35 vragen over acne Deperiit minor over qui deperiit minor uno mense vel anno inter quos rdeperiit minor uno eferendus erit.
Colofon xxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxxxxxxxxxxxx
35 vragen over acne Deperiit minor over qui deperiit minor uno mense vel anno inter quos rdeperiit minor uno eferendus erit. Deze uitgave is tot stand gekomen in samenwerking met de Huidfederatie, de Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie en het Huidfonds Auteurs: P.C.M. van de Kerkhof, R.J. Borgonjen, C.M.J.M. Bik, M.E.M. Janssen
04 Acne vulgaris Algemeen 01 Wat is acne? Acne vulgaris, kort acne genoemd, is de medische term voor jeugdpuistjes. Het zijn kleine ontstekingen van de huid in en rondom de talgklieren (talgklierfollikels). Vrijwel iedereen krijgt acne in de puberteit, wanneer de huid onder invloed van hormonen allerlei veranderingen ondergaat. Bij de één zijn het niet meer dan een paar mee-eters en puistjes, bij de ander is het een uitgebreide huidaandoening die veel psychische problemen kan geven en het plezier in het dagelijks leven kan verpesten. Acne kan bij sommige mensen ook na de puberteit blijven bestaan. Op latere leeftijd is acne dan ook nog steeds een vrij veel voorkomende aandoening. De term jeugdpuistjes is dus eigenlijk niet de juiste naam. 02 Wat is talg en wat is de functie? Talg is een soort vet dat dient als huidsmeer. Elke vierkante centimeter van je huid bevat ongeveer vijftien talgkliertjes. De talgkliertjes bevinden zich direct onder de huid en maken zo als de naam al zegt talg. De talg wordt door de talgkliertjes afgevoerd naar de huid via het zogenaamde follikelkanaal. Deze uitvoergang van de talg heeft als eindpunt een opening in de huid die ook wel een porie wordt genoemd. Meestal komt daar ook een haartje uit. Niet overal op de huid zitten evenveel talgklieren. Op plaatsen waar geen haren voorkomen, zoals de voetzolen en aan de binnenkant van de handen, komen geen talgklieren voor. Op de rug, het behaarde hoofd, het voorhoofd, de neus en de kin komen vrij veel en extra actieve talgklieren voor. Talgklieren zonder een haarzakje zitten bij de vrouw en de man rondom de tepel, bij de vrouw op de schaamlippen en bij de man op de eikel. Talg
heeft een aantal belangrijke functies, namelijk: het voorkomen van vochtverlies uit de huid, het beschermen tegen bacteriën en schimmels en het soepel houden van de huid. 05 03 Waar komt de naam acne vandaan? Acne is geen huidaandoening van de laatste jaren. Het werd meer dan 2000 jaar geleden al door Hippocrates en Aristoteles omschreven. Acne is een verbastering van het oud- Griekse woord acme dat piek, punt, hoogtepunt, bloeien of tot rijpheid komen betekent. Het woord acne beschrijft dus welke leeftijdsgroep er het meeste last van heeft en wat de meest voorkomende klacht is. Het komt namelijk vooral voor bij mensen die in de bloei van hun leven zijn (de puberteit) en puistjes die boven de huid uitsteken is de meest voorkomende klacht. 04 Wat doet acne met je? Niemand vindt het leuk om puistjes te hebben. De een haalt z n schouders op en maakt er geen probleem van, de ander wordt diep ongelukkig van een gezicht met acne. Het is in elk geval niet leuk als iemand een opmerking maakt of erger nog, je uitscheldt. Laat je niet uit het veld slaan en je humeur niet verpesten door dit soort opmerkingen. Vroeg of laat wordt de acne minder. Probeer een manier te vinden om te accepteren dat je acne hebt. Jij kunt jezelf minder mooi vinden, maar een ander denkt daar misschien heel anders over. Laat iedereen zien dat je tevreden bent met wie je bent. Hoe meer je jezelf met acne durft te laten zien aan anderen, hoe minder last je er van hebt.
