2016/253085 Objectgegevens postcode en : 1521 DA Wormerveer gemeente : Zaanstad bescherming : gemeentelijk monument oorspronkelijke functie huidige functie voor H. Boekenoogen van de firma G.J. van Gelder : dubbele woning architect : aannemer Gebroeders Gorter, beïnvloed door of mogelijk naar ontwerp van Van Rossem en Vuyk, Amsterdam bouwdatum : 1907 datum onderzoek : 1-2-2016 datum beschrijving : 1-2-2016 datum foto s : 1-2-2016 opgesteld door : O. Ralling en C. van den Berg Kadastrale aanduiding gemeente sectie : B nummers : 5978 (Zuideinde 21) en 5941 (Zuideinde 22) Eigendomsregistratie onttrekking gegevens soort recht : kadaster : eigendom gerechtigde : Vereniging van Eigenaars Zuideinde 21 straat en nummer : Zuideinde 21 postcode en : 1521 DA Wormerveer gemeente : Zaanstad telefoon : gerechtigde : dhr. O.N. Haaijer (1/1 aandeel) straat en nummer : Zuideinde 22 postcode en : 1521 DA Wormerveer gemeente : Zaanstad telefoon : Kadastrale kaart/ situatie 1
Redengevende omschrijving 1. Architectonische waarde (inclusief bouwhistorische waarde): Het dubbelpand is een voorbeeld van kleinschalige woningarchitectuur als onderdeel van een bedrijfscomplex door bouwbedrijf Gebroeders Gorter. Het ontwerp in eclectische bouwstijl heeft esthetische kwaliteit. Het is geïnspireerd op de architectuur van het architectenduo Van Rossem en Vuyk uit Amsterdam, die in de Zaanstreek vooral bekend zijn geworden van fabriekscomplexen. 2. Cultuurhistorische waarde: De voormalige chefswoning en kantoor is van belang als voorbeeld van de industriële ontwikkeling in de Zaanstreek, in het bijzonder de zaadhandel van G.J. van Gelder, waarvan het samen met vm. pakhuis De Zon onderdeel uitmaakte. Het complex van de zaadhandel kwam gefaseerd tot stand op de locatie van de 17 e eeuwse oliemolen De Eenhoorn. Het dubbelpand werd gebouwd als woning met kantoor voor de chef H. Boekenoogen van de firma. 3. Stedenbouwkundige waarde (inclusief ensemblewaarde): Het dubbelpand is stedenbouwkundig van belang door de beeldbepalende ligging langs de Zaan en heeft ensemblewaarde als onderdeel van de (eens) gesloten straatwand van het Zuideinde. Helaas is het belendende pakhuis De Eenhoorn gesloopt, maar het voormalige pakhuis De Zon (Zuideinde 19) is nog aanwezig. Samen met het pakhuis heeft het dubbelpand ensemblewaarde. 4. Gaafheid/herkenbaarheid (in materiaal en/of vorm): Het dubbelpand is grotendeels gaaf behouden gebleven in hoofdvorm, materialisering en detaillering. De uitbreidingen aan de achterzijde vormen een verstoring van de oorspronkelijke bouwmasssa en zijn niet monumentaal. Doordat bouwvolume en materialisering van de uitbreiding aan de achterzijde contrasterend is uitgevoerd, is de oorspronkelijke hoofdvorm van de vm. chefswoning en kantoor nog goed herkenbaar. 5. Zeldzaamheid: Het dubbelpand heeft voor de Zaanstreek zeldzaamheidswaarde als overgebleven voorbeeld van kleinschalige woningarchitectuur als onderdeel van een bedrijfscomplex door bouwbedrijf Gebroeders Gorter. Daarnaast is een dubbelpand met chefswoning en kantoor zeer zeldzaam in Wormerveer en de Zaanstreek. 6. fysieke kwaliteit Het dubbelpand is in goede staat. Aangezien er regelmatig onderhoud wordt uitgevoerd is er geen belemmering voor de instandhouding van het pand. 2
Objectbeschrijving Inleiding De bakstenen chefswoning met kantoor van de firma G.J. van Gelder staat in Wormerveer aan Zuideinde, met uitzicht op de Zaan. Wormerveer is al in de 15de eeuw ontstaan op de westoever van de Zaan nabij een veerverbinding met Wormer. De bewoning concentreerde zich vooral bij de kerk aan het Noordeinde en langs de paden naar Krommenie. Zuideinde was in deze tijd nog voor een groot deel onbebouwd. Pas in de 17 e eeuw groeide het dorp aanzienlijk. Er ontstond bedrijvigheid langs de oevers van de rivier en het dorp breidde zich in zuidelijke richting uit. Oliemolen De Eenhoorn werd in 1627 aan Zuideinde gebouwd. Wormerveer floreerde in deze periode vooral door de olieslagerij en de papierindustrie, maar ook de handel in granen, kaas en boter speelde