NEN Bouw & Installatie Postbus 5059 2600 GB Delft Vlinderweg 6 2623 AX Delft (015) 2 690 324 bi@nen.nl www.nen.nl Nederlands Normalisatie-instituut Commissieplan 2017 Normcommissie
NORMCOMMISSIE NEN Bouw & Installatie Postbus 5059 2600 GB Delft 1 Algemene gegevens 1.1 Commissie Vlinderweg 6 2623 AX Delft (015) 2 690 324 bi@nen.nl www.nen.nl Nederlands Normalisatie-instituut 1.2 Werkgebied Normalisatie met betrekking tot licht en verlichting, waaronder daglicht en kunstlicht en lichttoepassingen in woningen, gebouwen, industrie, openbare ruimte voor wegen, terreinen, steden, sporttechnische voorzieningen en voor werkplekken binnen en buiten. 1.3 Belang 1.3.1 Doelstelling Verbetering van de eenduidigheid van de gebruikte terminologie, meet- en rekenmethoden en notatiewijze van aan daglicht en kunstlicht gerelateerde onderwerpen alsmede ontwerp richtlijnen aandragen voor functionele veiligheids-, comfort- en duurzaamheidseisen van verlichting. Dit is zowel op nationaal als op Europees en mondiaal niveau. Het betreft mede het beïnvloeden van de Europese en mondiale normalisatie en het in normen vastleggen van door belanghebbende (markt)partijen in consensus gemaakte afspraken over licht en verlichting en het actueel houden van deze normen. Veel verlichtingsnormen hebben een directe relatie met het Bouwbesluit 2012 waar eisen zijn opgenomen op het gebied van minimale daglichttoetreding en noodverlichting. De normen zijn ook opgenomen in BREEAM en in het Politiekeurmerk Veilig Wonen. Dit geeft al aan hoezeer verlichting een rol speelt bij duurzaamheid en veiligheid. 1.3.2 Motivatie Op enkele gebieden ontbreken nog richtlijnen voor veiligheids- en comforteisen van verlichting, waarvoor nieuwe normen gemaakt moeten worden. Met het voortschrijden van de techniek moeten de bestaande normen onderhouden worden. De nadruk ligt steeds meer op het onderhouden van normen en het gebruik of de toepassing van de normen te vergemakkelijken. De Nederlandse normen op het gebied van verlichting worden vervangen door Europese normen. Het is dus van belang om te zorgen dat deze Europese normen een goede (technisch acceptabele en praktisch uitvoerbare) basis hebben en de juiste niveaus aangeven. De Europese normalisatie is gericht op uniformering van producten en methoden, en op het wegnemen van handelsbelemmeringen.
3/14 2 Commissiestructuur en relaties 2.1 Nationale structuur Commissie Naam 352 Beleidscommissie Bouw 351 005* Verlichting NSVV* NSVV en kernteams Relatie met normcommissie 351 074 Klimaatbeheersing in gebouwen Relatie met normsubcommissie 351 074 21 Energieprestatie van gebouwen Relatie met normcommissie 302 020 Platform ergonomie Relatie met normcommissie 353 076-WG 8 Sportvloeren Werkgroep 8 Sportverlichting Relatie met normcommissie 361 034 Lampen en bijbehorende toestellen (NEC 34) * In de nationale normcommissie zitten twee vertegenwoordigers van de NSVV: een voor Indoor en een voor Outdoor. Zij kunnen per onderwerp experts naar voren schuiven uit het NSVV netwerk om expertise in te brengen. 2.2 Internationale relaties Commissie Naam Binding 169 169/WG 1 169/WG 2 169/WG 3 169/WG 4 196/WG 6 169/WG 7 169/WG 8 169/WG 9 169/WG 10 169/WG 11 169/WG 12 169/WG 13 169/WG 14 Light and lighting Basic terms and criteria Lighting of work places Emergency lighting in buildings Sports lighting Tunnel lighting Photometry Photobiology Energy performance of buildings Performance of Optical Materials for Luminaires Daylight Joint Working Group with 226 Road lighting Non-visual effects of light on human beings ErP Lighting Mandate Management Group ISO/TC 274 Light and lighting P ISO/TC 274/WG 1 ISO/TC 274/WG 2 ISO/TC 274/WG 3 Energy performance of lighting in buildings (joint working group with CIE-JTC 6) Commissioning process of lighting systems Maintenance factor Toelichting Voor CEN commissies geldt dat de normcommissie advies en stemrecht heeft op de genoemde Europese ontwikkelingen. Voor ISO commissies geldt dat er onderscheid wordt gemaakt tussen P-leden (participants) en O-leden (observers)