06 Ontstaanswijze 05 Waardoor wordt acne veroorzaakt? In de puberteit neemt de hoeveelheid hormonen in je lichaam toe, zowel van mannelijke hormonen (androgenen) als van vrouwelijke hormonen (oestrogenen, progestagenen). Het zijn vooral de mannelijke hormonen die, bij jongens èn meisjes, de talgklieren stimuleren om meer huidsmeer te maken. Vrouwelijke hormonen gaan het maken van talg juist tegen; daarom hebben jongens meer last van acne dan meisjes. Niet de hoeveelheid hormonen die je hebt, maar de verhouding tussen de hormonen en de verhoogde gevoeligheid van de talgkliertjes voor de mannelijke hormonen, zorgen ervoor dat je acne krijgt. Door mannelijke hormonen (androgenen) worden de talgklieren groter en produceren zij meer dikkere talg (huidsmeer). De talgkanalen kunnen hierdoor verstopt raken door een prop van talg. Die prop heet dan mee-eter. In de talgklieren bevinden zich bacteriën, die de talg omzetten in vetzuren. Door de opgehoopte talg en de irriterende vrije vetzuren zet de verstopte talgklier en het talgkanaal steeds verder uit en scheurt uiteindelijk open. De irriterende stoffen komen in de omliggende huid terecht en veroorzaken een ontsteking. Hierdoor ontstaan pukkels en puistjes. 06 Wat is een mee-eter? Een mee-eter (comedo) is een verstopt talgkliertje in de huid. In de uitgang van de talgklier zit dan een prop huidcellen samen met talg. Vroeger dachten mensen dat mee-eters de resten van een gulzige worm waren. Dat was niet zo n gekke gedachte, want als je een mee-eter uitknijpt, lijkt het wel of er een klein wormpje uitkomt.
Je hebt open ofwel zwarte mee-eters, met een grijszwarte prop, en gesloten ofwel witte mee-eters, met een wit puntje. De witte mee-eters zijn de meer onderhuids gelegen meeeters. De zwarte open mee-eters zijn de oppervlakkige meeeters die aan de zwarte puntjes kunnen worden herkend. Het zwarte puntje is overigens geen vuil, maar wordt veroorzaakt door melanine, een kleurstof (pigment) die het lichaam zelf aanmaakt. Zwarte mee-eters worden zelden of nooit puistjes en zullen in principe nooit ontsteken. Als een mee-eter ontstoken raakt door een infectie met een bacterie (Propionibacterium acnes), krijgt de mee-eter een geel puntje en wordt het een puistje. 07 07 Wat is een puistje? Puistjes zijn talgkliertjes die ontstoken zijn geraakt. Zowel het puistje als de huid eromheen is dan duidelijk rood (erytheem). Verantwoordelijk voor deze ontstekingen zijn de bacteriën die zich in de talgklier bevinden en die de talg omzetten in irriterende stoffen (vrije vetzuren). Er zijn puistjes die vlak onder het oppervlak van de huid liggen, hierbij is een wit kopje (pus) zichtbaar. Daarnaast zijn er ook onderhuidse puisten (infiltraten). Dit zijn pijnlijke rode ontstoken bulten. Zij kunnen spontaan ontstaan, maar ook veroorzaakt worden door het leegknijpen van een puistje. Door de druk die op de wand van de talgklier wordt uitgeoefend bij het leegknijpen kan deze scheuren, waardoor de talg en vrije vetzuren uit de klier in de omgevende huid terechtkomen. Dit kan leiden tot een flinke pijnlijke ontsteking van de huid. Erytheem 08 Heeft acne te maken met slechte hygiëne? Veel mensen geloven dat acne te maken heeft met slechte hygiëne, maar hiervoor is geen bewijs. Dat geldt ook voor