hierbij een rol. Wormerveer werd een welvarend dorp met veel molens en pakhuizen langs de Zaan. De groei zette zich in de 18 e eeuw en 19 e eeuw door. Rond 1800 was Zuideinde volgebouwd met molens, schuren, pakhuizen en woningen. Zuideinde met links de Eenhoorn 1800 31.00370 Links molen de Eenhoorn Wormerveer 1890 (Beeldbank Zaanstad 22.06997) Pas aan het eind van de 19 e eeuw werden de molens en houten pakhuizen in de Zaanstreek vervangen door stenen fabriekspanden. Zo ook langs de Zaanoevers van Wormer en Wormerveer. Aan het begin van de 20 ste eeuw werd bijna de hele Zaanoever bij Wormer ingenomen door fabrieken van Wormerveerse fabrikanten. Ook langs Zuideinde werden molens en pakhuizen vervangen door stenen fabrieken, pakhuizen en fabrikanten woningen. Zo werd in 1906 de 17e eeuwse oliemolen De Eenhoorn aan Zuideinde vert naar Oostwoud in West-Friesland. De molen was toen in het bezit van Hendrik Boekenoogen. Hij was eigenaar van de firma G.J. van Gelder en liet de molen vervangen voor het stenen pakhuis De Eenhoorn (later fabriek). De familie Van Gelder was een bekend papiermakersgeslacht in Wormer en Wormerveer. Gerrit Jacob van Gelder werkte bij Wessanen en Laan nam in 1848 de peulvruchtenhandel van Wessanen en Laan over. In datzelfde jaar stichtte hij de firma G.J. van Gelder. De firma ging over naar zijn neef Hendrik Boekenoogen, omdat zijn zoon het bedrijf niet wilde overnemen. In 1907 liet Hendrik op de locatie van de zuidoostelijke molenschuur een chefswoning met kantoor bouwen (huidige nummers 21 en 22). Het bouwen van kantoren was in deze tijd uitzondering. De meeste kantoren werden geïntegreerd in de fabriekspanden of in de directeurswoningen. Het pand is een mooi voorbeeld 3
van een middenstandswoning uit het begin van de 20 ste eeuw. Deze woningen voor de werknemers uit het hogere segment van het bedrijf waren iets groter dan een arbeiderswoning, maar wel zo rijk versierd dat ze deden denken aan een villa. In 1916 werd ook de noordwestelijke molenschuur afgebroken voor nieuwbouw van het vijflaagse pakhuis De Zon. Gelijktijdig werd pakhuis De Eenhoorn voorzien van een derde bouwlaag. De chefswoning met kantoor werd evenals pakhuis De Zon en pakhuis De Eenhoorn getekend en gebouwd door Gebroeders Gorter. De stijl van de panden, eclectisch met neorenaissance invloeden, was geïnspireerd op de architectuur van Van Rossem en Vuyk. Veel fabrieken zijn gebouwd in deze stijl, omdat dit heersende modestijl was aan het eind van de 19 e en begin van de 20 ste eeuw. In 1952 waren de pakhuizen te Wormerveer verouderd. Dit deel van het bedrijf werd gesloten en vert naar Groningen. Na het overlijden van de zoon van Hendrik Boekenoogen in 1956 werden de panden eigendom van NV Zaans Veem H. De Boer Jbz. Pakhuis De Eenhoorn is rond 1975 in zijn geheel afgebroken. Het terrein tussen de voormalige chefswoning/kantoor en pakhuis De Zon ligt sindsdien braak. Omschrijving De vm. CHEFSWONING en KANTOOR in eclectische bouwstijl op L-vormige plattegrond telt één bouwlaag en heeft een omgaande schildkap gedekt met rode verglaasde kruispannen en is aan de bovenzijde plat afgedekt. De uitbreidingen aan de achterzijde van zowel Zuideinde 21 als 22 behoren niet tot de bescherming. De VOORGEVEL aan de Zaan is boven een gemetselde plint met hardstenen waterlijst verder opgetrokken in kruisverband met rode Waalformaat bakstenen. Ter hoogte van de onder- en bovenzijden van de gevelsparingen is het muurwerk verlevendigd met spekbanden van bruinrode bakstenen. De segment- en rondbogen, alsook de ontlastingsboog in de topgevel zijn streks gemetseld met oranje bakstenen. Het voormalige kantoor Zuideinde 21 wordt in de voorgevel gedomineerd door de licht risalerende topgevel met uitkragende schouderstukken en vlakke bovenzijde. Het werd oorspronkelijk bekroond door een gemetseld dakstuk in de vorm van een balustrade tussen pijlers, zoals te zien op de bouwtekening en historische foto s (zie bijlagen). De entree links is bereikbaar met twee hardstenen bloktreden en heeft evenals en twee vensters