Op Toonhoogte nummer 18 november 2010 Jubileumnummer 14 0 JAAR 1870-2010 honderdveertig jaar MDCCCLXX - MMX
Allround vertaal- en tekstbureau Beëdigd vertaalwerk Copywriting Tekstcorrectie Tolkenservice Fluessen 73, 8446 NT HEERENVEEN 0513-68 46 88 abcvertalingen.eu
Van het bestuur Een bijdrage schrijven voor het jubileumnummer. Dat is wat anders dan een stukje voor een reguliere Op Toonhoogte. Wat moet je schrijven over een koor dat al 140 jaar bestaat? Een koor met zo n rijke traditie en dat al zoveel prachtige muziek heeft uitgevoerd onder verschillende dirigenten. Waar zo verschrikkelijk veel leden, door al die jaren heen, een muzikale bijdrage hebben geleverd. Waar zoveel solisten hebben gezongen en diverse orkesten voor hebben gemusiceerd. Waar het werk van veel beroemde en minder beroemde componisten is uitgevoerd. Waar duizenden mensen van hebben genoten. Al dit opschrijvend is het haast onvoorstelbaar hoeveel mensen in de loop der jaren betrokken zijn geweest bij het koor, ons koor. Trots is dan ook een gevoel wat opkomt, of om het mooie Friese woord te gebruiken: grutsk! Het wordt een roerige tijd in de culturele sector, maar een koor dat al 140 jaar bestaat zal zich ook hier weer doorheen slaan, zoals zij dat in het verleden in moeilijke tijden ook heeft gedaan. Het bestuur feliciteert ons allen met het 140 jarig bestaan en wenst u nog heel veel muzikaal plezier! Het bestuur Van de redactie Wat een feest ons 140 jarig bestaan, een feit dat we vieren. Allereerst met deze jubileumeditie van Op Toonhoogte, natuurlijk vieren we het als koor met elkaar, maar vooral werken we samen toe naar onze jubileumuitvoering, het concert in januari 2011. De kracht van het koor is samen zingen en het hebben van plezier in de prachtige muziek die we uitvoeren. Als koorleden en dirigenten zijn wij eigenlijk maar passanten in de geschiedenis van een koor. Wij hopen dat een ieder die nog na ons mag komen net zoveel plezier aan zingen beleven bij dit prachtige koor als wij. Voorlopig staan wij echter onze plekken nog niet af aan de volgende generaties. Wij hopen natuurlijk wel dat die er komen, wat dat betreft is de toekomst ook spannend en niet alleen op financieel gebied. Zal de koortraditie zich nog eens 140 jaar voortzetten? Door middel van onze concerten hopen wij dat de vonk tussen ons en het publiek blijft overspringen en dat er ook jonge mensen door worden getroffen. Toonkunstkoor Heerenveen, gefeliciteerd! De redactie Onze sponsoren Royal Smilde Food Group @bc vertalingen Boekhandel Binnert Overdiep Bos Tuin en Dier Heddema Verzekeringen Grand Café Paul Kruger Rinsma Fashion Machiels advocaten Tjaarda Oranjewoud De Graaf Juridisch Bureau Pontifix Vertaalbureau Zillinger Advocaten Sipma Architecten Overdiep Herenmode Op Toonhoogte - 3
In deze op toonhoogte... 3 Van het bestuur 3 Van de redactie 3 Onze sponsoren 4 Inhoud 4 Medewerkers aan ons jubileumconcert 5 CD tip 6 Overwegingen bij een 140-jarige 7 De Sponsorcommissie 8 Lief en Leed 9 Wie waren onze dirigenten? deel 6 10 Column 10 Interviews In gesprek met.. 11. Johan G. Koers 12. Feddo Overdiep 14. Reina Wijbenga 16. Pauli Yap 18 Het repertoire in 140 jaar 19 Kerngegevens Toonkunstkoor Heerenveen 19 Onze adverteerders 19 Colofon Over de medewerkers aan ons jubileumconcert In het vorige nummer van Op Toonhoogte stond al wie er aan ons jubileumconcert gaan meewerken. Het zijn eigenlijk allemaal bekende namen voor ons, ze horen er gewoon een beetje bij. De sopraan is Roelien van Wageningen. Zij zong verleden jaar ook mee bij onze uitvoering van het Requiem van Michael Haydn en het Stabat Mater van Rheinberger. De alt is Netty Otter. We hebben de laatste vier jaar maar één concert gegeven waaraan zij niet meewerkte (de Johannes-Passion in 2008). De tenor is Henk Gunneman. In 2007 zong hij ook mee in de Petite Messe Solennelle van Rossini. De bas is Ben Brunt. Hij zong in 2007 de basaria s en in 2010 de Christuspartij in de Johannes- Passion en hij zong verleden jaar ook mee in het concert van M. Haydn en Rheinberger. En dan het orkest: het Ensemble Conservatoire. Zo langzamerhand weten wij niet anders meer dan dat zij onze vaste begeleiders zijn. Leuk om juist met hen ons jubileum te vieren. Wouter 14 0 JAAR 1870-2010 honderdveertig jaar MDCCCLXX - MMX H.G.J. Mul Psychotherapiepraktijk Klinisch psycholoog Roefke 10 8502 BV Joure tel. 06 44 36 04 34 harrymul@home.nl Op Toonhoogte - 4
De redactie heeft mij gevraagd een cd-tip te schrijven over de werken zoals wij als koor nu instuderen voor ons jubileumconcert. Deze keer vond ik het moeilijk, want we zingen bekende werken waar veel koren en orkesten cdopnames van hebben gemaakt. Deze opnames ken ik natuurlijk niet allemáál, dus het blijft beperkt tot de opnames die in mijn kast staan. CD tip Vivaldi - Gloria Van dit werk heb ik drie opnames door de dirigenten Gardiner (Philips 4625972), Pinnock (DG Archiv 4776737) en Alessandrini (Naive 30485). De laatste twee opnames van Pinnock en Alessandrini zijn wat mij betreft de mooiste. Pinnock met prachtige lange lijnen en mooie langzame tempi, ook wel een beetje netjes op z n Engels. De opname van de Italiaanse dirigent Alessandrini is even schrikken in vergelijking met (denk ik) alle andere opnames van dit werk. Het begintempo van het eerste deel is veel sneller dan je verwacht, het spettert! Daarnaast zingt op deze opname misschien wel de meest mooie alt voor dit soort repertoire: Sara Mingaro. Prachtig! Een filmpje van deze opname is te vinden op You Tube (zoeken op vivaldi / gloria / alessandrini). Mozart Vesperae solennes de confessore, KV 339 / Regina coeli, KV 217 Van de vespers van Mozart zijn ook veel opnames op cd te verkrijgen. Zelf heb een mooie uitvoering van het Nederlands Kamerkoor en het Orkest van de 18 de Eeuw onder leiding van Frans Brüggen, live opgenomen in Muziekcentrum Vredenburg te Utrecht. Op de cd staan ook nog de Kroningsmis en het Ave verum corpus. Deze opname is niet meer verkrijgbaar in de cd-winkel, maar nog wel te downloaden via itunes. Van het Regina coeli KV 217 liggen niet veel opnames in de cd-winkel. Een mooie opname is gemaakt door het koor en orkest van The Op Toonhoogte - 5