4/14 P-leden doen actief mee aan de ontwikkeling van normen en hebben stemplicht. O-leden hebben toegang tot de documentenstroom en kunnen reageren, maar zij hebben geen stemplicht. 3 Commissiesamenstelling en stakeholdercategorieën Ledenbestand per Naam persoon Werkgever Belanghebbende Leden Zeguers, J. Philips Nederland B.V. onafhankelijk Voorzitter Adams, A.C.C.M. Toine Adams Advies NSVV (outdoor) Lid 3a Dekker, P.R. VSL VSL Lid 7 Drost, T. Dekra Certificatie B.V. Dekra Certificatie B.V. Gielen, J.W.A.M Philips Lighting B.V. Philips Lighting B.V. Rol Lid 7 Graaf, E.J.T.M. de Cooper Safety NVFN Lid 5a Gronsveld, R.J. Rofianda Consultancy B.V. Rofianda Consultancy B.V. Hordijk, Mw. G.J. TU Delft Faculteit Bouwkunde TU Delft Faculteit Bouwkunde Lie, A.B.K. Aerolux Nederland B.V. Aerolux Nederland B.V. Lid Lid Categorie stakeholder 5a 3a Lid 7 Nicolai, J. Ixilum NSVV (Indoor) Lid 3a Rauwerdink, C.A.J. Philips Lighting B.V. Philips Lighting B.V. Spaan, C.J.J. Heijmans Utiliteit BV Uneto-Vni Lid 4b Staay, M. van der CityTec BV CityTec BV Lid 4a Vreeken, M. Velux Nederland B.V. Velux Nederland B.V. Winter, A. de Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat Lid 2a Horn, Mw. A.P. van der NEN Secretaris - Lid Lid Lid 1a en 4a 5a 6a Ontbrekende belangrijke stakeholderscategorieën Stakeholdercategorie Reden van niet-deelname 5b Geen bereidheid tot financiële bijdrage 8 Niet van toepassing 10 Niet bekend
5/14 Verklaring van de stakeholderscategorieën Stakeholders Omschrijving 1a Directe gebruikers Eindgebruiker van dienst, proces of product 1b Brancheorganisaties directe gebruikers Als groep, in de vorm van belangenorganisaties 2a Voorwaarde scheppende organisaties / opdrachtgevers Organisaties die de voorwaarden bepalen waaraan het product of dienst moet voldoen. Bijv. opdrachtgevers. Wetmatige voorwaarden worden door wetgevende instanties bepaald (zie onder 9). 2b Brancheorganisaties van voorwaarde scheppende partijen 3a Adviserende organisaties Organisaties die andere belanghebbenden inhoudelijk kunnen adviseren (bijv. ingenieursbureaus, adviesbureaus, consultancy) 3b Brancheorganisaties van adviserende partijen 4a Uitvoerende / toepassende / dienstverlenende organisaties 4b Brancheorganisaties van uitvoerende / dienstverlenende / toepassende partijen Productnormalisatie: organisaties die het product gebruiken / toepassen in hun dienstverlening naar de eindgebruiker toe (bijv. aannemer, installateur). Dienstennormalisatie: organisaties die een proces of dienst verlenen aan de eindgebruiker (bijv. schuldhulpverlener). 5a Producenten / leveranciers van hoofdproduct Bij productnormalisatie is dit de hoofdproducent / hoofdleverancier. Bij dienstennormalisatie wordt deze categorie niet gebruikt. De rol van producent / leverancier wordt vervuld door de uitvoerende, dienstverlenende organisatie. 5b Brancheorganisaties van producenten / leveranciers van hoofdproduct 6a Producenten / leveranciers van aanhangende producten en diensten 6b Brancheorganisaties van producenten / leveranciers van aanhangende producten en diensten Bij productnormalisatie betreft dit producenten / leveranciers van producten die als grondstof, halffabricaat of rest-/afvalstof in de productketen voorkomen. Bij dienstennormalisatie betreft het de aanbieders van aanvullende diensten. 7 Onderzoek- en kennisinstellingen Instellingen die zonder direct commercieel belang kennisleverancier zijn of onderzoek verrichten. Bijv. onderwijsinstellingen, laboratoria, onderzoeksinstellingen. 8 Controlerende instanties Bijv. inspectiediensten, certificeringinstellingen 9 Wetgevende instanties Overheden 10 Bestaande/nieuwe initiatiefnemers Partijen die alternatieve initiatieven ondernemen vergelijkbaar met NEN. (normen, certificatieschema s, richtlijnen etc.) 11 Contextbepalers groter geheel Organisaties (bijv. stichtingen, platforms) die op generieke wijze betrokken zijn.