ter rechter zijde halfronde bovenlichten onder de rondbogen. Op de verdieping is centraal een segmentvormig driestrooksvenster met bovenlichten opgenomen onder een halfrond gemetselde ontlastingsboog in het muurwerk. De hardstenen ezelsruggen op de schouderstukken van de topgevel vormen de aanzet van de dito dekbanden langs de schuine zijden, met afgeronde hoeken overgaand in de vlakke bovenzijde. Hierop staan links en rechts de thans gecementeerde restanten van de uitgemetselde pijlers van de verdwenen balustrade. De gevelsparingen in de voorgevel van de woning Zuideinde 22 zijn afgesloten met segmentbogen. Zowel de entree, eveneens bereikbaar met twee hardstenen bloktreden, als de twee naastgelegen T-schuifvensters zijn voorzien van rechte bovenlichten. Hierboven is in het muurwerk een fries van siermetselwerk opgenomen. De gevel wordt beëindigd met een geprofileerde gootlijst op dito klossen. Centraal in het dakschild is een (vernieuwde) dakkapel opgenomen. Het dakschild is afgewerkt met een rechte windveer en boeideel. De RECHTER ZIJGEVEL is gepleisterd, waarin centraal opgenomen een klein rechthoekig vensters en rechts twee midden-20 ste eeuwse vensters met draairamen en bovenlichten, één ervan met vast zijraam. Zowel links als rechts is een klein ventilatierooster aanwezig. De gevel wordt beeindigd met een eenvoudige gootlijst, waarboven in het dakschild vier laat-20 ste eeuwse dakvensters zijn get. De oorspronkelijke gemetselde schoorsteen is verwijderd. De LINKER ZIJGEVEL, te zien boven de poort naar het achtererf, is ook gepleisterd. Hierin is links in de top een klein rechthoekig vanster opgenomen. De dakrand op klossen heeft een klein overstek dat is afgewerkt met rechte windveren en een boeideel. De huidige ACHTERGEVEL wordt tegenwoordig bepaald door de niet monumentale uitbreidingen. De oorspronkelijke gevelindeling is te zien op de bouwtekening (zie bijlage). Het INTERIEUR is niet bezocht en om die reden niet beschreven. Echter, wanneer het interieur monumentaal waardevolle onderdelen bevat, vallen deze zonder uitzondering wel onder de bescherming. 4
Bijlagen Voorgevel Zuideinde 21-22 langs de Zaan. Het perceel rechts betreft gesloopt pakhuis De Eenhoorn en ligt braak. Uiterst rechts de hoog opgaande zijgevel van vm. pakhuis De Zon, foto 2016 Rechter zijgevel langs het terrein van gesloopt pakhuis De Eenhoorn, foto 2016 5
Detail van de plankaart uit 1812 bij de kadastrale minuut. Gemarkeerd met ellips is het perceel sectie B 495 met de oorspronkelijke bebouwing van oliemolen De Eenhoorn, gefaseerd gesloopt bij de nieuwbouw. In 1906 moest de molen wijken voor het stenen pakhuis. De zuidelijke schuur werd in 1907 gesloopt voor de nieuwbouw van de chefswoning met kantoor, gemarkeerd met rechthoek. In 1916 verrees op de locatie van de noordelijke molenschuur het grote stenen pakhuis De Zon. Aan de achterzijde liep op dat moment nog de sloot (bron: beeldbank RCE). Links: bouwtekening uit 1906 van het stenen pakhuis De Eenhoorn, gebouwd op de locatie van de molen tussen flankerende schuren. Rechts: gedeelte van de bouwtekening uit 1907 van het kantoor en woning van de chef H. Boekenoogen van de firma G.J. van Gelder (bron: archief Zaanstad) 6
Foto van rond 1900 met oliemolen De Eenhoorn en flankerende schuren (bron: archief Zaanstad) Foto rond 1910 na nieuwbouw van stenen pakhuis De Eenhoorn met links daarvan de chefswoning en kantoor. Rechts is nog net de noordelijke molenschuur te zien, op dat moment gehandhaafd (bron: archief Zaanstad) 7
Bronnen - Beeldbank Zaanstad - Nai database (www.nai.nl) - Bonas database (www.bonas.nl) - Encyclopedie van de Zaanstreek, deel 1 en 2/ J.P. Woudt (1991) - Monumenten Inventarisatie project Noord-Holland Gemeente Zaanstad, Deelgebied koog a/d Zaan en Zaandijk (1992) en fotokaarten. - Architectuur en stedebouw in Noord-Holland 1850-1940, E. van der Kleij (1993) - Architectuur en stedebouw Zaanstreek 1850-1940, P. Kleij (1993) - Monumenten in Nederland, Noord-Holland, R. Stenvert (2006) - Wormerveer, Langs weg en Zaan, J. Aten (1967) 8