King s Consort onder leiding van Robert King op het label Hyperion. Carolyn Sampson zingt met heldere sopraanstem de solopartij. Deze opname zag ik liggen bij de boekhandel in Heerenveen, dus kopen maar! Bach Cantate Wachtet auf, ruft uns die Stimme Ook van cantate BWV 140 zijn veel opnames verkrijgbaar. Al een aantal jaren verzamel ik een serie van alle Bach cantates die in Bachjaar 2000 iedere zondag live zijn opgenomen door John Eliot Gardiner met zijn Monteverdi Choir en The English Baroque Soloists. Tot vorige maand had ik nog geen opname van dit werk in de kast te staan. Gelukkig kwam in september de laatste cd uit de serie in de brievenbus, met daarop cantate BWV 140. Het is een prachtige uitvoering live opgenomen op 26 november 2000 in Winchester Cathedral. Naast alle andere uitvoeringen van Koopman, Harnoncourt, Leonhardt, en een eerdere opname van Gardiner is dit degene die ik als tip wil geven. De cantate is uitgebracht op het label Soli Deo Gloria met als nummer SDG 171. Henk Vonk Overwegingen bij een 140-jarige Onze vereniging draait voor het grootste deel op eigen geld: de contributies. Zo hoort het ook. Dirigent, huisvesting en wat kosten zijn aldus afgedekt. Nooit echter kunnen zonder geld van buiten af de concerten gefinancierd worden. Wij hebben een hoog ambitieniveau in de programmering, met grote koor- en orkestwerken, geleid door een professioneel dirigente. Daar behoort een begroting bij waarvan de financiering grotendeels van buitenaf moet komen. Waar komt dat geld vandaan? A) de recette: het publiek B) de fondsen: cultuurfondsen en provinciale en gemeentelijke overheid C) de sponsoren: eigen financiers D) de advertenties: het concertprogrammaboekje kan een bron van inkomsten vormen E) de eigen concertreserve: incidentele opbrengsten, zoals boeken- en taartenverkoop, en peren plukken. F) de donateurs: vaste en incidentele giften kunnen geheel of gedeeltelijk aan de concertreserve ten goede komen Het koorbedrijf is financieel gezond als al deze elementen vertegenwoordigd zijn. Daarvoor verrichten bestuur, commissies en leden veel inspanningen, met wisselend succes. Het klimaat is momenteel niet gunstig. Sponsoren en donateurs haken af. De overheid bezuinigt. De crisis is het excuuswoord. Voor de gemeente Heerenveen geldt hetzelfde. De politiek heeft toch al weinig oog en oor Op Toonhoogte - 6
voor de cultuur. Sport is hier het toverwoord, welk college er ook zit. Daar krijgen we de crisis overheen. Hierbij een inkijkje in wat ons te wachten staat. Uit het collegeprogramma 2010-2014 Gem. Heerenveen: 6. Cultuur Het door zoveel mogelijk burgers van alle leeftijden, uit alle sociale milieus deelnemen aan culturele activiteiten wordt gestimuleerd. Voor veel burgers is de beoefening van amateurkunst een belangrijke vorm van culturele uiting en maatschappelijke participatie waarvoor geld en ruimte beschikbaar moet blijven. Geld en ruimte wordt hier concreet aan de beoefenaars van amateurkunst voorgespiegeld. Geld en ruimte o.a. voor Toonkunstkoor Heerenveen. Hoe bitter is de werkelijkheid. Het is praktisch onmogelijk geworden structureel geld van de gemeente binnen te halen. Slechts incidenteel en onregelmatig valt ons een brokje ten deel. We kunnen er niet op rekenen, het vormt bijgevolg geen standaardpost op de concertbegroting. In de gemeentelijke nota Crisis is Kans (CisKa) wordt een voorschot genomen op mogelijke bezuinigingen op de cultuursector in 2013: o.a. 200.000,- op het Posthuis, en 500.000,- door herijken bestaande subsidies plus doelmatigheidskorting. Wat een verhullend taalgebruik. Herijken voor bezuinigen, doelmatigheidskorting voor verlagen. Welke kansen dit schept voor de cultuur in Heerenveen, dus mede voor ons koor, is duidelijk: geen enkele. De enige Kans die Gem. Heerenveen uit de Crisis grijpt, is die om geld bij de cultuursector weg te halen. Meer nog dan in de voorbije jaren zal Toonkunstkoor Heerenveen de boer op moeten om fondsen te vormen waaruit de concerten gefinancierd gaan worden. Nieuwe wegen zullen bewandeld moeten worden om het doel te bereiken. Originele plannen, gedurfde acties, een nieuwe benaderingswijze van potentiële sponsors. Een actief en intensief donateurs beleid. Mogelijk het oprichten van een club van 100. Honderd Heerenveners die jaarlijks 100,- doneren, en daarvoor een veelzijdig Toonkunstkoor Heerenveen-programma krijgen, inclusief concertkaart, abonnement op ledenblad en bijvoorbeeld een nieuwjaarsreceptie. Sponsors geven hun geld niet meer om niet. Natuurlijk ontvangen zij publiciteit in ruil voor hun sponsorgeld, maar is dit genoeg? Kunnen wij ze niet meer bieden? Kunnen we één van de Banken niet verleiden met 50 nieuwe rekeninghouders? Het kost niemand van de koorleden een cent, want laten we bijna allemaal niet ergens wat geld slapen? Als dat geen Hoofdsponsor voor minstens 5 jaar oplevert.. Ach, het zijn zomaar wat ideeën en overwegingen bij een 140-jarige. Johs De Sponsorcommissie Ineke de Graaf heeft laten weten haar lopende Sponsorcommissieactiviteiten nog af te maken, maar daarna haar functie beschikbaar te willen stellen. Het bestuur heeft Hans Evers bereid gevonden haar te vervangen.. De commissie bestaat dan uit Johs Vlaanderen Oldenzeel, Hans Evers en 1 lid namens het bestuur. Op Toonhoogte - 7
