THALASSA 2 HANDBOEK editie 15/08/2015 BART BERNAERT DOMINIEK DE QUEECKER KOEN LEMBRECHTS KOEN VANDENDRIESSCHE
INHOUDSTAFEL CULTUUR Zeus 1.1 Het naakt in Griekenland 2.1 Diogenes 3.1 Grieks in het Nederlands 4.1 Heracles 5.1 Alexander de Grote 6.1 Kledij 7.1 Geneeskunde 9.1 Fabels 10.1 Cyrus de Grote 11.1 De Griekse tragedie 12.1 De Griekse komedie 14.1 De Anthologia Palatina 15.1 Atlantis 16.1 Scheepvaart 17.1 Aristomenes 18.4
INHOUDSTAFEL GRAMMATICA Herhaling naamwoord 1.7 Herhaling voornaamwoord 2.6 Mediale vorm 3.6 Herhaling werkwoord 3.7 De actieve en mediale indicatief aorist 4.6 Actieve en mediale infinitief, imperatief en participium aorist 5.6 Vorming van de passieve aorist 6.7 Vorming van het actieve en mediale futurum 7.7 Vorming van het passieve futurum 7.9 Tijds- en aspectwaarde van het futurum 7.9 Perfectum en plusquamperfectum 9.6 De stamtijden van λύειν 9.10 Tijds- en aspectwaarde van de indicatieven 9.10 Gebruik en vertaling van het participium 10.5 Actieve en mediale asigmatische aorist 11.6 De athematische aorist 12.7 De actieve en mediale aorist van athematische werkwoorden 12.8 Het contracte futurum 14.6 De verba liquida 14.6 De conjunctief 15.5 De optatief 16.6 Gebruik van het lidwoord 17.6
Congruerende aanvullingen 17.7 Niet-congruerende aanvullingen in de accusatief 17.7 Niet-congruerende aanvullingen in de genitief 18.5 Niet-congruerende aanvullingen in de datief 18.6 We hebben ervoor geopteerd om bij de afbeeldingen ook telkens de herkomst aan te geven. Afbeeldingen zonder vermelding van vindplaats komen uit commons.wikimedia.org.
THALASSA 2 HANDBOEK editie 15/08/2015 BART BERNAERT DOMINIEK DE QUEECKER KOEN LEMBRECHTS KOEN VANDENDRIESSCHE
INHOUDSTAFEL CULTUUR Zeus 1.1 Het naakt in Griekenland 2.1 Diogenes 3.1 Grieks in het Nederlands 4.1 Heracles 5.1 Alexander de Grote 6.1 Kledij 7.1 Geneeskunde 9.1 Fabels 10.1 Cyrus de Grote 11.1 De Griekse tragedie 12.1 De Griekse komedie 14.1 De Anthologia Palatina 15.1 Atlantis 16.1 Scheepvaart 17.1 Aristomenes 18.4
INHOUDSTAFEL GRAMMATICA Herhaling naamwoord 1.7 Herhaling voornaamwoord 2.6 Mediale vorm 3.6 Herhaling werkwoord 3.7 De actieve en mediale indicatief aorist 4.6 Actieve en mediale infinitief, imperatief en participium aorist 5.6 Vorming van de passieve aorist 6.7 Vorming van het actieve en mediale futurum 7.7 Vorming van het passieve futurum 7.9 Tijds- en aspectwaarde van het futurum 7.9 Perfectum en plusquamperfectum 9.6 De stamtijden van λύειν 9.10 Tijds- en aspectwaarde van de indicatieven 9.10 Gebruik en vertaling van het participium 10.5 Actieve en mediale asigmatische aorist 11.6 De athematische aorist 12.7 De actieve en mediale aorist van athematische werkwoorden 12.8 Het contracte futurum 14.6 De verba liquida 14.6 De conjunctief 15.5 De optatief 16.6 Gebruik van het lidwoord 17.6
Congruerende aanvullingen 17.7 Niet-congruerende aanvullingen in de accusatief 17.7 Niet-congruerende aanvullingen in de genitief 18.5 Niet-congruerende aanvullingen in de datief 18.6 We hebben ervoor geopteerd om bij de afbeeldingen ook telkens de herkomst aan te geven. Afbeeldingen zonder vermelding van vindplaats komen uit commons.wikimedia.org.
hoofdstuk 1 ZEUS ZEUS, DE GOD Laten we Thalassa 2 beginnen met een hoogtepunt: wat is de hoogste en tegelijk de heiligste berg van Griekenland? Komaan, je weet het. De Olympus 1 natuurlijk. Met zijn 2917 meter steekt deze reus hoog boven het landschap van Noord-Griekenland uit. De berg was zo hoog en ruw dat de oude Grieken geloofden dat de plek enkel voor goden toegankelijk was 2. En daarom dachten ze dat op die plek de twaalf Olympische goden woonden. Die hebben dus niets met de Olympische Spelen te maken, onthoud dat voor eens en voor altijd. Twaalf is een mooi getal, vol heilige betekenissen. Bovendien zijn er twaalf maanden in het jaar, zodat de Grieken aannamen dat er voor elke maand één god was. Het nadeel aan het getal twaalf is dan weer dat je er niet al je goden in kwijt kan. Het lijstje van de Twaalf (τὸ Δωδεκάθεον) is daarom nooit definitief geweest, maar kan jij zeggen welke goden meestal in de reeks voorkomen 3? Van één god staat in elk geval vast dat hij het lijstje altijd haalde. Hij was dan ook zonder twijfel de leider van de Olympische goden, de nummer één. We hebben het natuurlijk over Zeus. Zijn naam alleen al benadrukt zijn machtige positie: het woord Zeus (Ζεύς, Διός) lijkt natuurlijk op het Latijnse deus, maar ook op het Sanskriet-woord dyaus en de Germaanse naam Dhywas. Allemaal woorden om god aan te duiden. Zo machtig was Zeus dus, dat de Grieken hem gewoon de God noemden. En als ze bang waren hem te beledigen met zo n eenvoudige naam, bedachten ze eretitels als hij met de brede wenkbrauwen of vader van goden en mensen of de heer van de bliksem. De toneelschrijver Aeschylus noemt hem zelfs de heerser der heersers, de gelukkigste der gelukkigen, de volmaaktste macht van al wat volmaakt is. Nou! 1 Er zijn nog veel andere bergen met dezelfde naam, waarvan één op Cyprus, één op Lesbos, één op Euboea en twee in Turkije. En voor de echt quizfanaten: de Mons Olympus op de planeet Mars is met zijn 25 kilometer de hoogste berg van ons zonnestelsel. 2 Pas in 1913 werd de hoogste piek van de Olympus beklommen. Die piek heet in het Grieks Neus. Echt. 3 Meestal noemen de Grieken Zeus, Hera, Hermes, Demeter, Poseidon, Ares, Aphrodite, Apollo, Athena, Artemis, Hephaestus en Hestia in dit lijstje. Soms vervangt Dionysus Hestia. Hades, Asclepius, Pan, Hebe en Persephone halen maar heel zelden deze top twaalf. 1.1
Maar Zeus is niet altijd de oppergod geweest: zijn vader en grootvader waren hem namelijk voorgegaan. En het is een opmerkelijk verhaal hoe elke generatie de vorige uitschakelde. Eerst was grootvader Uranus baas van het heelal. Niet verwonderlijk voor iemand die Hemel heet. Hij spande zich op grote hoogte uit boven Γαῖα, de Aarde. Volgens de dichter Hesiodus was de afstand tussen beiden zo groot, dat een bronzen aambeeld tien dagen nodig had om vanuit de Hemel op de Aarde te vallen. Toch slaagden beiden erin om samen veel nakomelingen te verwekken, waaronder de Cyclopen, de Honderdhandige Reuzen en vooral de Titanen 1. Maar Uranus kreeg van een orakel te horen dat een van zijn kinderen hem zou onttronen. Hij verbande zijn kinderen daarom naar de Tartarus, een soort van Hel. Dat belette de Titaan Kronos niet om zijn vader uiteindelijk toch te verslaan: met een welgemikte slag van een zeis sloeg hij zijn vader auw! de geslachtsdelen af. Uranus verloor zo zijn mannelijkheid én zijn macht, en Kronos werd de nieuwe baas en trouwde met zijn zus Rhea, ook een Titanide. Maar Kronos kreeg van een orakel te horen klinkt dit bekend? dat een van zijn kinderen hem zou onttronen. Hij bedacht een radicale oplossing om elke opstandige zoon of dochter uit te schakelen: telkens slokte hij zijn pasgeboren kinderen in één hap binnen. Dat lukte met Hestia, Hera, Demeter, Poseidon en Hades. Maar toen was moeder Rhea het beu. Toen ze haar zesde kind, Zeus, baarde, deed ze... Ja, wat deed ze ook alweer? Dit heb je vorig jaar in hoofdstuk 15 gelezen, weet je nog? Fris eens het geheugen van je klasgenoten op. En vertel tegelijk maar eens waar en hoe Zeus opgroeide. En hoe zijn broers en zussen weer het daglicht te zien kregen. Misschien helpt het schilderij van Lovis Corinth 2 hieronder een beetje. 1 Zoek zelf maar eens wat meer informatie over al deze soorten reuzen. 2 Lovis Corinth (1858-1925) was een Duitse impressionist. 1.2