6/14 Review belanghebbenden Laatste uitgebreide stakeholderanalyse in de normcommissie: 2016 Eerstvolgende (korte) review belanghebbende partijen in de normcommissie: 2017. 4 Publicaties 4.1 Nationaal Norm NEN 1891:2016 NEN 2057:2011/C1:2011 NPR 13201:2017 NEN 1890:1991 (ingetrokken) NEN 2055:2016 (ingetrokken) Titel Licht en verlichting Meten van verlichtingsprestaties Daglichtopeningen van gebouwen - Bepaling van de equivalente daglichtoppervlakte van een ruimte Openbare verlichting - Deel 1: Kwaliteitscriteria Binnenverlichting - Functionele eisen Bezonning en beschaduwing - Bepalingsmethode en classificatie 4.2 Europees Gepubliceerde normen van 169 Light and lighting' zie: hier 4.3 Mondiaal Gepubliceerde normen van ISO/TC 274 Light and lighting zie: hier. 5 Ambitie, doelstellingen en diensten - Het Serviceprofiel Jaarlijks wordt een klanttevredenheidsonderzoek gehouden onder de normcommissieleden van NEN. Hieruit blijkt dat NEN meer duidelijkheid moet geven over de toegevoegde waarde. Dit doen we door middel van het Serviceprofiel. In het Serviceprofiel wordt de dienstverlening van NEN aan de normcommissie vastgelegd. Het maakt de behoefte van de normcommissie inzichtelijk, waardoor NEN zijn toegevoegde waarde voor de normcommissie kan optimaliseren. Mensen en middelen kunnen zo effectief en efficiënt mogelijk worden ingezet. Waar bestaat het Serviceprofiel uit? Het Serviceprofiel is een afspraak op het niveau van de normcommissie. Het gaat om de toegevoegde waarde van de dienstverlening van NEN voor normcommissies. Individuele afspraken met commissieleden worden hierin niet meegenomen.
7/14 Het profiel bestaat uit vier aspecten: Invloed: inhoud en toepasbaarheid van normen en andere afspraken beïnvloeden vanuit het belang van de eigen organisatie, de sector en/of de maatschappij. Draagvlak: het creëren van een zo breed mogelijk draagvlak voor oplossingen die worden vastgelegd in normen of andere afspraken. Netwerk: toegang tot een Nederlands, Europees en/of internationaal netwerk van personen en organisaties. Kennis: kennis van normen, maar ook kennis van ontwikkelingen op het gebied van technologie, regelgeving en toepassing van normen. Onder ieder aspect zijn verschillende diensten van NEN gecategoriseerd. Ieder aspect is opgedeeld in een basis serviceniveau en in aanvullende niveaus. Aan iedere normcommissie wordt ten minste het basis dienstverleningsniveau geleverd. Het is aan de commissieleden om te bespreken of zij behoefte hebben aan aanvullende dienstverlening. Door de grafische weergave van het Serviceprofiel wordt het belang van de vier aspecten voor de normcommissie inzichtelijk. NEN kan hier in overleg met de normcommissie zijn dienstverlening op aanpassen. 6 Werkprogramma, doelstellingen en geplande activiteiten 6.1 Nationaal werk NPR 13201 Openbare verlichting, een gezamenlijke publicatie met de NSVV, is herzien. Samen met de NSVV zijn de plannen opgesteld. De basis is CEN/TR 13201-1 en NEN-EN 13201 delen 2 t/m 5 en ROVL:2011. Experts hebben opdracht gekregen voor het schrijven van de tekst. NEN en de