Lief en Leed 140 jaar lang maken vrouwen en mannen muziek met elkaar en je hoeft geen onderzoek te doen in de archieven om te kunnen concluderen dat er in al die jaren veel lief en leed langs is gekomen. Op het moment dat het verzoek kwam voor een bijdrage aan het jubileumnummer kwamen er allerlei vragen bij mij op: - Hoe zou het er vroeger aan toe zijn gegaan als er bij een van de leden een kind werd geboren, een huwelijk werd gevierd? - Wat gebeurde er als iemand langdurig ziek was of overleed? - Werd er kandeel of een pannetje soep om aan te sterken gebracht? - Was het altijd gebruikelijk om een kaart of bloemen te sturen? - Is er altijd een apart lief en leed potje geweest? - Werd de lief en leed-functie altijd door vrouwen uitgeoefend? Enfin, ik kan nog wel even doorgaan. Helaas ontbrak mij de tijd voor diepgaand onderzoek. Ik heb de telefoon gepakt en een aantal leden van het koor, met een behoorlijke staat van dienst, en mijn voorgangster gebeld. Ik heb ze gevraagd of er in al die jaren veel veranderd is op het gebied van lief en leed. Meteen viel op dat er 60 jaar geleden nog regelmatig een baby werd geboren en de jonge ouders bloemen of een cadeautje werden gebracht door een afgevaardigde van het koor. Vanaf de jaren 80/90 nemen de kraamvisites af en de laatste jaren komt het zelfs niet meer voor dat een van de leden een kind krijgt maar er worden wel (achter)kleinkinderen geboren. Een ander opvallend feit is dat er in het verleden tijdens de jaarvergadering een kort mondeling verslag werd gegeven van de bijzondere gebeurtenissen van het afgelopen jaar. Enkele jaren geleden vergde een kaartje sturen nogal wat tijd. Nadat de voorzitter tijdens de mededelingen aankondigde wat er aan de hand was werd er een kaart gekocht. Vervolgens kwam die de week erop tijdens de repetitie op de piano te liggen en dan kon iedereen zijn naam erop zetten. De afwezigen kregen de week daarop een herkansing en dan kon er een postzegel op en in de brievenbus. Gevolg was dat iedereen wist wat er aan de hand was maar dat het soms weken duurde voordat een groet of wens op de plaats van bestemming was. Eén van de reacties was dat er de afgelopen 40 jaar op lief en leed gebied niet veel is veranderd, maar dat er de laatste jaren meer contacten onderling zijn. Opgemerkt werd dat onze reacties als groep maar ook als individueel koorlid, op ingrijpende levensgebeurtenissen, voelen als een warm bad. Er zijn geen antwoorden op de door mij gestelde vragen maar het heeft mij wel een idee opgeleverd. Mogelijk duik ik nog eens in de archieven. Uit de gesprekken is duidelijk geworden dat mensen het belangrijk vinden dat er een blijk van medeleven van het koor komt en dat bij langere afwezigheid, bv door ziekte, de ander het gevoel krijgt dat hij of zij wordt gemist. Volgens mij is er geen onderzoek nodig om te constateren dat dit van alle tijden is! Tabe de Vries was in oktober 12 ½ jaar lid van ons koor. Van harte gefeliciteerd! Mariette Op Toonhoogte - 8
Wie waren onze dirigenten?. George Stam (1905-1995) Deel 6: George Stam, dirigent van 1945-1949 Nog in 1945 doen de bestuursleden Talsma en Van Wijk het koor herrijzen. George Stam wordt als dirigent benoemd. Het eerste concert na de oorlog vindt plaats op 8 maart 1946, uitgevoerd wordt het Requiem van Mozart. Daarop volgt Die Jahreszeiten, maar dat wordt pas in 1948 uitgevoerd, mogelijk door matige vorderingen van het koor. Het bestuur kondigt aan dat wie meer dan drie keer een repetitie verzuimt, niet aan de uitvoering mag deelnemen. Er is bovendien een schromelijk tekort aan mannenstemmen. Behalve dirigent was Stam organist en componist. In deze laatste hoedanigheid bewerkte hij de 15 coupletten van het Wilhelmus voor koor en twee piano s. Hij dirigeerde naast diverse koren de Ljouwerter Orkest Foriening, het latere Frysk Orkest. Van al zijn muzikale activiteiten werd hij het meest vermaard als organist te Leeuwarden. Zijn laatste concert in Heerenveen is in 1949 Das Lied von der Glocke van Max Bruch, met de later wereldberoemde bas Guus Hoekman. Koor en solist krijgen een goede recensie. Stam neemt ontslag als hij in datzelfde jaar een aanstelling krijgt als directeur van het Conservatorium te Utrecht. Dat komt hem goed uit, want tussen hem en het Frysk Orkest botert het niet. De geboren Rotterdammer is weer terug in zijn Randstad. Zijn loopbaan in Friesland heeft 18 jaar geduurd. In die periode heeft hij in het noorden veel betekend als organist en dirigent. Hij was de inspirator die na de oorlog het muziekleven weer op gang bracht. Daarbij dreef hij zijn omgeving geregeld tot wanhoop. Als organist in Leeuwarden bleef hij maar eisen stellen aan de kerkbesturen inzake de diverse orgels. Eisen die varieerden van dispositie-wijzigingen tot een compleet nieuw pedaalklavier; en van verwarming bij het orgel tot het plaatsen van een luidspreker. En wat te denken van het verzoek om in de winter de orgelstemmer elke week maar te laten komen.. Tekenend voor zijn karakter is de dialoog tussen hem en niemand minder dan Albert Schweitzer, toen deze in 1952 het orgel van de Pieterskerk in Leiden bespeelde. Stam tot Schweitzer: Meneer Schweitzer, u speelt de werken van Bach veel te langzaam. Schweitzer tot Stam: Herr Stam, misschien speel ik de werken van Bach te langzaam, het is echter zeker dat u ze te snel speelt. Bronnen: TKKH archief Reina Wijbenga, www.organumfrisicum.nl Op Toonhoogte - 9