En daarmee is het verhaal van de troonopvolgingen rond: Zeus werd de nieuwe oppergod, omdat hij al zijn broers en zussen gered had. Ook de Titanen erkenden hem als heer en meester: ze gaven hem de bliksem als symbool van zijn almacht. Uit mildheid verdeelde Zeus daarna de controle over het heelal: grootmoeder Gaia bleef de aarde controleren, Poseidon kreeg de zee onder zijn bevoegdheid, Hades mocht baas zijn over de onderwereld, terwijl Zeus vanuit de hemel en vanop de Olympus alles met een glimlach overzag... MARRIED WITH CHILDREN Een filosoof, zo iemand die veel over het leven nadenkt, heeft ooit gezegd: De mens heeft God geschapen naar zijn beeld en gelijkenis. Hij bedoelde daarmee: zo de mens, zo de god(en) in wie hij gelooft. Als die uitspraak klopt, dan wil dat veel zeggen over de Grieken. Hun oppergod Zeus is namelijk de grootste vrouwengek die je kan bedenken. Wat een womanizer! Geen godin, nimf, vrouw of meisje was veilig voor zijn hormonale honger. De lijst van al zijn veroveringen is bijna eindeloos. Zouden de Grieken zelf ook zulke vrouwengekken geweest zijn? Of waren ze dat alleen maar in hun dromen? Laten we voor de Griekse vrouwen hopen dat het meer wens was dan werkelijkheid. Zeus heeft nochtans geprobeerd om trouw te blijven aan één partner. Daarom trouwde hij ook officieel met een godin. Helaas wel vier keer na elkaar. Zijn eerste partner-voor-altijd was de Titanide Metis, van wie de naam Wijsheid betekent. Een orakel waarschuwde nu ook Zeus: als hij van Metis een zoon zou krijgen, zou die de familietraditie verderzetten en zijn vader van de troon stoten. En net toen was Metis zwanger! Zeus bedacht deze list, om alle risico s te vermijden: hij daagde Metis uit om zich in een vlieg te veranderen. Toen Metis bewees dat zij dat wel degelijk kon, hapte Zeus haar naar binnen. Maar de onsterfelijke Metis liet haar kind geboren worden in het lichaam van Zeus, en wel op de plek waar ze zich het best voelde: in de hersenen. Daardoor kreeg Zeus migraine. Zijn hoofd werd door Hephaestus opengespleten en daar verscheen... Athena, niet toevallig godin van de sluwheid. Gelukkig voor Zeus dus geen jongen. 1.3
Zeus tweede partner was de Titanide Themis. Haar naam betekent Gerechtigheid. Samen kregen zij en Zeus vele dochters: de drie Moiren (godinnen van het Lot), en verder Δίκη (Rechtvaardigheid), Εἰρήνη (Vrede) en Εὐνομία (Goed Bestuur). Zeus raakte ook deze vrouw beu en ging een derde huwelijk aan, met Μνημοσύνη (Geheugen). Ook zij was een Titanide en ze werd de moeder van de negen Muzen 1. Uiteindelijk had Zeus genoeg van al die Titanides en trouwde hij met een Olympische godin, zijn eigen zuster Hera. Zij werd beschouwd als een beschermster van het huwelijk en Zeus hoopte dat hij vanaf nu voldoende zou hebben aan deze ene beauty, die bekend stond om haar blanke armen. Maar helaas: zijn testosteron raakte weer aan de kook en de über-god trok vanaf nu ook door de mensenwereld om sterfelijke vrouwen binnen te doen 2. Om zijn vrouw af te leiden gaf hij de nimf Echo opdracht om de hele dag te babbelen en te babbelen en te babbelen tegen Hera, zodat die het te druk zou hebben om iets verdachts op te merken 3. De hele lijst van zijn slippertjes opsommen zou voor een heel lang hoofdstuk zorgen: dat is meer iets voor de creatieve opdrachten verderop. Trouwens: de meesten van jullie wéten natuurlijk wel in welke bizarre vermommingen Zeus met sterfelijke dames aanpapte. Als zwaan bezwangerde hij de mooie Leda, als stier ontvoerde hij Europa, als gouden regen maakte hij Danaë zwanger, in de gedaante van Artemis verleidde hij Callisto. En als arend ontvoerde hij zelfs een mooie jongen, Ganymedes. En was hij na al die vrouwen en mannen bevredigd? Natuurlijk niet: de god had zin in meer! Hij had ook relaties met meisjes als Aegina, Alcmene, Anaxithea, Antiope... 4 En hij verwekte kinderen bij de godin Dione, bij zijn goddelijke zuster Demeter, bij de nimf Maia, bij de vruchtbaarheidsgodin Leto... Nee, er komt écht geen einde aan. Hij was nogal een kerel, die Zeus! (cartoon gevonden op stilus.nl) 1 Ja, wie waren dat ook al weer? Ken je alle namen van de Muzen? En weet je wat ze konden? 2 De Evangelische Omroep, een Nederlandse omroep, zond enkele jaren geleden (ironisch genoeg) een realityreeks uit voor echtparen met huwelijksproblemen, die de brokstukken probeerden te lijmen. Het programma heette... Het huis van Hera. Foute keuze! 3 Natuurlijk ontdekte Hera uiteindelijk toch wat haar man bekokstoofde. Kan je bedenken welke straf de babbelzieke nimf Echo kreeg voor haar medeplichtigheid? 4 Ze staan alfabetisch, inderdaad. En dit is nog maar de A! 1.4
EEN GOD MET VERANTWOORDELIJKHEDEN Zo n god hadden de Grieken dus als leider van hun pantheon. Je kan het je bijna niet voorstellen, maar ondanks al die liefdesavonturen had Zeus ook nog tijd om zich met ernstige zaken bezig te houden. Sterker nog: hij stapelde de verantwoordelijkheden op! Hij was, zoals hoger gezegd, de god van de bliksem (Ζεὺς Ἀστράπιος) en de donder (Ζεὺς Βρόντιος), die echter ook de zon kon laten schijnen. Hij was verder ook de god van de gastvrijheid: Ζεὺς Ξένιος zorgde dat vreemdelingen altijd goed behandeld werden en dat iedereen zijn huis openstelde voor bezoekers. Als Ζεὺς Ὅρκιος was hij degene die toezicht hield op beloftes en heilige eden: wie zich daar niet aan hield, werd door hem gestraft. Dat was een herinnering aan zijn huwelijk met Themis, de rechtvaardige Titanide. Hij zorgde ook voor de eerlijkheid van verkopers in zijn rol als Ζεὺς Ἀγοραῖος, die de gewichten en prijzen van handelaars op de markt in het oog hield. En als Ζεὺς Αἰγίοχος leende hij de aegis, het heilige schild van zijn dochter Athena, om goddeloze en vijandige mensen schrik aan te jagen. In al die hoedanigheden werd hij in héél Griekenland vereerd. Het maakt hem tot de panhelleense god bij uitstek. Sommige geleerden zeggen zelfs dat er zonder Zeus geen algemene Griekse godsdienst zou bestaan hebben. Want veel andere goden hadden alleen heel plaatselijke vereringen. Toch waren er ook voor Zeus nog extra vereringen op lokaal vlak. In Athene noemde men hem Ζεὺς Μειλίχιος, de meegaande god. In Arcadië was hij Ζεὺς Λυκαῖος, de beschermer tegen wolven. Op Kreta was hij bekend als de jonge man of de god van de zon. In Beotië was hij dan weer Ζεὺς Τρεφόνιος, voeder van het vee. In Dodona was hij de orakelgod die voor de heilige eik zorgde en die gelovigen de toekomst toefluisterde. En natuurlijk was hij in Olympia de god van de grote Spelen. Zoveel verering, zoveel bewondering, zoveel eretitels! Het is géén toeval dat het beeld van Zeus in Olympia, met al zijn goud, ivoor en diamanten, tot Wereldwonder werd uitgeroepen. 1.5
