidingen op basis van drukverschillen. Tevens verstrekken fabrikanten/leveranciers van inregelafsluiters hun productgegevens op een gestandaardiseerde manier die naar de betreffende ontwerpsituatie moet worden vertaald. verder op pagina 16 15 ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN
42917_thematech_3 13-09-2004 11:04 Pagina 16 vervolg van pagina 15 KLACHTEN OPLOSSEN Uiteindelijk vindt u ook informatie hoe u comfortklachten met behulp van inregelen kan oplossen. Dan moet u denken aan klachten als het niet warm worden van een slaapkamer of studeerkamer of het hebben van te weinig vermogen op het moment dat bijvoorbeeld op zolder een radiator wordt bijgeplaatst. Alle hoofdstukken bevatten voorbeelden om het gebruiksgemak van het zakboekje te vergroten. Om Kleintje Inregelen compleet te maken kent het boekje een door de fabrikanten en leveranciers, in overleg met ISSO, gemaakt overzicht van de specifieke technische eigenschappen van de meest gebruikte inregelafsluiters. COLOFON ISSO ThemaTech is een uitgave van Bezoekadres Kruisplein 25 (Weenapointgebouw B) 3014 DB Rotterdam Postadres Postbus 1819 3000 BV Rotterdam Tel. 010-206 59 69 Fax 010-213 03 84 E-mail info@isso.nl Internet www.isso.nl Wat is ISSO ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector, houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen. De teksten in deze ISSO ThemaTech zijn samengesteld door: Ing. J.C. Aerts, ISSO Ir. E.J. Wagenaar, adviseur Eindredactie & Vormgeving P.P.H. t Lam, ISSO A.B. Pijpers, ISSO Stijlmeesters, Rotterdam Voor een overzicht van alle ISSO-Publicaties; kijk op www.isso.nl ISSO ThemaTech - WATERZIJDIG INREGELEN 16