Column Honderd veertig Tot mijn chagrijn hoor ik over m n eigen leeftijd steeds vaker zeggen: Ach, je bent zo oud als je je voelt. En ik weet feilloos wat voor mensen dit soort uitspraken doen. Dat zijn mensen die denken dat anderen denken dat ze oud zijn. Die anderen hebben natuurlijk gelijk, maar de je bent zo oud als je je voelt -mensen weten dat nog niet. Want je moet vandaag de dag wel heel erg oud zijn om jezelf oud te vinden. Jong is al jaren in en oud is out. Voor een Toonkunstkoor geldt dat niet. Dat mag rustig oud zijn, zelfs wel honderd veertig jaar. Dat staat zelfs wel deftig. Op die leeftijd telt vooral de rijke historie. Hoeveel bestuursruzies, dirigentencrisissen, de hemel in geprezen en de grond in geboorde uitvoeringen zouden er wel niet geweest zijn? Maar ook: hoe ontelbaar veel muzikaal plezier zou het in die honderd veertig jaar hebben opgeleverd? Koren lijden niet onder hun ouderdom. Ze worden immers niet krakkemikkig, niet rimpelig of grijs. Voor een koor geldt echt dat het net zo oud en vitaal is als z n huidige koorleden. Maar ja, wat betekent dat voor de vitaliteit, als die leden dan weer vooral bestaan uit je bent zo oud als je je voelt -mensen Gelukkig kun je de leeftijd van koorleden ook heel anders bekijken. En wel vanuit het historisch perspectief. Als het koor honderd veertig is, ben ik nog maar drie. Drie jaar geleden werd ik immers lid. Ik kom dus nog maar net kijken. Ik heb nog een lange toekomst voor me. Hoe ouder het koor, hoe jonger ik word! Lang leve het koor! Wicher Pattje (goed beschouwd nog erg jonge bas) Vier interviews onder het motto In gesprek met De redactie van Op Toonhoogte wilde tijdens het jubileum eens terugblikken op het verleden van het koor. Met wie konden we dat het beste doen dan met een aantal personen die een fiks aantal jaren geschiedenis delen met ons koor. We zijn in gesprek gegaan met onze vaste recensent, Johan Koers. We spraken met Feddo Overdiep, jarenlang lid en vaste begeleider, we spraken natuurlijk met Reina Wijbenga, die bijna de helft van het bestaan van het Toonkunstkoor persoonlijk heeft meegemaakt. En we spraken met onze dirigent Pauli Yap. Hoe kijkt zij tegen ons aan? Het leuke van een jubileum is dat we even stilstaan bij wat en wie we zijn, we evalueren, maar kijken ook vooral vooruit. We hopen voor de lange termijn natuurlijk dat het Toonkunstkoor Heerenveen ons allemaal zal overleven. Voor de korte termijn hopen we dat we als passanten in de geschiedenis samen deel uit mogen maken van ons 140 jarig jubileum en we gaan op naar 150 jaar!! De redactie Op Toonhoogte - 10
In gesprek met Johan Koers Johan Koers, organist, componist en.. recensent Wanneer wij een concert hebben gegeven grijpt menig koorlid de woensdag erna naar de Heerenveense Courant. Want: Wat heeft Johan Koers over ons geschreven? De redactie wilde graag eens met onze trouwe recensent spreken, want hij heeft een lange ervaring met ons koor. Reeds als 16-jarige zat hij, weliswaar alleen nog als luisteraar, in november 1969 bij de uitvoering onder leiding van Gerben Bergstra van het Gloria van Vivaldi en de de Vesperae Solennes de Confessore van Mozart. Dat het concert indruk heeft gemaakt blijkt wel uit het feit dat hij plaats, programma en tijd nog direct kon noemen. Mooi toeval dat hij straks bij het jubileumconcert dezelfde werken mag beluisteren, nu als recensent. Hij ging dus al jong naar de concerten van het Toonkunstkoor. En hij was in die tijd niet de enige jongere daar. Hij herinnert zich een concert in de Europalaankerk, waar het Frysk Orkest ons begeleidde, waar een groep van zo n 35 jongeren aanwezig was. Sinds 33 jaar recenseert Johan Koers onze concerten. In al die jaren heeft hij er bijna niet één gemist. Hoogtepunten heeft hij beleefd in de tijd van Anne de Bruijn en Willem Stoppelenburg. En nu, onder leiding van Pauli Yap, ziet hij ons opnieuw vooruit gaan. Welke muzikale hoogtepunten herinnert hij zich? Hij haalt twee concerten aan: de Messiah van Händel onder leiding van Anne de Bruijn en de uitvoering van de Johannes-Passion dit voorjaar. Maar in één adem noemt hij opnieuw dat eerste concert dat hij op 16-jarige leeftijd meemaakte. Was dat zo fantastisch? Over hoe het uitgevoerd werd kan hij niets meer zeggen, maar wel dat hij erdoor gegrepen is en dat de vonk oversprong. En dat is toch wat muziek moet doen! Ons koor is een amateurkoor, maar: het is tot mooie dingen in staat. En dat is in de huidige context belangrijk. Concerten organiseren wordt steeds moeilijker door het korten op subsidies en het schaarser worden van sponsoren. Er zal dus vaker een beroep gedaan worden op plaatselijke muziekgezelschappen, en vooral op de betere daaronder. Wij moeten als Toonkunstkoor het gebrek aan aandacht van de politiek voor de podiumkunsten als een kans zien, is de visie van Johan Koers. Tegenover de tegenwoordig politiek gangbare gedachte dat kunst de samenleving alleen maar geld kost en geen geld oplevert, stelt Johan Koers dat het belangrijk is het nut van muziek maken voor de (geestelijke) volksgezondheid in te zien. Mensen zijn lang bezig met een concert. Zij verdiepen zich in de stof. Hun geestelijk welzijn wordt erdoor bevorderd. Vervolgens mag dit worden uitgedragen in een concert. Anderen genieten ervan en krijgen zo ook een stukje geluk mee. Je kunt zoiets niet in geld uitdrukken, maar dat het de (geestelijke) volksgezondheid ten goede komt is duidelijk. Jammer, dat er nu politici zijn, die dat niet inzien, die zelfs musici de paria s van de maatschappij noemen. Op Toonhoogte - 11