INTERESSANTE WWW TJES Over Zeus, zijn familie en zijn relaties vind je veel, heel veel op deze Engelstalige site: http://www.maicar.com/gml/zeus.html. En doorklikken maar... En dit is een indrukwekkend overzicht van alle plaatsen waar Zeus vereerd werd: http://www.theoi.com/cult/zeuscult.html. Let op: er zijn meerdere (Engelstalige) pagina s! CREATIEVE OPDRACHTEN Maak een overzichtelijke stamboom het kroost van Zeus. Als dat al mogelijk is! De eerste website hierboven kan je op weg helpen. Voeg er per kind enkele afbeeldingen bij: van de moeder, van de vermomming van Zeus, van de geboorte of van verdere verhalen... Dit kan een lijvig dossier of een lange powerpoint worden! Zeus is niet de enige versierder uit de wereldliteratuur. Kan je nog zulke womanizers vinden en er iets meer over vertellen? En als je meer van toneel houdt, dan is een van deze opdrachten misschien iets voor jou: - zoek informatie over Zeus relaties met Aegina, Alcmene, Antiope en Callisto; - speel per drie of vier het verhaal na (expressief maar zonder overacting); - laat het toneeltje filmen en geniet na bij de filmvertoning. 1.6
Wat weten we nog over de zinsdelen en hun functie? Even opfrissen! GEZEGDE: werkwoordelijk gezegde naamwoordelijk gezegde (= koppelwerkwoord + NDgez 1 ) + noodzakelijke zinsdelen + niet-noodzakelijke zinsdelen 1 OND 2 (L)V 3 MV 4 BVG 1 BVG 2 BWB Overzicht van het gebruik van de naamvallen. vorm functie rol vertaalwoord nominatief onderwerp (handelend of lijdend) NDgez accusatief lijdend voorwerp (lijdend) onderwerp infinitiefzin (handelend of lijdend) acc. na vz. bijwoordelijke bepaling genitief bijvoeglijke bepaling 2 van voorwerp (lijdend) (bv. bij βασιλεύειν) voorwerp vergelijking/ongelijkheid dan (bij comparatief) gen. na vz. bijwoordelijke bepaling datief vocatief dat. na vz. voorwerp (bv. bij ἕπεσθαι) meewerkend voorwerp (meewerkend) aan bijwoordelijke bepaling bijwoordelijke bepaling aanspreking oorzaak middel, wijze tijdstip voordeel, nadeel door, wegens met in, op voor 1 Het NDgez (= naamwoordelijk deel van het naamwoordelijk gezegde) is een zinsdeelstuk (nl. deel van het NWG) dat congrueert met het onderwerp. 2 De bijvoeglijke bepaling is een zinsdeelstuk (bij de kern van dat zinsdeel). 1.7
OEFENINGEN OP HET NAAMWOORD 1 Determineer de substantieven en adjectieven. Let uiteraard op de context. bv. καλήν: van καλός, mooi; acc. v. enk. 1. Ἀδίκῳ ἀνδρί οὐ πιστεύομεν. 2. Ὁ πατρὸς ἢ μητρὸς θάνατός ἐστι τοῖς παισὶ δεινῆς λύπης αἰτία. 3. Ἄνθρωποι κακοὶ πολλάκις ἔχουσιν εὐδαίμονα βίον, ἀλλὰ δεινὸν θάνατον. 4. Χρὴ τοὺς στρατιώτας τοῖς ἡγεμόσι πιστεύειν ἐν τῇ μάχῃ. 5. Ἐν τῇ δυστυχίᾳ γιγνώσκομεν πιστοὺς φίλους. ἡ δυστυχία, -ας = het ongeluk 6. Οἱ στρατιῶται φυλάττουσι χαλεπὰς καὶ ἐπικινδύνους ὁδούς. ἐπικίνδυνος, -ος, -ον = gevaarlijk 7. Φεῦγε τὴν κακῶν ἀνθρώπων φιλίαν. 8. Θαυμάζομεν τὰ δῶρα. 9. Ἄδικα κέρδη ὀλίγας μὲν φέρει ἡδονὰς, εἶτα δὲ μακρὰς λύπας. 10. Χρὴ τὸν ἀγαθοῦ ἀνδρὸς λόγον ἀεὶ εἶναι ἀληθῆ. 2 Determineer de substantieven en adjectieven. Let uiteraard op de context. 1. Οἱ ἰατροὶ θεραπεύουσι τὰ ἀσθενῆ σώματα. 2. Νεανίσκῳ σιωπᾶν οὔκ ἐστιν ἡδύ. 3. Τὰ ἡδέα ἐστὶ πολλάκις οὐ χρήσιμα. 4. Βραχεῖα ἡδονὴ πολλάκις ἐστὶν αἰτία πολλῶν κακῶν. 5. Ἀεί ἐστιν ἀσφαλὲς τὰ ἀληθῆ λέγειν. 6. Μὴ πίστευε τῇ τοῦ ἄφρονος κρίσει. 7. Οὐκ ἔξεστι βλέπειν τὸν βασιλέα. 3 Welke Griekse woorden herken je in volgende woorden? 1. dieet 5. anthologie 9. gynaecoloog 2. filantroop 6. decatlon 10. praktijk 3. rododendron 7. pediater 11. ontologie 4. aerodynamisch 8. kritiek 12. cardiogram 1.8
4 Voeg de juiste vorm van het lidwoord bij het substantief; geef alle mogelijkheden. 1. τιμάς 8. θαλάττης 15. χρήματα 2. δόξας 9. στρατιώτης 16. δῶρα 3. θύρας 10. ἡγεμόνος 17. ἱππέα 4. πολίτας 11. δοῦλος 18. σκιά 5. ὀργῆς 12. παιδός 19. δίκη 6. φωνάς 13. πλῆθος 20. δικαστῇ 7. ῥήτορας 14. νῆσος 21. ἔπη 5 Enkele vragen. Herhaal eerst Basisgrammatica p. 15 en 21. 1. In welke gevallen verandert de eind-η in het Attische dialect in een -α? 2. Welk kenmerk hebben de meeste adjectieven die voor de drie genera slechts twee uitgangen hebben? 3. Aan welke kenletters herken je in het Grieks een comparatief en een superlatief? 4. Welke manieren om het voorwerp van vergelijking bij een comparatief uit te drukken ken je in het Grieks? 5. Hoe wordt een gewoon bijwoord gevormd? 6. Wat gebeurt er met de persoonsvorm van een zin als het onderwerp onzijdig meervoud is? 7. Hoe vertaal je een comparatief die niet is geformuleerd met een voorwerp van vergelijking? 8. Op welke twee manieren kun je een superlatief vertalen? 9. Vertaal: Οἱ τότε οὐκ ἀεὶ κρείττονές εἰσι τῶν νῦν. 10. Vertaal: Οἱ μετὰ τοῦ Σωκράτους τοῖς σοφισταῖς οὐχ ἕπονται. ὁ σοφιστής, -ου: de leraar, de taalvirtuoos 1.9
6 Schrijf de functie onder de onderstreepte zinsdelen; geef bij een eventuele BWB zonder voorzetsel ook de rol. 1. Παθήμαθα μαθήμαθα. (cf. Herodotus) Lijden is lering. 2. Γυναιξὶ κόσμον φέρει ἡ σιγή. (Sophocles) Het zwijgen siert de vrouwen. 3. Τὸν σοφὸν αὐτὸν αὑτῷ μάλιστα δεῖ σοφὸν εἶναι. (Plato) De wijze moet op de eerste plaats voor zichzelf wijs zijn. 4. Γῆ εἰ καἰ εἰς γῆν ἀποπλεῖς. (Genesis) Stof ben je en tot stof keer je weder. 5. Ἁπλᾶ γάρ ἐστι τῆς ἀληθείας ἔπη. (Aeschylus) De woorden van de waarheid zijn eenvoudig. 6. Συγγνώμη τιμωρίας κρείσσων. (Diogenes Laërtius) Vergiffenis is beter dan wraak. 7. Πάντων ἄρχει. Hij heerst over allen. 8. Ἀπ ἐχθρῶν πολλὰ μανθάνουσιν οἱ σοφοί. Van hun vijanden leren verstandige mensen veel. 9. Λέγει μοι πᾶσαν τῆν ἀλήθειαν. Hij zegt me de volledige waarheid. 10. Ἡμῖν βοηθεῖ. Hij helpt ons. 11. Τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ ἀφικνοῦνται ἐπὶ τὸν ποταμόν. De eerste dag bereiken ze de stroom. 12. Φόβῳ ἀπέρχονται. Uit schrik gaan ze weg. 13. Παίει αὐτὸν λίθῳ. Hij treft hem met een steen. 14. Κραυγῇ πολλῇ ἐπέρχονται. Met luid geschreeuw rukken ze op. 15. Ἐν πλείστῃ πενίᾳ τελευτᾷ. Hij sterft in zeer grote armoede. 1.10