8/14 normcommissie hebben de concepten enkele malen gedurende 2016 gecontroleerd. Publicatie is in januari 2017. Presentatie is op het congres Outdoor lighting. In 2016 is een uitgebreide stakeholdersanalyse gedaan om een evenwichtige en een brede vertegenwoordiging van de markt in de normcommissie te waarborgen. In 2017 wordt dit opgevolgd. Doel is de samenstelling van de commissie te verbeteren. 6.2 CEN werk In 169 Light and lighting zijn veel actieve Europese werkgroepen die nieuwe Europese normen gaan ontwikkelen of Europese normen herzien. In de werkgroepen 1-13 wordt gewerkt aan vele normen o.a. binnen-, nood- en straatverlichting. De standpunten worden besproken en bepaald in en met de leden van de nationale normcommissie. In 2017 wordt de finale stemming van de Europese norm voor Daglicht EN 17037 verwacht. Nederland is bij de ontwikkeling van deze norm actief betrokken. Deze daglichtnorm is radicaal anders dan onze Nederlandse norm, NEN 2057. Waarschijnlijk wordt NEN 2057 ingetrokken zodra NEN-EN 17037 wordt gepubliceerd. Dit wordt op de voet gevolgd, en het Ministerie van BZK wordt op de hoogte gehouden, omdat NEN 2057 in het Bouwbesluit 2012 wordt aangewezen. De normcommissie zal een onderzoek doen naar de mogelijke wijze van aansturen, en de bijbehorende eisen die dan in het Bouwbesluit, of het Bbl opgenomen zouden moeten worden. Ook wordt bekeken of een vertaling van EN 17037 naar het Nederlands tot de opties behoort. In 2017 wordt verder gegaan met de herziening van EN 12193 Licht en verlichting - Sportverlichting, met actieve inzet van Nederlandse experts uit de nationale normcommissie Verlichting. Ook is begin 2017 de laatste formele afstemming van de Europese norm voor Energieprestatie EN 15193 Energieprestatie van gebouwen- Energie-eisen voor verlichting. In overleg met de andere energieprestatie commissies wordt bekeken of hier een Nationale Bijlage bij wordt gepubliceerd. De herziening van Indoor work places, EN 12464-1, laat op zich wachten. Het is onzeker of hier in 2017 belangrijke ontwikkelingen plaats gaan vinden. De norm over data van lampen en armaturen, EN 13032-2 Light and lighting - Measurement and presentation of photometric data of lamps and luminaires - Part 2: Presentation of data for indoor and outdoor work places wordt herzien. Deel 5 van deze norm gaat over: Presentation of data for luminaires used for road lighting en is eveneens in ontwikkeling. Idem voor EN 12665 Basic terms and criteria for specifying lighting requirements. In 2017 moet worden gestemd op CEN/TR 16791 'Quantifying irradiance for eye-mediated non-image forming effects of light in humans'
9/14 6.3 ISO werk Nederland wordt in ISO/TC 274 Light and lighting door NEN vertegenwoordigd. Veelal gaan er twee delegatieleden naar de vergadering. De standpunten worden besproken en bepaald in en met de leden van de nationale normcommissie. In 2017 wordt de commentaarperiode verwacht voor Energy requirements for lighting in buildings, losjes gebaseerd op de Europese EN 15193 norm. Ook wordt de definitieve stemming verwacht op ISO/DIS 8995-3 Lighting of work places - Part 3: Lighting requirements for safety and security of outdoor work places. In 2017 zal worden gestart met het adresseren van een drietal onderwerpen: commissioning of lighting systems ; maintenance factors indoor and outdoor lighting designs ; requirements for human centric lighting. De ISO/TC 274 vergadering wordt op 6 t/m 9 juni 2017 bij NEN gehouden. 6.4 Werkzaamheden van NEN Secretariaatsvoering en ondersteuning normalisatie activiteiten Organisatie Informeren normalisatie Agenda, bijwonen & verslaglegging vergaderingen Documentenstroom Contacten Ledenbeheer Financiën Bewaken kwaliteitseisen Redactie van (concept)normen (conform NEN-eisen). Normtechnische adviezen. Verwerken commentaar. Bewaken onderlinge consistentie van samenhangende normen. Relatie met wetgeving, samenstelling en structuur. Communicatie Intern tussen normcommissies. Extern informeren en betrekken van belanghebbende partijen. Normpromotie.