En zo kwam ik in het gesprek met Johan Koers ook nog in de politiek terecht. Wat zou hij graag nog eens geprogrammeerd zien? Ik vroeg het hem en kreeg een duidelijk antwoord: de Messiah van Händel, en het Weihnachtsoratorium (of delen eruit) van Bach, en het Requiem van Duruflé, één van de allermooiste requiems die ooit geschreven zijn. Met dit laatst genoemde werk bedienen we hem voorjaar 2011 op zijn wenken. Heeft hij een wens voor ons koor? Zeker: probeer in contact te komen met de jeugd, bijvoorbeeld via leerkrachten op de scholen. Dat ze projectgebonden mee kunnen doen aan een concert, om zo te ontdekken hoe fantastisch het is om samen muziek te maken. Ik heb hier wat gestrooid met opmerkingen van Johan Koers. Ik ben veel van hem te weten gekomen over ons koor, over tijden van een ver verleden, over dirigenten en hun tegenkandidaten uit een nog verder verleden. Waar het bij hem telkens om draait is zijn liefde voor amateurs die met hart en ziel proberen een mooi stuk muziek te maken. Wouter In gesprek met Feddo Overdiep Het is in het eind van de jaren 50 geweest dat Feddo, telkens wanneer hij als kweekschoolleerling met een bijbaantje als bakkersknecht het brood kwam bezorgen bij een koorlid, het verzoek kreeg lid te worden van het Toonkunstkoor Heerenveen. Dat leek hem niets. Het was immers een elitair koor, niets voor hem. Toch is het gebeurd. En de rangen en standen vielen hem nogal mee. Feddo s carrière op het koor heeft ruim een halve eeuw geduurd. Niemand heeft zoveel functies bekleed als hij. Hij begon als zanger bij de bassen. Zijn muzikale interesse en zijn musicologische kennis maakten hem geknipt als muziekbibliothecaris. In die functie was hij nauw betrokken bij de programmering. Met de muziekcommissie werd overal gezocht naar geschikte muziek voor het Toonkunstkoor. Je moet niet het initiatief alleen aan de dirigent laten, aldus Feddo. Hij probeerde zijn meest geliefde muziek voor te stellen binnen de muziekcommissie. Dat werd niet altijd opgepakt, want graag had hij het Requiem van Verdi eens uitgevoerd. Maar wel is Ein deutsches Requiem van Brahms op het repertoire gekomen. Feddo probeerde naast het overbekende klassieke repertoire tot programmering van minder bekende stukken te komen. Dat valt niet mee, want het publiek wil graag bekend werk horen en het koor is daaraan gewend, maar het koor wordt anderzijds ook gemotiveerd wanneer eens iets onverwachts geprogrammeerd wordt en zo kun je het publiek verrassen met iets nieuws. Aldus verscheen Op Toonhoogte - 12
van Carissimi de Jephta op het repertoire (een totaal andere uitvoering dan de ons bekende Jephtha van Handel), en het Gloria van Poulenc. De keuze voor dit werk kwam op een bijzondere manier tot stand via de Nederlandse ambassade in Parijs. Contactpersoon aldaar was de Franse zanglerares van mevr. Woltman de Gué, sopraansoliste bij diverse concerten. Deze lerares, mevr. Perugia, had haar contacten in Parijs en kon ons zo helpen aan de (toen zeer dure) muziek van Poulenc. Mevrouw Perugia koos later domicilie in Friesland. Alwaar ze haar Friese pupillen met Franse aanwijzingen bestookte: Lentement, lentement! Vele jaren bekleedde Feddo een bestuursfunctie, waarvan een groot deel als voorzitter. In die dagen bezocht het bestuur de jaarvergaderingen van de Toonkunstbond. Die bijeenkomsten werden aangegrepen om een weekendje met elkaar op stap te gaan. Zo heeft het bestuur menige boerderij, uitspanning of camping als onderdak gebruikt. Soms waren de verhoudingen ook wel eens minder harmonieus. Zo werd een onenigheid met een dirigent eens buiten voortgezet tot de vonken er letterlijk vanaf vlogen: toevallig werd op de kermis om de hoek op dat moment een groot vuurwerk afgestoken. Hij heeft vele dirigenten zien komen en gaan. Aan de meesten van hen bewaart hij goede herinneringen. Als absoluut hoogtepunt in zijn ogen, memoreert hij de uitvoering van Elgars Musicmakers en het zeer moderne stuk van Mathieu van Geelen A Kind Of Existence onder leiding van Piet Roorda. In die tijd hadden we de meest avontuurlijke programma s. Dieptepunten waren er ook: er was een tijd dat het koor weinig leden had Stel je voor, bestuur en dirigent moesten eens werken met slechts twee bassen. en één van die twee was Feddo. Met groot respect spreekt Feddo over Mevr. Boschloo, die jarenlang repetitor was van het koor. Toen haar gezondheid achteruit ging, heeft hij haar eerst tijdelijk vervangen en later definitief. Ook deze functie heeft hij lang uitgeoefend. In 2006 heeft het koor op passende wijze afscheid van hem genomen met een feest en een herinneringskado. Een man die zoveel geschiedenis van het Toonkunstkoor aan den lijve meemaakte, heeft die tips voor de toekomst? Jazeker: durf wat moderner te programmeren, combineer in de concerten eens klassiek en modern. En, verrassend: maak de koorkleding wat speelser. Eén basiskleur zwart, met gekleurde accenten. En die vlinderdassen nee dat hoeft van hem niet meer. 14 0 JAAR 1870-2010 honderdveertig jaar MDCCCLXX - MMX Wouter en Johs Kijk regelmatig op www.toonkunstkoorheerenveen.nl Op Toonhoogte - 13