7 Schrijf de functie onder de onderstreepte zinsdelen; geef bij een eventuele BWB zonder voorzetsel ook de rol. 1. Παθήματα μαθήματα. (cf. Herodotus) Lijden is lering. 2. Γυναιξὶ κόσμον φέρει ἡ σιγή. (Sophocles) Het zwijgen siert de vrouwen. 3. Τὸν σοφὸν αὐτὸν αὑτῷ μάλιστα δεῖ σοφὸν εἶναι. (Plato) De wijze moet op de eerste plaats voor zichzelf wijs zijn. 4. Γῆ εἰ καἰ εἰς γῆν ἀποπλεῖς. (Genesis) Stof ben je en tot stof keer je weder. 5. Λέγει μοι πᾶσαν τῆν ἀλήθειαν. Hij zegt me de volledige waarheid. 6. Ἡμῖν βοηθεῖ. Hij helpt ons. 7. Τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ ἀφικνοῦνται ἐπὶ τὸν ποταμόν. De eerste dag bereiken ze de stroom. 8. Φόβῳ ἀπέρχονται. Uit schrik gaan ze weg. 9. Παίει αὐτὸν λίθῳ. Hij treft hem met een steen. 10. Κραυγῇ πολλῇ ἐπέρχονται. Met luid geschreeuw rukken ze op. 11. Ἐν πλείστῃ πενίᾳ τελευτᾶ. Hij sterft in zeer grote armoede. 7b Verbeter ook hier de fout in de vertaling. 1. Πάντων ἄρχει. Hij heerst over allen. 2. Ἀπ ἐχθρῶν πολλὰ μανθάνουσιν οἱ σοφοί. Van hun vijanden leren verstandige mensen veel. 1.11
8 Herhaal de leer van de zinsdelen en het gebruik van de naamvallen (zie schema s). Splits (met een schuine streep) deze zinnen in zinsdelen; geef telkens de functie; verbeter vervolgens de fout in de vertaling. 1. Οἱ ἄριστοι ῥήτορες τοῖς πολίταις τὰ χρήσιμα συμβουλεύουσιν. De beste redenaars raden het nuttige burgers aan. 2. Οἱ τῶν Ἑλλήνων στρατιῶται τοὺς βαρβάρους εἰς τὸ πεδίον ἥθροιζον. De Griekse bevelhebbers dreven de niet-grieken bijeen in de vlakte. 3. Ὅτε ἀσθενὴς εἶ ὑπὸ τοὺ ἰατροῦ σῴζῃ. Wanneer hij ziek is, zorgt de dokter voor redding. 4. Ἐν ταῖς ἀπορίαις οἱ φίλοι ἡμῖν βοηθοῦσιν. Bij problemen helpt onze vriend ons. 5. Τοῖς μὲν ἀγαθοῖς ἀνθρώποις τὸ τοῦ βίου τέλος τίθεται ἐν τῇ ἀρετῇ, τοῖς δὲ αἰσχροῖς ἐν ταῖς ἡδοναῖς καὶ τοῖς χρήμασιν. Van goede mensen ligt het levensdoel in uitmuntendheid, van slechte mensen ligt het in genot en bezit. 6. Ἥκιστα ἕτοιμοί ἐσμεν τῷ πατρὶ καὶ τῇ μητρὶ ὀνειδίζειν. We zijn allerminst bereid voor vader en moeder te beschimpen. 7. Πάντες διαφέρομεν τῷ σώματι καὶ τῷ νῷ. Allen verschillen van lichaam en van ziel. 8. Οὐδεὶς μετ ὀργῆς ἀσφαλῶς βουλεύεται. (Menander) Niemand neemt een veilige beslissing na een bui van woede. 9. Μητρός ἐστιν οὐδὲν φίλτερον τέκνοις. Niets is voor kinderen dierbaarder van hun moeder. 10. Ὁ κύων κυνὶ κάλλιστον εἶναι φαίνεται, καὶ βοῦς βοὶ, ὄνος δὲ ὄνῳ. Een hond schijnt van alle honden het mooist, een rund van de runderen en een ezel van de ezels. 1.12
9. Leestekst: de appels van de Hesperiden 5 10 15 Εὐρυσθεὺς 1, Μυκήνης 2 βασιλεύς, Ἡρακλεῖ 3, Διὸς 4 καὶ Ἀλκμήνης 5 υἱῷ, χαλεπώτατον ἔργον ἐπιτάττει 6. Κελεύει γὰρ τὸν ἥρωα παρὰ τῶν Ἑσπερίδων 7 ἁρπάζειν τὰ μῆλα 8. Ταῦτα τὰ μῆλα δῶρόν ἐστι τῆς Γῆς. Ὁ δ Ἡρακλῆς οὐχ οἷός 9 τ ἐστιν αὐτὸς πoρεύεσθαι ἐπὶ τὰ μῆλα. Πείθει δ Ἄτλαντα 10 ζητεῖν καὶ φέρειν τᾶ μῆλα ἑαυτῷ. Ἄτλας οὖν αἰτεῖ τὸν Ἡρακλέα διαδέχεσθαι 11 τὸν πόλον 12. Οὗτος οὖν τὸ μέγα ἄχθος 13 διαδέχεται καὶ ἐν ᾧ 14 ὁ Ἄτλας ἄπεστιν, τὸν οὐρανὸν ἐπὶ τῶν ὤμων 15 φέρει. Ὅτε δ ὁ Ἄτλας ἁρπάζει τὰ μῆλα καὶ ἐπανέρχεται 16, τὸν οὐρανὸν φέρειν οὐκέτι ἐθέλει. Λέγει δέ. Αὐτὸς τὰ μῆλα Εὐρυσθεῖ διδόναι μέλλω. Ὁ δ Ἡρακλῆς φησι. Ὦ Ἄτλας, ἐπ ὀλίγον χρόνον τὸν οὐρανὸν ἐπ ὤμων λάμβανε, ὥστε προσκεφάλαιον 17 ἐν τῇ κεφαλῇ τίθημι. Ὁ δ Ἄτλας πείθεται... Εἰκότως δὲ ὁ Ἡρακλῆς τὰ μῆλα αἱρεῖ καὶ τρέχων αὐτίκα ἀπέρχεται. 1 ὁ Εὐρυσθεύς, Εὐρυσθέως: Erystheus (eigennaam) 2 ἡ Μυκήνη, -ης: Mycene (eigennaam) 3 ὁ Ἡρακλῆς, Ἡρακλέους: Heracles (eigennaam) 4 ὁ Ζεύς, Διός: Zeus (eigennaam) 5 ἡ Ἀλκμήνη, -ης: Alcmene (eigennaam) 6 ἐπιτάττειν: opdragen 7 αἱ Ἑσπερίδες, -ων: de Hesperiden (eigennaam) 8 τὸ μῆλον, -ου: de appel 9 οἷός τέ εἰμι + inf.: ik ben in staat te 10 ὁ Ἄτλας, Ἄτλαντος: Atlas (eigennaam) 11 διαδέχεσθαι: overnemen 12 ὁ πόλος, -ου: de hemelkoepel 13 τὸ ἄχθος, ἄχθους: de last 14 ἐν ᾧ: terwijl 15 ὁ ὦμος, -ου: de schouder 16 ἐπανιέναι, ἐπανέρχομαι: terugkeren 17 τὸ προσκεφάλαιον, -ου: het (hoofd)kussen 1.13
Zoek op welke twee hoofdbetekenissen een atlas in het Nederlands heeft. Wat hebben ze met dit verhaal te maken? En waar ligt de Atlas, met hoofdletter? Zoek het in de buurt van de Middellandse Zee. Het monumentale Atlas-beeld op de vorige bladzijde staat in New York voor het Rockefeller Center. Het werd ontworpen door Lee Lawrie en Rene Paul Chambellan en ingehuldigd in 1937. 10. Leestekst: nogmaals Heracles Xenophon is dé klassieker onder de Griekse schrijvers voor de tweede graad. Die Athener (430-354) schreef vlot en verzorgd Grieks, maar hij verdient vooral een plaats in Thalassa, omdat hij een boeiend leven heeft gehad. Hij heeft militaire avonturen beleefd, die je in het vierde jaar in detail zult leren kennen. Hij had een passie voor paarden en hij schreef raadgevingen voor het beheer van geld. Maar hij had ook een passie voor filosofie. Als jonge man had hij lessen gekregen van de bekende filosoof Socrates. Die liet een diepe indruk na op de jonge Athener. Veel later schreef Xenophon daarom een boek vol dierbare herinneringen aan zijn leraar 1. Het fragmentje (II, 1, 33) komt uit een bekend verhaal, dat Socrates vertelde over Heracles: op een dag stond de halfgod aan een figuurlijke tweesprong in zijn leven. Zou hij de weg van het Genot kiezen (A Highway to Hell) of de weg van de Deugdzaamheid (A Stairway to Heaven)? De Deugdzaamheid is aan het woord. Ze probeert Heracles te overtuigen voor haar te kiezen en legt uit hoe mensen zich voelen, die van haar houden. 5 Ἔστι δὲ τοῖς μὲν ἐμοῖς φίλοις ἡδεῖα μὲν καὶ ἀπράγμων 2 σίτων καὶ ποτῶν 3 ἀπόλαυσις 4. Ὕπνος δ αὐτοῖς πάρεστιν ἡδίων ἢ τοῖς ἀμόχθοις 5, καὶ οὔτε ἀπολείποντες αὐτὸν 6 ἄχθονται οὔτε διὰ τοῦτον μεθιᾶσι 7 τὰ δέοντα πράττειν. Καὶ οἱ μὲν νέοι τοῖς τῶν πρεσβυτέρων ἐπαίνοις χαίρουσιν, οἱ δὲ γεραίτεροι 8 ταῖς τῶν νέων τιμαῖς ἀγάλλονται 9, καὶ ἡδέως μὲν τῶν παλαιῶν πράξεων μέμνηνται 10, εὖ δὲ τὰς παρούσας 11 ἥδονται πράττοντες, δι ἐμὲ φίλοι μὲν θεοῖς ὄντες, ἀγαπητοὶ 12 δὲ φίλοις, τίμιοι 13 δὲ πατρίσιν. 1 Dat mogen jullie ook altijd doen, hoor! 2 ἀπράγμων, -ων, -ον: rustig 3 τὸ ποτόν, -ου: de drank 4 ἡ ἀπόλαυσις, -εως: het genot, het verbruik 5 ἄμοχθος, -ος, -ον: lui, inactief 6 αὐτόν en τοῦτον een eindje verder verwijzen hier allebei naar de slaap. 7 μεθιέναι: nalaten 8 γεραιός, -α, -ον: oud, bejaard 9 ἀγάλλεσθαι: blij zijn 10 μέμνησθαι + gen.: terugdenken aan 11 παρούσας hoort bij een verzwegen (πράξεις) 12 ἀγαπητός, -η, -ον: geliefd 13 τίμιος, -α, -ον: gerespecteerd 1.14