10/14 Persberichten. Coördinatie en deelname nationaal/internationaal Onderhouden van het netwerk op beleidsmatig - en uitvoerend niveau, nationaal en internationaal (ISO+CEN). Documenteninfrastructuur. Nederlandse inbreng m.b.t. normen verzorgen door commentaar te leveren, te stemmen en participatie. Overname normen. Inbrengen nieuwe Nederlandse initiatieven in CEN/ISO verband. 7 Lidmaatschappen van werkgroepen 7.1 Lidmaatschappen van Europese werkgroepen Werkgroepnummer Werkgroepnaam Naam expert 169/WG 1 Basic terms and criteria Adams, A.C.C.M. Dekker, P.R. Zeguers, J. 169/WG 2 Lighting of work places Adams, A.C.C.M. Gronsveld, R.J. Staaij, M. Vries, A. de Rauwerdink, K. 169/WG 3 Emergency lighting in buildings Graaf, E.J.T.M. Heimgartner, J.P. * Zeguers, J. 169/WG 4 Sports lighting Laponder, M. * Lie, B. 169/WG 6 Tunnel lighting Adams, A.C.C.M. Drost, T. Staaij, M. Winter, A. de Zeguers, J. 169/WG 7 Photometry Adams, A.C.C.M. Dekker, P.R. Drost, T. Klej, A. Staaij, M. 169/WG 8 Photobiology Dekker, P.R. Drost, T. Gronsveld, R.J. Westerlaken, N. * Zeguers, J. 169/WG 9 Energy performance of buildings Vries, A. de * 169/WG 11 Daylight Cobham, M. Hordijk, Mw. G.J.* Westerlaken, N *
11/14 169/WG 12 JWG with 226 Road lighting Adams, A.C.C.M. Gronsveld, R.J. Staaij, M. Winter, A. de Zeguers, J. 169/WG 13 Non-visual effects of light on human beings Gronsveld, R.J. Schlangen, L. * Westerlaken, N. * 169/WG 14 ErP Lighting Mandate Management Group Horn, Mw. A.P. van der * = Expert buiten de normcommissie. Deze experts doen verslag in de normcommissie en aan de belangstellenden (zie 7.3), zowel tijdens de normcommissie vergadering als tussentijds. 7.2 Lidmaatschappen van mondiale werkgroepen Werkgroepnummer Werkgroepnaam Naam expert ISO/TC 274/WG 1 Energy performance of lighting in buildings (joint working group with CIE-JTC 6) Rauwerdink, C.A.J. ISO/TC 274/WG 2 Commissioning process of lighting systems Rauwerdink, C.A.J. ISO/TC 274/WG 3 Maintenance factor Vries, A. de (convenor) Deze experts doen verslag in de normcommissie en aan de belangstellenden (zie 7.3), zowel tijdens de normcommissie vergadering als tussentijds. 7.3 Stemmingen In de onderstaande tabel zijn vet gedrukt en onderstreept de 1e experts die geacht worden het Nederlandse stemadvies uit te brengen. Dit zijn leden of experts van de normcommissie 351 005 Verlichting. Indien van deze personen geen reactie bij NEN wordt ontvangen bij het verstrijken van de stemtermijn dan stemt NEN abstain. Onderwerp Nationaal Europees Int. WG-experts WG-observer Nationaal Herziening NEN 1891 NPR 13201 Europees 169 - plenair Publicatie 2016 - - NSVV Kernteam Indoor; Paul Settels, Rienk Visser en John Knapen Ontwerp, extern commentaar en publicatie - - NSVV Kernteam Outdoor en NEN - Ter vaststelling normcommissie. Meestal Jan Zeguers, expert NC en NENsecretaris - -
12/14 Onderwerp Nationaal Europees Int. WG-experts WG-observer 169/WG 1 Basic terms and criteria - Revisie EN 12665 Basic terms and criteria - Jan Zeguers Toine Adams; Paul Dekker 169/WG 2 Lighting of work places - NEN-EN 12464 herziening deel 1 Aanvulling op EN 13032-2: Presentation of data for indoor and outdoor work places - Ronald Gronsveld en Adrie de Vries NSVV Kernteam Indoor/Outdoor, Toine Adams; Marcel van der Staay; Kay Rauwerdink 169/WG 2/TG 169/WG 2 en 13 169/WG 3 Emergency lighting in buildings 