In gesprek met Reina Wijbenga Twee jaar geleden in 2008 vierde Reina haar 60 jarig jubileum als koorlid, dat geeft wel aan waarom wij ook nu haar wilden interviewen. In 2008 is een speciale editie van Op Toonhoogte gewijd aan haar jubileum. Een lidmaatschap van 62 jaar, daar kan deze 45 jarige interviewer zich nog niets bij voorstellen. Wil je Reina volledig eer aan doen, dan is dit interview veel te kort en zouden we beter een boek kunnen schrijven Reina is nog steeds een meer dan enthousiast koorlid, al sinds 1948. Reina is destijds lid geworden van het koor, vanwege de mooie muziek die het Toonkunstkoor uitvoerde. Het was echt een muzikale keuze, want het koor had de naam elitair te zijn. Reina herinnert zich nog uit de beginjaren dat alle koorleden het bestuur een hand gaven, voorafgaand aan de jaarvergadering. Of dat er tegen nieuwe leden werd gezegd die stoel is bezet of ik wil niet naast die staan. Reina werd al snel bestuurslid en is dat 21 jaren gebleven, waarvan het grootste deel als penningmeester. Het bestuur van het Toonkunstkoor bezocht jaarlijks de landelijke vergadering van de maatschappij ter bevordering van de Toonkunst. Het betekende een heel weekend op pad met het voltallige bestuur, Reina herinnert zich vooral de lol die je onderling had. Het was vergadering, maar ook een diner en daarna een concert bijwonen. Tegenwoordig houden we een koordag, maar jarenlang waren dit koorweekenden, met het gehele koor een weekend naar een vakantieboerderij. Dames en heren sliepen gescheiden, er werd gezongen, koorscholing gegeven, muziek gemaakt met trommels, gedanst en natuurlijk veel plezier gemaakt. Reina zorgde er `s ochtends voor dat iedereen wakker werd, door met een ratel langs alle bedden te gaan. Tijdens haar 62 jarig lidmaatschap heeft Reina tweemaal mee moeten maken dat het koor een dirigent heeft ontslagen, eenmaal als bestuurslid en eenmaal als koorlid. Dit is voor haar een zwarte bladzijde in het Toonkunstboek en waaraan zij vanwege de hectiek en het verdriet niet graag terugdenkt. Nu hebben we een verbinding met de Oratoriumvereniging Bolsward, doordat Pauli ook daar dirigeert. Wat veel leden niet weten is dat wij in het verleden samen met dit koor delen hebben gezongen uit Porgy en Bess. Dit werd tweemaal opgevoerd in een uitverkochte Lawei. Ernst Daniel Smit was toen solist en hij kreeg een hele slechte recensie in de Leeuwarder Courant, ze hebben voor hem de recensie achtergehouden tot het tweede concert was uitgevoerd. Terugdenkend aan al die concerten die Reina heeft uitgevoerd met het koor is haar vooral de Musicmakers van Elgar bijgebleven. Ook heel bijzonder waren de uitvoeringen van Dido en Aenas waarbij alle koorleden in Griekse toga`s op het podium stonden. Wat zij altijd graag nog zou willen zingen en wat we nog nooit hebben uitgevoerd is de Carmina Burana. Daarnaast zou ze ontzettend graag het Requiem van Brahms nog eens uit- Op Toonhoogte - 14
voeren. Reina vindt het goed om tweejaarlijks de Johannes Passion te herhalen, maar wil niet altijd Bach zingen: kies ook eens wat anders. De solisten waarmee het Toonkunstkoor werkte waren ook niet de minste, zo herinnert Reina zich prachtige uitvoeringen met Aafje Heynis, Erna Spoorenburg, Ernst Daniel Smit en zelfs eenmaal Louis van Dijk als begeleider aan de piano. Reina heeft ook wel eens meegemaakt dat een solist door de dirigent naar huis werd gestuurd omdat die er niets van bakte. Halsoverkop moest er vervanging gezocht worden. De kleding van het koor tijdens uitvoeringen is altijd zwart wit geweest. Er was ooit een kledingcommissie, maar dat heeft niet tot wezenlijke veranderingen geleid. Reina herinnert zich een uitvoering waarbij een koorlid zelfs een echt bontje droeg. Slechts eenmaal werden de boeken gekaft met donkerrood papier in plaats van met zwart. Een aantal jaren droegen de koorleden corsages, maar dit was altijd een drama. Het Toonkunstkoor heeft vaak nevenactiviteiten ontplooid als het gaat om de kas spekken. Reina was altijd te porren om hier meer dan haar steentje aan bij te dragen. De garage bij haar thuis bood niet alleen opslagruimte voor de rommelmarktspullen, maar ook voor de koeken van de koekactie. Toen het koor nog concerten gaf in de Europalaankerk versierden de dames van het koor deze kerk zelf met bloemstukken. Haar taak als stemgroepvertegenwoordiger heeft ze nog maar net neergelegd, een functie die ze jarenlang met plezier heeft gedaan. Een dieptepunt voor het koor was de periode dat er nog maar 47 leden waren, gelukkig zitten we weer in de lift. Vroeger werd de contributie per week geïnd, je moet er nu toch niet aan denken wat een werk dat met zich mee zou brengen? Reina vindt de sfeer in het koor goed en gaat nog altijd met plezier elke donderdagavond naar het koor. Het Toonkunstkoor Heerenveen neemt een belangrijke plaats in haar leven in. Wat Reina volgens de interviewer ook onmisbaar maakt in het koor is haar taak als archivaris. Het is ongelooflijk om te zien wat voor archief Reina heeft opgebouwd. Er zijn talloze plakboeken vol met foto`s, recensies, programmaboekjes etc. Dankzij haar kan het Toonkunstkoor haar geschiedenis in kaart brengen om deze te behouden voor de toekomst. Webmaster en Redactie maken er dankbaar gebruik van. Jarenlang zingen bij het Toonkunstkoor levert een schat aan tips op voor ons zangers. Reina heeft de volgende tips: woon de repetities bij, studeer thuis in, zodat je tijdens de repetitie muziek kunt maken, woon de voorrepetities bij, luister naar de dirigent en klets niet tussendoor (alhoewel ze bekende dit zelf ook wel eens te doen). Elk koorlid kan ze aanraden om zangles te nemen om de ademtechniek te verbeteren en aan een ieder die geen noten kan lezen adviseert ze om dit te leren. We sluiten af met alle dirigenten bij wie Reina heeft gezongen in haar tijd bij dit koor. Haar eerste dirigent was George Stam. Het toeval wil dat we over deze dirigent berichten in deze editie. Alhoewel de periode kort was, heeft hij veel indruk op Reina achtergelaten. Al met al heeft ze 10 dirigenten versleten. Reina vindt Pauli Yap de beste dirigent die het Toonkunstkoor heeft gehad. Pauli kan het goed overbrengen en als zij wat zegt, weet je gelijk hoe het moet. Reina sluit af met wat jammer dat Pauli niet eerder bij ons koor is gekomen, want dan had ik nog wat langer van haar kunnen genieten. Marga Op Toonhoogte - 15