- Wat belooft de Deugd zoal aan wie haar vrienden zijn? Antwoord in je eigen woorden. Deze luxueuze waaier uit 1912 toont een wat zoeterige uitbeelding van dit verhaal. (Washington, Smithsonian American Art Museum - http://americanart.si.edu/images/1959/1959.16.2_1a.jpg) 1.15
hoofdstuk 2 HET NAAKT IN GRIEKENLAND FUNCTIONEEL NAAKT Het moet je al eens opgevallen zijn, in de lessen geschiedenis of in een museum: Griekse afbeeldingen van mensen zijn vaak... naakt. Meestal sta je daar niet bij stil, maar soms maak je je de bedenking dat zoiets toch wel eigenaardig is. Iemand die naakt baadt: tot daar aan toe. Maar een naakte sporter, een naakte soldaat, een naakte herder: het blijft voor ons een ongewoon zicht. In de christelijke traditie bestaat nog vaak de redenering dat wat naakt is, vies is. Maar zo zagen de Grieken het dus duidelijk niet. Waarom moesten die standbeelden, die figuren op vazen, en die mensen op mozaïeken eigenlijk naakt zijn? Daarover bestaan veel misvattingen. Sommigen beweren dat het iets met erotiek te maken heeft, maar daar heeft het weinig of niets mee te maken: de beelden en andere afbeeldingen zijn gekleed met kunst 1. Anderen houden dan weer vol dat de Grieken gewoon altijd naakt rondliepen. Maar ook dat klopt niet. De echte reden voor al dat naakt is ingewikkelder: zo n naakte man 2 is geen individu, geen mens van vlees en bloed. Hij is eerder een voorstelling van de ideale man, die het zuiver menselijke overstijgt. Kledij zou hem een hier en nu geven, kledij zou hem tot een concrete man uit een concrete periode in een concrete stad maken. Maar naakt is hij niet gebonden aan tijd en plaats, is hij bovenmenselijk, bijna sacraal. De filosoof Plato heeft een heel boeiende theorie over al het zichtbare op deze wereld: dat is altijd maar een magere afspiegeling van een veel algemener Idee. Een Idee met hoofdletter. Zo zou Plato zeggen dat elke boom in een park, maar ook elke boom die een kleuter tekent of die jij in je dromen ziet, een afbeelding is van de universele Idee Boom. Vanuit zo n gedachte maken Griekse beeldhouwers, pottenbakkers en mozaïekleggers afbeeldingen die universeel zijn: ze stellen dé Mens voor, niet een mens. Bovendien moest zo n naakte Mens ook mooi zijn. Zo wordt hij een ideale Mens, die wij als gewone mensen moeten proberen te imiteren. En die ideale Mens is mooi, omdat hij ook goed is. Goed is mooi, mooi is goed : dat was de (in onze ogen vreemde) redenering van de Griek. Hij drukte die innige 1 Denk maar eens na over dit citaat van de Britse kunsthistoricus Kenneth Clark (The Nude, 1956). Wat betekent het, denk je? 2 Ja, man. De naakte vrouw komt veel minder voor in de Griekse kunst. Enkel godinnen en nimfen worden zo voorgesteld. 2.1
band tussen schoonheid en goedheid uit met het opmerkelijke woord καλοκἀγαθία, waarvoor geen Nederlandse term bestaat, maar wat schoongoedheid zou moeten betekenen. Goede mensen of goden waren per definitie mooi. Slechte mensen of goden waren onvermijdelijk lelijk. Denk maar aan de lastpak Thersites, die in de Ilias, het verhaal van Homerus over de oorlog om Troje, brutaal doet tegen koning Agamemnon. Die Thersites is, in de ogen van de oude Grieken, een schurk. Dus is hij ook uiterlijk een gedrocht. Een ander voorbeeld is Ephialtes, de man die de Perzen een omweg toonde om de blokkade van de Thermopylen-pas te omzeilen. Wie de film 300 gezien heeft, weet hoe lelijk die verrader was 1. Quasimodo zou in Hellas niet populair geweest zijn... Bandenproducent Pirelli brengt elk jaar een kalender met fotomodellen uit. In 2011 was het thema Griekse goden en godinnen, met Karl Lagerfeld als fotograaf. Natuurlijk zijn de Olympiërs topmodellen! (whoisscout.files.wordpress.com/2010/11/pirelli-calendar-karl-lagerfeld.jpg) 1 Zoek eens meer informatie op over die Ephialtes en over Thersites. Boeiende figuren. 2.2
GYMNASTIEK: VAN HET GRIEKSE γυμνός, NAAKT Al die Griekse beelden en afbeeldingen zorgden er natuurlijk ook voor dat Griekse mannen zich spiegelden aan die idealen en dat ze hun lichaam gingen verzorgen om er meer als de ideale man uit te zien. En zo ontstond de lichaamscultuur, die nog altijd voortleeft in onze lessen lichamelijke opvoeding 1. De Romeinen deden ook aan sport, maar bij hen was dat vooral uit praktische motieven: ze wilden zichzelf en de jongeren klaarstomen voor het leger. Een goede fysiek was in Rome dus nooit een vrijblijvend doel. Maar in Griekenland was sport niet op praktisch nut gericht. Daar was sport een soort statement: mannen wilden er goed uitzien, om anderen te overtuigen dat ze ook een goed karakter hadden. En als je een hele goede sporter was, dan kon je boven de andere, gewone stervelingen uitstijgen. Als je je tegenstanders schijnbaar moeiteloos versloeg, dan werd je een soort god-op-aarde. En daarom deden de Grieken ook naakt aan sport: zo waren ze niet langer individuen, maar ontstegen ze als halfgoden deze materiële wereld. Omdat het natuurlijk leuk is halfgoden in je stad te hebben, gingen Griekse poleis zich al snel met de training van hun inwoners bemoeien. Vooral Sparta ging daar ver in. Een commissie van oude mannen selecteerde baby s bij de geboorte op hun fysieke weerbaarheid; jongens én meisjes moesten vanaf hun zevende jaar sporten; en jongens vlogen vanaf hun twaalfde nog eens op een internaat waar hen hardheid en uithouding werden bijgebracht. Op dit leuke schilderij uit 1860 van Edgar Degas (Londen, National Gallery) zie je hoe enkele Spartaanse meisjes de jongens uitdagen voor een worstelwedstrijdje. Girl power! 1 Dus niet zomaar sport of fysieke training, maar opvoeding. Denk er eens over na. 2.3
Atheners vonden zo n fysieke opleiding ook wel belangrijk, maar vonden dat die zinloos was zonder een intellectuele vorming. Daarom kregen Atheense kinderen ook les in literatuur, filosofie en muziek. Om die reden maakte komedieschrijver Aristophanes ook grappen over de fysiek van de Atheense jongeren en had hij het zelfs over een crisis van totale ἀγυμνασία! Een achteruitgang in de conditie van de jeugd: waar hebben we dat nog gehoord? Om definitief uit te maken in welke stad de beste sporters woonden, besloten de Grieken om panhelleense wedstrijden te houden, voor alle vrije mannen uit de Griekssprekende wereld, in de praktijk vooral mensen van de hogere standen. Daar vierde de agonale geest 1 hoogtij! In Olympia, Delphi, Korinthe en Nemea werden om de paar jaar zulke Spelen georganiseerd. De Spelen waren zo belangrijk en gerespecteerd dat tijdens de wedstrijden een periode van vrede werd uitgeroepen in heel Hellas. De beste atleten deden mee aan de Spelen. Daarover valt veel te vertellen, te veel voor dit hoofdstuk. Misschien is de eerste creatieve opdracht (zie verderop) een oplossing om de nieuwsgierigen wat meer te vertellen over dit onderwerp. 2 Atleten met de palm van de overwinning. Vloermozaïek uit een Romeins huis in de Griekse stad Patras, 2de eeuw n.c. 1 Het staat op Wikipedia, hoor. 2 Vergeet niet de leuke verhalen in je opdracht te verwerken. Zo is er het verhaal van de beresterke en aalvlugge atleet Theagenes, afkomstig van het eiland Thasos. Hij zou in totaal maar liefst 1300 overwinningen behaald hebben op de grote Spelen. Een standbeeld werd voor hem opgericht op Thasos. Toen een jaloerse man het beeld s nachts met een staaf probeerde te vernielen, kantelde het zware beeld omver... op de man. Achteraf werd verteld dat zelfs Theagenes beeld tegenstanders kon platslaan. 2.4