169/WG 4 Sports lighting 169/WG 6 Tunnel lighting 169/WG 7 Photometry 169/WG 8 Photobiology 169/WG 9 Energy performance of buildings - Task force group on Lighting System Design Process NL vertaling NEN-EN 1838? Afstemming belangrijk met NC 353 076 Sportvloeren en de werkgroep 353 076 00 08 Sportveldverlichting Belangrijk onderwerp voor RWS. NSVV aanbeveling tunnelverlichting Belangrijk onderwerp voor Nederland i.v.m. met EPBD. Belangrijk afstemming met: normsubcommissie 351 074 25 Europese en mondiale normalisatie klimaatbeheersing die alle EPB normen volgt NWIP Application of Non-visual effects of light NWIP Intelligent dynamic illuminated escape route lighting systems (DCELS) - Kay Rauwerdink - Edwin de Graaf NSVV Kernteam Indoor; Jan Zeguers; J.P. Heimgartner Herziening EN 12193 - Boudewijn Lie; Mark Laponder NSVV aanbeveling t.z.t. in CEN brengen? Publicatie EN 15193-1 en TR 15193 in 2017 - Aad de Winter RWS NSVV Kernteam Indoor; Toine Adams; Ronald Gronsveld; Jan Zeguers NSVV Kernteam Outdoor; Toine Adams; Ted Drost; Marcel van der Staay; Aad de Winter; Jan Zeguers - Paul Dekker Toine Adams; Ted Drost; Menno Schakel; Marcel van der Staay - Paul Dekker Ted Drost; Ronald Gronsveld; Jan Zeguers ISO/NP 20086 Adrie de Vries
13/14 Onderwerp Nationaal Europees Int. WG-experts WG-observer 169/WG 10 Performance of Optical Materials for Luminaires 169/WG 11 Daylight 169/WG 12 JWG 226 Road lighting 169/WG 13 Non-visual effects of light on human beings 169/WG 14 ErP Lighting Mandate Management Group Mondiaal ISO/TC 274 - plenair ISO/TC 274/WG 1 Energy performance of lighting in buildings (joint working group with CIE-JTC 6) ISO/TC 274/WG 2 Commissioning process of lighting systems Afstemming belangrijk met Bouwbesluit en NEN 2057 Project NPR 13201 door NEN en NSVV Belangrijk afstemming met: normsubcommissie 351 074 25 Europese en mondiale normalisatie klimaatbeheersing die alle EPB normen volgt Opgeheven - - - WI is geactiveerd. Enquiry 2017 verwacht Relatie met EN 15193 pren 13201-6 Utilization Factors pren 16791 Quantifying irradiance for eye-mediated nonimage forming effects of light in humans Afstemming met Mandaten o.a. ECO- Design, ELD en EPBD Publicatie EN 15193-1 en TR 15193 in 2017 - Marcel Vreeken, Truus Hordijk; NSVV Kernteam Indoor; Nancy Westerlaken - Toine Adams NSVV Kernteam Outdoor; Ronald Gronsveld; Marcel van der Staay; Aad de Winter; Jan Zeguers - Luc Schlangen NSVV Kernteam indoor; Ronald Gronsveld; Luc Schlangen ISO/TC 274 - Ter vaststelling normcommissie. Meestal Kay Rauwerdink (HoD) en Adrie de Vries. ISO/NP 20086 Kay Rauwerdink, Adrie de Vries - - - Kay Rauwerdink - -
14/14 Onderwerp Nationaal Europees Int. WG-experts WG-observer ISO/TC 274/WG 3 Maintenance factor - Samenwerking met CIE Adrie de Vries (convenor) Annet van der Horn (secretaris) - 8 Evaluatie en voortgangsrapportage 8.1 Nationaal Vergaderingen 2016 In 2016 heeft de nationale normcommissie twee keer vergaderd. De jaarlijkse vergadering van 169 is voorbereid. Publicaties 2016 Een hernieuwde versie van NEN 1891 is gepubliceerd. 8.2 Europees In 2016 heeft 169 op 5 en 6 september in Londen vergaderd waar Nederland was vertegenwoordigd door de voorzitter en secretaris. 8.3 Mondiaal In 2016 heeft ISO/TC 274 op 9 juni 2016 in Turijn en op 9 november 2016 in Berlijn vergaderd, waar twee leden van de normcommissie waren vertegenwoordigd.