Hoeveel jaar zegt U???? In gesprek met Pauli Yap Inmiddels sta je 5 jaar voor het koor. Hoe doen we het in jouw ogen? Hebben we vorderingen gemaakt? Het gaat met ups en downs. Met vallen en weer opstaan is er een duidelijke stijgende lijn in datgene wat het koor realiseert. Ons gevoel als groep mensen die samen muziek maakt is duidelijk gegroeid. We mogen best wel trots zijn op een aantal gevarieerde concerten die we hebben gegeven. De Johannes Passion om de twee jaar laat een stijgende lijn zien, we hebben Handel s Jephtha gezongen met een barokorkest (doet niet elk Toonkunstkoor), niet te vergeten zijn Michael Haydn s Missa pro defunctis en de Petite messe solennelle van Rossini. We hebben ons wel op de kaart gezet. De stijgende lijn in het groepsgevoel zou ik ook graag door willen trekken naar een verantwoordelijkheidsgevoel van ieder koorlid afzonderlijk. Zeker als het concert nog wat verder weg is, zakt het ambitieniveau wat weg. Ik voel mij dan genoodzaakt de boel weer wat op te zwepen. Op Toonhoogte - 16
Met wat voor gevoel rijd je op donderdagavond naar Heerenveen? Gemengde gevoelens. Soms ga je weg van huis en heb je geen zin of je hebt hoofdpijn. Over het algemeen is dat gevoel helemaal verdwenen als je na de repetitie weer naar huis terugrijdt. Maar ook dan zijn de gevoelens niet altijd positief. Verbazingwekkend bij het koor is voor mij hoe vaak ik dingen of aanwijzingen moet herhalen. Je zelf voorbereiden en up to date blijven in je partij moet een soort groepscode zijn. Zonder vervelend te willen zijn, dit geldt ook voor de afwezigheid. Hoe kan je samen zingen als je regelmatig afwezig bent? Graag zou ik willen dat koorleden deze verantwoordelijkheid uit zichzelf zouden voelen, niet omdat Pauli nou zegt dat we het moeten doen! Hoe vind je de sfeer in het koor? Goed en positief. Leuk en gezellig. Saamhorig. Ja, heel positief dus. Wat is onze zwakte en wat is onze kracht (wat kunnen we verbeteren / waarin zijn we goed)? Gezien de achtergrond van veel koorleden die bijvoorbeeld een instrument kunnen bespelen, is de leesvaardigheid van het koor heel goed. Daardoor kunnen we snel instuderen en veel programma s tegelijkertijd inoefenen. Ook een kracht is de grote betrokkenheid en de inzet van leden bij het koor. De inzet van vele koorleden op het gebied van voorrepetities, bestuur, activiteiten organiseren enzovoort vind ik bewonderenswaardig. Voor mij is muziek en dirigeren mijn werk, maar al deze koorleden doen dit vaak naast hun werk. De zwakte van het koor is de discipline, er wordt gewoon teveel gepraat tijdens het instuderen. We moeten ons als individueel koorlid meer verantwoordelijk gaan voelen voor de prestatie van het gehele koor. Wat vind je van de programmering, kan je de werken uitvoeren die je graag zou willen? Ja, ik ben tevreden over de programma s zoals wij die tot nu toe hebben kunnen doen. Om de 2 jaar de Johannes Passie zingen is vocaal goed voor het koor, je hoeft je dan niet te richten op het instuderen van nootjes, maar je kunt je richten op het inhoudelijke koorbouwwerk. Jammer is wel dat we als koor onze programmakeuze steeds meer moeten laten leiden door financiële factoren. De inhoudelijke programmakeuze (spreiding over muziekperiodes, thematische programma s) komt daarmee als factor steeds meer op de achtergrond. Minder uitvoeringen, maar wel met groter werk, tsja ik weet het niet. Wat voor rapportcijfer zou je ons willen geven? Als geheel een 7,5. Stilistisch zijn wij beter gaan zingen (Bach klinkt meer als een barokke en Mozart meer als klassieke componist), als koor hebben we meer uitstraling gekregen, liefde voor, en lol in de muziek is, in vergelijking met toen ik kwam, weer terug! Welke tip zou je het Toonkunstkoor willen meegeven op weg naar het 150 jarig jubileum? Richt je als koorlid meer op jezelf en de andere koorleden, en minder op de dirigent. Ik strooi met mijn tips en opmerkingen zaadjes, de koorleden moeten ervoor zorgen dat deze zaadjes inbedden en verder kunnen groeien. Maak de volgende zin af: Tijdens het jubileumconcert van het Toonkunstkoor toonde het koor zich, onder leiding van Pauli Yap als het stralende feestvarken, de kers op de bruiloftstaart! Op Toonhoogte - 17