INTERESSANTE WWW TJES Op deze site vind je (bijna) alles over de Olympische Spelen: http://www.perseus.tufts.edu/olympics/ (Engelstalig, zoals wel vaker het geval is). Maar deze is gelukkig Nederlandstalig: http://ancientolympics.arts.kuleuven.be/rings_nl.html. En dit aardige filmpje overloopt snel enkele praktische punten van de Spelen: http://www.youtube.com/watch?v=t2-nwowfbd8. CREATIEVE OPDRACHTEN Maak een dossier over sport en gymnastiek in de Griekse oudheid: waar en wanneer werd er gesport? Van welke sporten bestonden er competities? Vergeet niet voor illustraties te zorgen. De onderwerpen van dit hoofdstuk kunnen voor veel levendige debatten zorgen. Bereid dus gerust een gesprek voor over vragen als: - hoe belangrijk is sport voor het onderwijs? - doet de Vlaamse jeugd te weinig aan sport? - is topsport wel een gezond idee? - hoe belangrijk is je uiterlijk voor je zelfbeeld, voor je goed gevoel? - hoe belangrijk is je uiterlijk voor succes in het leven? - zijn miss-verkiezingen een leuke traditie of een vulgaire vleeskeuring? - zijn reclamecampagnes met gefotoshopte en hyperslanke modellen onschuldig? Twee van de bekendste Griekse beeldhouwers zijn Polycletus en Lysippus. Zoek iets op over hun leven en vooral over hun ideeën over beeldhouwkunst. Zoek ook illustraties van enkele van hun bekendste werken. En zo zagen onze Belgische atleten er in 2004 uit. Een affiche van het BOIC voor de spelen in Athene. Wie herken je? http://files.coloribus.com/files/adsarchive/part_651/6513155/file/belgianolympic-committee-athens-here-we-are-small-24520.jpg) 2.5
OEFENINGEN BIJ DE VOORNAAMWOORDEN 1 Herhaal eerst de persoonlijke, de bezittelijke en de reflexief-persoonlijke voornaamwoorden in je Basisgrammatica p. 16. Vertaal daarna volgende woordgroepen. 1. ἀντ ἐμοῦ 6. εἰς αὐτούς 11. ἐπ ἐμαυτόν 2. σὺν ὑμῖν 7. παρὰ σαυτοῦ 12. πρὸς ὑμᾶς 3. μεθ ἑαυτάς 8. ὑπὲρ ἡμῶν αὐτῶν 13. σοῦ ἕνεκα 4. ἄνευ ἡμῶν 9. ὑπ αὐτῆς 14. παρ αὐτάς 5. περὶ σοῦ 10. πρὸ ὑμῶν 15. πρὸς ἡμῖν 2 Maak het verschil duidelijk in je vertaling. 1. Ὁρᾷ τὸν πατέρα. 4. Ὁρᾷ τὸν πατέρα αὐτῆς. 2. Ὁρᾷ τὸν πατέρα αὐτοῦ. 5. Ὁρᾷ τὸν ἑαυτοῦ πατέρα. 3. Ὁρᾷ ἑαυτόν. 6. Ὁρᾷ τὸν αὑτοῦ πατέρα. 3 Determineer de onderstreepte vormen; vul de vertaling aan. 1. Ὑμεῖς αὐτῷ τὴν ἀλήθειαν ἐλέγετε, ἀλλὰ ἀκούειν οὐκ ἐβούλετο. Júllie vertelden. de waarheid, maar wou niet luisteren. 2. Πᾶς ἀνὴρ φαίνεται ἑαυτῷ καλός. Elke man lijkt mooi.. 3. Οἱ ἡττώμενοι ἑαυτοὺς καὶ τὰ ἑαυτῶν πάντα ἐκβάλλουσιν. Wie overwonnen wordt, verliest zichzelf en al... 4. Ὁ στρατηγὸς ἕπεσθαι κελεύει αὐτῷ τοὺς ἐθέλοντας. De bevelhebber beveelt de vrijwilligers te volgen. 2.6
5. Γράφομεν ὑμῖν ἰέναι πρὸς ἡμᾶς. We schrijven.. naar ons te komen. 6. Ἡμᾶς κακῶς ἔχοντας λείπουσιν οἱ πλεῖστοι ἑταῖροι. De meeste vrienden verlaten, wanneer. het slecht stellen. 7. Εὐδαιμονίζω σε, ὅτι σεαυτὸν γιγνώσκεις. Ik prijs je gelukkig omdat je kent. 8. Δεῖ ὑμᾶς τοῖς φίλοις βοηθεῖν.. jullie vrienden helpen. 9. Οὐδὲν τῇ πόλει ἥδιον ἢ νίκη σου. Niets is voor de stad aangenamer dan.. 10. Οἱ στρατιῶται ὁρῶντες τοὺς ἑαυτῶν ἱππέας φεύγοντας τὴν μάχην λείπουσιν. Wanneer de soldaten.. zien vluchten, staken ze de strijd. 4 Determineer de onderstreepte vormen. 1. Τούτου τοῦ ὄρους οὐχ ὁρῶ τὸ ἄκρον. 2. Αὕτη ἡ γυνὴ ἀεὶ ἐθέλει ἐσθίειν. 3. Τάδε λεγει. 4. Αἰτεῖ ἐκεῖνα. 5. Ἐπιθυμεῖ τούτων. 6. Τόνδε οὐ λύουσιν. 7. Ταύτας ὁρῶσι ἡττώμενας. 8. Ὁμολογῶ τούτῳ. 9. Τί ταύτῃ βοηθεῖτε; 10. Ἐκεῖνο θέλω ἔχειν. 2.7
5 Vertaal de volgende zinnen. 1. Τί πείθῃ τούτῳ τῷ ἀνδρί; 2. Εἰς ἐκείνους τοὺς οἴκους ἥκομεν ἀλλὰ τὰς θύρας οὐκ ἀνοίγουσιν οἱ ἄνθρωποι. 3. Ταύτης τῆς πόλεως οἱ πολῖται κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλατταν τοῖς πολεμίοις ἐναντιοῦνται. κατά + acc. (hier): te 4. Ταῦτα δ ἀκούων τῷ στρατηγῷ οὐχ εἱπόμην. 5. Ἐρωτώμενος τί οὐκ ἐκ τῆς πόλεως ἀπέρχεται ὁ Σωκράτης, ἀποκρίνεται τάδε. Τῷ νόμῳ πείθεσθαι ἐθέλω. 6. Ὁ ῥήτωρ αὐτὸς ἔλεγε τὸ αὐτὸ ἢ ἡ γυνὴ αὐτοῦ. 6 Herhaal het vragende voornaamwoord (Basisgrammatica p. 17-18). Determineer volgende vormen; geef alle mogelijkheden. 1. τίσι 4. ὧντινων 7. ὅντινα 2. τίνων 5. ἅττα 8. τίνι 3. ὅτῳ 6. ἧστινος 9. ὅστις 7 Determineer de vragende voornaamwoorden; verbind de vragende voornaamwoorden die als adjectief zijn gebruikt, met hun kern (= dominant); geef de functie van de zelfstandig gebruikte voornaamwoorden; vertaal de zin. 1. Τίνες πορεύονται πρὸς τὸν ἀγῶνα; 2. Τίνος ἕνεκα ταῦτα λέγεις; 3. Τίνος πόλεως ὁ Περικλῆς ἦρχε; 4. Τίνι γυναικὶ ταῦτα δίδως; 5. Ἐθέλω ἀκούειν τί λέγεις. 6. Λέγε οὕστινας ὁρᾷς. 7. Πυνθάνεσθε ᾧτινι τρόπῳ ἐφεύγομεv. 2.8
8 Herhaal het betrekkelijk voornaamwoord (Basisgrammatica p. 20). Determineer en verklaar de betrekkelijke voornaamwoorden; vertaal de zin. 1. Ὁ μαθητὴς ὃν ὁρᾷς, σοφός ἐστιν. ὁ μαθητής, -ου: de leerling 2. Τὰ ὅπλα οἷς μαχόμεθά, εἰσὶν ἀρχαῖα. 3. Ὃν πάντες φοβοῦνται, οὗτος καὶ φοβεῖται πάντας. 4. Οἵτινες τὰ παιδία ἔσῳζον, μεγίστης τιμῆς ἄξιοι ἦσαν. 5. Oὕστινας ἔβλεπες, μισῶ. 9 Herhaal het onbepaalde voornaamwoord (Basisgrammatica p. 20). Determineer en verklaar de onbepaalde voornaamwoorden. Vertaal de zin. 1. Λέγε εἴ τι ἔχεις λέγειν. 2. Ἑκάστη ἡμέρα χαλεπόν τι φέρει. 3. Πονηρός τις ἔκοπτε Δημάρατον ἀκαίροις ἐρωτήμασι καὶ τόδε πολλάκις ἔλεγεν Τίς ἄριστός ἐστι τῶν Σπαρτιατῶν; Τέλος δὲ ὁ Δημάρατος Ὁ σοὶ ἀνομοιότατος. κόπτειν (hier): lastigvallen; ὁ Δημάρατος: Demaratus (eigennaam); ἄκαιρος: ongepast; τὸ ἐρώτημα: de vraag; ὁ Σπαρτιάτης: de Spartaan; ἀνόμοιος: ongelijk, verschillend 4. Ἦ ἥκει τις; 5. Τισὶ μὲν συμφέρει, τισὶ δ οὐ συμφέρει. (Aristoteles, Politeia) 2.9