Ben jij ook bij ons 150 jarig jubileum? Ja, ik denk het wel. Ik vraag mij natuurlijk ook wel eens af of ik dit in lengte van dagen blijf doen. Ik ben in het algemeen wel ambivalent over het dirigentschap, maar ik houd wel van een bepaalde vastigheid. Eigenlijk speel ik veel liever alleen piano. Ik hoef niet zo nodig altijd haantje de voorste zijn, zit soms liever lekker rustig in een hoekje. Henk Het repertoire in 140 jaar Veel grote koren hebben een voorspelbaar repertoire. Bach, Händel, Haydn, Mozart. Toonkunstkoor Heerenveen vormt geen uitzondering. Het bijzondere in de programmering van ons koor zit hem in de werken die maar één of tweemaal uitgevoerd zijn. Verder kun je het bijzonder noemen, dat ons seculiere koor 95% religieus repertoire zingt. Tijd voor de Carmina Burana? Dit is de top 11 van meest uitgevoerde werken in 140 jaar Toonkunstkoor Heerenveen Ranking muziekstuk aantal uitvoeringen 1 Handel, Messiah 12 2 Haydn, Die Jahreszeiten 10 3 Bach, Johannes Passion 5 4 Mozart, Requiem 5 5 Haydn, Die Schöpfung 4 6 Vivaldi, Gloria 4 7 Cherubini, Requiem 3 8 Duruflé, Requiem 3 9 Poulenc, Gloria 3 10 Handel, Samson 3 11 Brahms, Ein deutsches Requiem 3 Een kleine 70 werken staan op de 12 e t/m de 81 e plaats. Daarvan is ongeveer de helft twee keer, de andere helft één maal uitgevoerd. Zie voor de complete repertoirelijst de website www.toonkunstkoorheerenveen.nl Jubileumconcert 140 jaar Toonkunstkoor Heerenveen Datum uitvoering: Zondag 9 januari 2011 in de R.-K. Kerk te Heerenveen Programma: Johann Sebastian Bach, Cantate Wachet auf, ruft uns die Stimme BWV 140 Wolfgang Amadeus Mozart, Regina coeli KV 127 Wolfgang Amadeus Mozart, Vesperae solennes de confessore KV 339 Antonio Vivaldi, Gloria in D Major RV 589 Op Toonhoogte - 18 Johs
Het bestuur: voorzitter: Ria Nauta 0513-632826 nautaria@hotmail.com penningmeester: Tineke Westerhof 0513-682711 tinekewesterhof@upcmail.nl rekeningnummer Toonkunstkoor Rabobank 102056978 secretaris: Jens Abma 0513-623145 augusta.abma-linde@wanadoo.nl leden: Sybren Pieter Westra 0513-625625 spwestra1982@hotmail.com Sigrid Houtsma 0513-412996 shoutsma@home.nl Repetitie: Donderdagavond van 19.45-22.00 uur Sionskerk aan de Marktweg 57 te Oudeschoot Stemgroepvertegenwoordigers: alten: Wil G. Wiersema 0513-632716 bassen: Bé Ouderkerken 0561-612714 Dirigent Pauli Yap sopranen: Anna Hallema 06-22006744 tenoren: Chris Settels 0561-433487 Repetitiebegeleiding Fedde Tuinstra Kopij s.v.p. naar redactie: Marga Driessens, kakelbont24@live.nl Wouter Klouwen, wklouwen@hetnet.nl Johs Vlaanderen Oldenzeel, vlaanderenoldenzeel@gmail.com Muziekcommissie: Commissies: Janneke Tjeerdsma, Mariette Bouma, Bé Ouderkerken en Henk Vonk Commissie Lief&Leed: Mariette Bouma mariette.bouma@upcmail.nl Activiteitencommissie: Sponsorcommissie: Truus Visser, Anja Gerritsen Corra van der Werff ajvanderwerff@wanadoo.nl Ineke de Graaf Johs Vlaanderen Oldenzeel Onze adverteerders Conjunct Beleidsadvisering Hans Evers Architecten Minke Strikwerda Handyman Heerenveen Muziekschool De Speeldoos @BC vertaalbureau Jenny Verweij, Praktijk voor Haptonomie en Haptotherapie H.G.J. Mul, Praktijk voor Psychotherapie Herenkapsalon Jan de Vos Colofon Op Toonhoogte Officiëel orgaan van Toonkunstkoor Heerenveen redactie: kakelbont24@live.nl druk en afwerking: De Copiëerderij, Heerenveen www.toonkunstkoorheerenveen.nl Op Toonhoogte - 19
Jenny Verweij Jenny Verweij Jenny Verweij Praktijk voor Haptonomie en Haptotherapie Praktijk voor Haptonomie Praktijk voor en Haptotherapie Haptonomie en Haptotherapie ptonomie en Haptotherapie Jenny Verweij Praktijk - Haptonomische voor Haptonomie Praktijk voor Haptonomie en Haptotherapie zwangerschapsbegeleiding en Haptotherapie mische - - zwangerschapsbegeleiding Haptonomische Haptotherapie zwangerschapsbegeleiding voor volwassenen nomische zwangerschapsbegeleiding erapie apsbegeleiding voor volwassenen therapie voor volwassenen senen kinder der Haptotherapie ursus haptonomie kemeer er Jenny Verweij Jenny Verweij Hou je van muziek? Haptonomische zwangerschapsbegeleiding Hou je van muziek? Leer nu dwarsfluit spelen, - Haptotherapie voor volwassenen - Haptotherapie Baby/kinder voor volwassenen Haptotherapie viool, piano, keyboard, orgel, (elekt.) Leer Hou gitaar, nu je dwarsfluit van muziek? klarinet of spelen, saxofoon. - Baby/kinder Haptotherapie Haptotherapie viool, piano, keyboard, orgel, - Basiscursus haptonomie Leer nu dwarsfluit spelen, (elekt.) Ook gitaar, zangles klarinet is mogelijk. of saxofoon. - Basiscursus haptonomie haptonomie viool, piano, keyboard, orgel, (elekt.) gitaar, klarinet of saxofoon. Ook zangles is mogelijk. Wijkweg 3 www.haptotherapienoord.nl Fok 50-III, 8434 PG Waskemeer 8441 Ook zangles BN HEERENVEEN is mogelijk. Wijkweg 3 Tel. 0516-57 75 64 info@haptotherapienoord.nl www.haptotherapienoord.nl Wijkweg 3 www.haptotherapienoord.nl www.haptotherapienoord.nl 8434 PG Waskemeer Tel: 0513-650299/654345 Tel. 0516-57 75 64 info@haptotherapienoord.nl Tel. 0516-57 75 64 info@haptotherapienoord.nl Fok 50-III, 8434 PG Waskemeer Tel. 0516-57 www.haptotherapienoord.nl 75 64 info@haptotherapienoord.nl 8441 BN Fok HEERENVEEN 50-III, Tel. 0516-57 75 64 info@haptotherapienoord.nl Tel: 0513-650299/654345 e-mail: 8441 m.speeldoos1@kpnplanet.nl BN HEERENVEEN Tel: 0513-650299/654345 www.haptotherapienoord.nl info@haptotherapienoord.nl e-mail: m.speeldoos1@kpnplanet.nl e-mail: m.speeldoos1@kpnplanet.nl HAARMODE VOOR MANNEN Voor een sportief kapsel dat, vooral functioneel en eigentijds is. Bel voor een afspraak HAARMODE of VOOR MANNEN kom eens langs. Voor een sportief kapsel dat, vooral functioneel en eigentijds is. is. HAARMODE Tel.nr: 0513-62 VOOR MANNEN 74 61 Voor een sportief kapsel dat, Wilt u spelenderwijs worden? Improvisatie Bel voor een afspraak op maat: of of HERENKAPSALON vooral functioneel eigentijds JAN DE kom is. VOS eens langs. HERENWAL 14 - HEERENVEEN Tel.nr: 0513-62 74 61 Trainingsacteren Bel voor een afspraak of kom eens langs. HERENKAPSALON JAN DE VOS Workshops Tel.nr: (bijv. 0513-62 voor teamdagen of jubilea) HERENWAL 74 61 14 -- HEERENVEEN Trainingen (teambuilding, feedback, agressie) Voorstellingen en animatieacts HERENKAPSALON JAN DE VOS HERENWAL 14 - HEERENVEEN Voor meer informatie kijk op: www.improsa.nl WWW.HERENKAPSALONDEVOS.NL