10. Leestekst: een gezonde geest in een gezond lichaam Xenophon heeft nog veel meer mooie herinneringen aan Socrates. In dit fragment (III, 12, 5-7) laat hij de filosoof uitleggen dat een gezonde geest enkel kan werken in een gezond lichaam 1. 5 Πρὸς 2 πάντα γὰρ ὅσα πράττουσιν ἄνθρωποι, χρήσιμον τὸ σῶμά ἐστιν. Ἐν πάσαις δὲ ταῖς τοῦ σώματος χρείαις 3 πολὺ διαφέρει 4 ὡς βέλτιστα 5 τὸ σῶμα ἔχειν. Καὶ ἐν ᾧ 6 δοκεῖ ἐλαχίστη σώματος χρεία εἶναι, ἐν τῷ διανοεῖσθαι, τίς οὐκ οἶδεν ὅτι καὶ ἐν τούτῳ πολλοὶ σφάλλονται 7 διὰ τὸ μὴ ὑγιαίνειν 8 τὸ σῶμα; Καὶ λήθη 9 δὲ καὶ ἀθυμία 10 καὶ δυσκολία 11 καὶ μανία 12 πολλάκις πολλοῖς διὰ τὴν τοῦ σώματος καχεξίαν 13 ἐμπίπτουσιν. Τοῖς δὲ τὰ σώματα εὖ ἔχουσι πολλὴ ἀσφάλεια καὶ οὐδεὶς κίνδυνος. - Kleur de minimale zinnen; - maak een vlot leesbare vertaling van dit fragment. - Gesprekje met de hele klas: wat doe jij aan je conditie? Helpt sporten om achteraf geconcentreerder te studeren? Helpt een goede conditie tijdens de proefwerken? Heb je tips op dat gebied? 1 Mens sana in corpore sano is hiervan de Latijnse vertaling. Het is het motto van filosofische voetbalploegen als Anderlecht en Club Brugge. 2 πρός + acc.: met het oog op, voor 3 ἡ χρεία, -ας: de activiteit 4 διαφέρει: het is van belang 5 ὡς βέλτιστα ἔχειν: het zo goed mogelijk stellen 6 ἐν ᾧ: op het moment dat 7 σφάλλεσθαι: zich vergissen, falen 8 ὑγιαίνειν: gezond zijn 9 ἡ λήθη, -ης: de vergeetachtigheid 10 ἡ ἀθυμία, -ας: de depressie 11 ἡ δυσκολία, -ας: de ontevredenheid, de humeurigheid 12 ἡ μανία, -ας: de woede 13 ἡ καχεξία, -ας: de slechte conditie 2.10
11. Leestekst: vrouwen en bijen Nog eens Xenophon. In zijn handboek over hoe een man zijn huis moet besturen zeg maar een cursus economie laat Xenophon de ideale huishouder Ischomachus uitleggen aan zijn vrouw hoe zij het huis moet besturen als hij weg is. Hij haalt een vergelijking uit het leven van de bijen. 5 10 Τῇ μὲν γὰρ γυναικὶ κάλλιον ἔνδον μένειν ἢ θυραυλεῖν 1, τῷ δὲ ἀνδρὶ αἴσχιον ἔνδον μένειν ἢ τῶν ἔξω 2 ἐπιμελεῖσθαι. Δοκεῖ δέ μοι, ἔφην 3, καὶ ἡ τῶν μελιττῶν 4 ἡγεμὼν 5 τοιαῦτα ἔργα ὑπὸ τοῦ θεοῦ προσταττόμενα διαπονεῖσθαι 6. Καὶ ποῖα δή, ἔφη ἐκείνη, ἔργα ἔχουσα ἡ τῶν μελιττῶν ἡγεμὼν ἐξομοιοῦται 7 τοῖς ἔργοις οἷς ἐμὲ δεῖ πράττειν; Ἐκείνη ἐν τῷ σμήνει 8 μένουσα οὐκ ἐᾷ ἀργοὺς 9 τὰς μελίττας εἶναι, ἀλλ ἃς μὲν δεῖ ἔξω ἐργάζεσθαι, ἐκπέμπει ἐπὶ τὸ ἔργον, καὶ ἃ αὐτῶν ἑκάστη εἰσφέρει, οἶδέ τε καὶ δέχεται, καὶ σῴζει ταῦτα. Ἐπεὶ δὲ ἡ ὥρα τοῦ χρῆσθαι ἥκει, διανέμει τὸ δίκαιον ἑκάστῃ. Ἦ καὶ ἐμὲ οὖν, ἔφη ἡ γυνή, δεῖ ταῦτα ποιεῖν; Δεῖ μέντοι 10 σε, ἔφην ἐγώ, ἔνδον τε μένειν καὶ οἷς ἔξω τὸ ἔργον τῶν οἰκετῶν 11, τούτους συνεκπέμπειν, οἷς δὲ ἔνδον ἔργον, τούτων ἐπιστατεῖν 12. Taalopdracht: onderstreep de betrekkelijke bijzinnen in deze tekst en trek een pijltje van het betrekkelijk voornaamwoord naar het antecedent (indien dit uitgedrukt is). Tekstbegrip: maak een lijstje van de taken die in deze tekst aan mannen en aan vrouwen worden toebedeeld. 1 θυραυλεῖν: rondhangen op straat 2 (τὰ) ἔξω: (zaken) buitenshuis, buiten 3 ἔφην: Ischomachus is de ik-persoon, terwijl ἐκείνη naar zijn vrouw verwijst. 4 ἡ μέλιττα, -ης: de bij 5 ἡ ἡγεμών, ἡγεμόνος: de koningin 6 διαπονεῖσθαι: regelen 7 ἐξομοιοῦσθαι + dat.: lijken op 8 τὸ σμῆνος, -ους: de korf 9 ἀργός, -ος, -ον: lui, traag 10 μέντοι: inderdaad, ja (je mag dit partikel ook onvertaald laten) 11 ὁ οἰκέτης, -ου: de huisslaaf 12 ἐπιστατεῖν + gen.: zich bemoeien met 2.11
Creatieve opdrachten: Maak op het bord een lijst van zaken waarin vrouwen (volgens de klas) beter zijn dan mannen, en één van zaken waarin mannen beter zijn dan vrouwen. Iedereen mag om het even wat voorstellen. Noem maar op! Controleer daarna de twee lijsten: kloppen ze? Zijn de beide geslachten aantoonbaar beter in de genoemde zaken? Ga dan eens na waardoor die verschillen er zijn: genetisch? Door sociale druk? Door temperament? Door tradities? Probeer uiteindelijk de vraag te beantwoorden of bepaalde verschillen overbrugd moeten en kunnen worden. De bezige bij was ook een symbool van de stad Ephese; getuige daarvan deze tetradrachme uit de 4de eeuw v.c. (http://www.ngccoin.com) 2.12
12. Leestekst: uit de Anthologia Palatina De Anthologia Palatina is een verzameling Griekse epigrammen. Een epigram is een kort, gevat gedichtje met een mijmering over liefde, of wijn, of dood, of iets daartussenin. We presenteren jullie twee eenvoudige pareltjes. Hou er rekening mee dat de -η- na de ι, ε of ρ niet in -α- is veranderd. Deze gedichten zijn immers in het Ionische dialect geschreven. Tekstvoorbereiding: geef van alle woorden mondeling de woordsoort. Smoorverliefd Probeer snel een idee van de inhoud te vormen: wat is de pointe of slotgedachte van dit eerste tekstje? En welke climax komt erin voor? Een climax is een stijlfiguur (= een opvallende manier van zeggen) die een stijgende gradatie vertoont. Ὄμματ 1 ἔχεις Ἥρης 2, Μελίτη 3, τὰς χεῖρας Ἀθήνης 4, τοὺς μαζοὺς 5 Παφίης 6, τὰ σφυρὰ 7 τῆς Θέτιδος 8. Εὐδαίμων ὁ βλέπων σε, τρισόλβιος 9 ὅστις ἀκούει, ἡμίθεος δ ὁ φιλῶν, ἀθάνατος δ ὁ γαμῶν. Nooit tevreden... Geef de tegenstelling of antithese uit dit tweede gedichtje. Een tegenstelling is een stijlfiguur die een contrast benadrukt. Μισῶ τὴν ἀφελῆ 10, μισῶ τὴν σώφρονα λίαν. ἡ μὲν γὰρ βραδέως, ἡ δὲ θέλει ταχέως. 1 τὸ ὄμμα, ὄμματος: het oog 2 ἡ Ἥρη, Ἥρης: Hera (eigennaam) 3 ἡ Μελίτη, Μελίτης: Melite (eigennaam) 4 ἡ Ἀθήνη, Ἀθήνης: Athena (eigennaam) 5 ὁ μαζός, -ου: de (meisjes)borst 6 ἡ Παφίη, Παφίης: Paphia; een eigennaam die je ook als Aphrodite mag vertalen. 7 τὸ σφυρόν, -ου: de enkel 8 ἡ Θέτις, Θέτιδος: Thetis (eigennaam) 9 τρισόλβιος, -ος, -ον: driemaal gelukkig 10 ἀφελής, -ης, -ες: simpel, naïef 2.13
hoofdstuk 3 DIOGENES DE CYNICI, DE HIPPIES VAN DE OUDHEID Griekse filosofie bestuderen is niet altijd een lolletje: in de loop van de eeuwen zijn er veel doodernstige filosofen aan de slag geweest. Daarom is het altijd een opsteker om aan het hoofdstuk over de cynische filosofen toe te komen. Dan is het lachen geblazen. De cynici vormden niet echt een vaste groep of school: daarvoor waren ze veel te anarchistisch. Ze waren liever mannen en vrouwen van de daad. Te veel theorie vonden ze niet zinvol en daarom hielden ze het vooral bij bizarre praktijken. Toch zat er method in this madness : hun stunts waren niet vrijblijvend. Ze wilden de mensen aan het denken zetten door hun provocaties. Ze wilden vooral duidelijk maken dat ze zich niet aan mensenwetten (νόμοι) wilden houden, maar dat ze de natuurwet (φύσις) wilden volgen. Zo zouden ze het zuiverste leven leiden. Daarbij wilden ze vooral hun vrijheid behouden. Hun vrijheid van spreken (παρρησία), maar ook hun fysieke vrijheid (ἐλευθερία): ze wilden van niemand of niets afhangen. Ze wilden geen bezit, geen macht, geen roem. En ze wilden geen slaaf zijn van hun lusten. Je zou die opvattingen nog het best kunnen samenvatten met het citaat van de Kretenzische schrijver Nikos Kazantzakis 1 : Ik hoop niets, ik vrees niets. Ik ben vrij. Het woord cynici 2 danken die filosofen aan de plek waar ze vaak samenkwamen: de Cynosarges 3. Dat was een gymnasium of sportplek aan de oevers van de Ilissus, een beek ten zuiden van Athene. De naam Cynosarges deed Atheners aan honden denken en ze gebruikten dat woord dan ook voor het stelletje ongeregeld, dat daar aan filosofie kwam doen. Van het scheldwoord maakten de cynici echter hun geuzennaam: ze zouden kwispelen voor wie hen goed gezind was en eten gaf, en bijten naar tegenstanders. 1 Je kent hem misschien als de schrijver van het boek Zorba de Griek, waarvan later een film is gemaakt. In zijn Nieuwgrieks is het citaat overigens: Δεν ελπίζω τίποτα. Δεν φοβούμαι τίποτα. Είμαι λεύτερος. Als je iemand kent die naar Kreta geweest is, bestaat de kans dat hij een T-shirt gekocht heeft met die tekst op. 2 Zeg het eens vlug tien keer na elkaar. Lachen! 3 De naam verwijst naar een anekdote over een snelle hond. Een Athener bracht op die plek eens een offer van gebraden vlees. Een hond kwam af op de geur en ging er met het offer vandoor. De man was overstuur door het mislukte offer, maar een orakel vertelde hem dat hij een tempel mocht bouwen op de offerplek. Het gymnasium kwam er later bij. 3.1
De cynische filosofen waren helemaal niet cynisch, in de moderne betekenis van het woord. Nu is iemand cynisch, als hij minachtend en negatief is. Maar de Atheense cynici waren juist heel optimistische wereldverbeteraars. Ze zagen zichzelf als underdogs en keken op niemand neer. En ze wilden de Atheners een geweten schoppen door figuurlijke schoppen onder de kont. Net als de hippies en provo s uit de jaren 60 van de vorige eeuw wilden ze de brave burgers duidelijk maken dat er te veel conventies, vaste regeltjes zonder inhoud, zijn en dat we ons niet met schone schijn moeten bezighouden. De eerste cynicus was Antisthenes, die de bijnaam Ἁπλοκύων (Simpele Hond) kreeg, omdat hij de uitleg over zijn ideeën altijd eenvoudig hield. Hij liet de stof van zijn mantel verdubbelen in oppervlakte, zodat hij die als slaapzak kon gebruiken en in parken kon overnachten. Een ander lid van het groepje ongeregeld was Metrocles, bijgenaamd de Deuropener, omdat hij altijd bij iedereen binnenviel zonder kloppen. Dan had je nog Crates, over wie een stinkende anekdote bestaat. Metrocles had per ongeluk een wind gelaten in het openbaar en schaamde zich zo erg dat hij zelfmoord overwoog. Crates at daarom een bord bonen en nam zijn vriend mee op tocht door Athene. Telkens ze belangrijke mensen zagen, tilde Crates zijn kledij op en liet een scheet. Zo bewees hij weer dat we niet te veel aan conventies moeten vasthouden 1. Ook Metrocles zus Hipparchia steunde de cynische groep: om te provoceren droeg ze altijd mannenkledij. Ze trouwde met Crates, die zich aan haar voorgesteld had door al zijn kleren uit te doen en te zeggen: Hier heb je al mijn rijkdommen. Ze vrijden in het openbaar en leefden lang en gelukkig. Hippies toch! Zo ligt Diogenes erbij op het beroemde filosofen-fresco van Raphael (De school van Athene, 1510) in het Vaticaan. STOUTE HOND! STOUT! FOEI! De bekendste cynische filosoof is Diogenes. Hij kwam naar Athene vanuit Sinope, een stad aan de Zwarte Zee, die hij veel te kleinburgerlijk vond. Zodra hij in Antisthenes een bondgenoot herkend had, trokken ze samen op, om de Atheners lesjes te leren. En zelfs om elkaar lesjes te leren. Op een dag was Antisthenes erg ziek en klaagde hij dat hij wou dat de pijn snel overging. Diogenes haalde een zwaard en zei dat hij de pijn direct en voor altijd kon doen stoppen. Antisthenes voelde zich meteen een heel stuk beter. 1 Dit verhaaltje is geen aanmoediging om de conventies in je klas te overtreden! 3.2
Diogenes zal wel vooral bekend blijven om zijn opvallende levensstijl. Zijn huis was een ton vlakbij de zogenaamde Moedertempel op de Agora. Kledij had hij amper. En een kommetje was zijn enige huisraad. Toen hij op een dag zag hoe een jongen water dronk uit zijn handen, gooide hij ook dat overbodige kommetje stuk. Hij trainde zijn lichaam door in de zomer in heet zand te liggen en in de winter tegen koude zuilen te staan. De bekendste anekdotes over Diogenes zijn misschien die over zijn ontmoeting met Alexander de Grote, de bekende veroveraar. Alexander had net de stad Athene bezet met zijn leger. Iedereen probeerde in paniek zijn rijkdommen te redden. Daarop begon ook Diogenes zijn ton weg te rollen. Toen iemand hem vroeg waarom hij zoiets onnozels deed, antwoordde Diogenes: Omdat iedereen zo druk bezig is en ik anders de enige luierik ben. Uiteindelijk rolde Diogenes zijn ton toch maar terug en ging hij zitten wachten wat er zou gebeuren. Alexander kwam toen net voorbij en keek naar de beruchte filosoof; hij vroeg Diogenes wat hij voor hem kon doen. Ga een beetje opzij, antwoordde de filosoof, je staat in mijn zonlicht. Alexander vatte het sportief op en vroeg of Diogenes niet bang was om zo brutaal te spreken tegen de machtigste man van de wereld. Waarop Diogenes vroeg: Ben jij een goed of een slecht mens? Alexander zei dat hij goed was, uiteraard. Waarop Diogenes zijn schouders ophaalde en opmerkte: Waarom zou ik dan bang voor je zijn? Achteraf zei Alexander tegen zijn vrienden: Als ik niet Alexander was, zou ik wel Diogenes willen zijn. Diogenes had wel wat gelijkenissen met de bekende filosoof Socrates, maar Socrates leerling Plato noemde Diogenes een Socrates op speed. Vanaf dan boterde het niet tussen beide mannen: Diogenes probeerde Plato zoveel mogelijk op stang te jagen door pestende opmerkingen. Een voorbeeld. Plato gaf eens les aan zijn fans en definieerde de mens als een wezen op twee voeten en zonder veren. Daarop kocht Diogenes op de markt een kip, pluimde die en gooide die bij de volgende les naar Plato s hoofd met de opmerking: Hier: een mens, volgens Plato. 1 Een andere keer zag Diogenes de dure mantel van de ijdele Plato liggen en begon hij erop te springen met de woorden: Ik vertrappel Plato s arrogantie! Waarop Plato dan weer zei: En dat doe je met evenveel arrogantie. Zo woonde Diogenes volgens de schilder John Waterhouse (1882). Het schilderij hangt in Sidney, Australië. Diogenes spotte ook graag met vrouwen. Toen hij eens een vrouw op handen en knieën zag bidden voor een beeld van Zeus, joeg hij haar op stang: Zeus is overal, dus ook achter je. En dan toon je niet bepaald je mooiste kant aan de 1 In 1923 werd er in Barcelona een feest gegeven voor Albert Einstein. Het menu was in het Latijn opgesteld. Als hoofdgerecht stond op de kaart: Homo platonicus secundum Diogenem, iure Michelsoniensi. Kip, met Michelson-jus. (Michelson was een vriend van Einstein) 3.3