08 zweten. Talgvorming en het maken van zweet hebben niets met elkaar te maken. Sterk zweten heeft geen invloed op de ernst van acne. 09 Is acne besmettelijk? De bacteriën die bij acne een rol spelen, worden niet van de ene persoon op de andere overgedragen; zij bevinden zich al op de huid van ieder mens. Acne is dus niet besmettelijk; ook niet als er puistjes met gele puskoppen zijn ontstaan. 10 Is acne erfelijk? Als beide ouders of een van beide ouders ernstige acne heeft gehad, heb je meer kans om ook acne te krijgen. Verder is acne niet erfelijk. Daarnaast zijn er een paar erfelijke aandoeningen waarbij acne deel uitmaakt van het ziektebeeld. Voorbeelden hiervan zijn: afwijkende chromosomen (XYY-chromosoom) en het polycysteusovariumsyndroom. Als je een van deze erfelijke aandoeningen hebt, kan je arts je verder adviseren. 11 Heeft de voeding invloed op het ontstaan van acne? Er zijn allerlei voedingsmiddelen waarvan men heeft gedacht dat die invloed hebben op acne. Vooral vet eten in de vorm van varkensvlees, chocola en patat wordt als de boosdoener beschouwd. Er zijn verschillende studies verricht waarin is gekeken naar het verband tussen voedingsmiddelen en acne. Bijvoorbeeld studies die keken naar het effect van chocola op acne. Hierbij werden deelnemers die gedurende een periode verschillende hoeveelheden chocola aten, vergeleken met deelnemers die namaakchocola hadden gekregen. Er werden geen effecten van chocola op acne gevonden. Omdat de kwaliteit van de studies erg slecht is, is het onmogelijk om
een duidelijke conclusie te trekken. Ook het onderzoek naar het effect van andere voedingsmiddelen op acne heeft een matige kwaliteit. Daarom kunnen er geen duidelijke conclusies worden getrokken over het effect van voedingspatronen of specifieke voedingsstoffen op acne. 12 Kunnen geneesmiddelen acne veroorzaken of verergeren? Tal van geneesmiddelen kunnen acne veroorzaken of verergeren. Vooral bij acne die plotseling optreedt, op een ongewone plaats of op oudere leeftijd kunnen geneesmiddelen een rol spelen. Tot deze geneesmiddelen behoren onder andere INH of isoniazide (tegen tuberculose), diphantoïne (tegen epilepsie), lithiumzouten (tegen manisch-depressieve stoornissen), het overmatig gebruik van androgenen of anabole steroïden (bijvoorbeeld door bodybuilders) en corticosteroïden. Corticosteroïden 09 13 Kunnen uitwendige middelen op de huid acne veroorzaken of verergeren? Sommige vormen van acne ontstaan door uitwendige factoren. Meestal gaat het dan om contact met stoffen die een verstopping van de talgklier veroorzaken, zoals cosmetica. Als je make-up gebruikt, gebruik dan weinig en bij voorkeur cosmetica op waterbasis. Verwijder voor het slapen gaan altijd de make-up van je gezicht. Make-up wordt het best met water en wasgel verwijderd en niet met een reinigingscrème. Ook oliehoudende of chloorhoudende producten in bepaalde beroepen en industrieën kunnen acne of acneachtige klachten veroorzaken. Zo kan bijvoorbeeld blootstelling aan dioxine een sterk op acne lijkend beeld geven. Deze vorm van acne wordt ook wel contactacne genoemd.
10 Drukken en wrijven (mechanische factoren) kunnen bestaande acne verergeren. Voorbeelden hiervan zijn acne onder de kinrand van een helm en op het voorhoofd onder een voorhoofdsband. 14 Kunnen hormonale schommelingen acne veroorzaken of verergeren? Hormonale stoornissen kunnen acne veroorzaken en bestaande acne verergeren. Dat is bijvoorbeeld het geval bij het polycysteusovariumsyndroom, een aandoening waarbij de eierstokken (ovaria) van de vrouw te groot zijn en te veel mannelijk hormoon (androgenen) aanmaken. Behalve acne hebben deze vrouwen ook last van onregelmatige menstruaties en meer beharing (bijvoorbeeld rond de tepels of op de onderbuik). Als je naast acne geen last hebt van onregelmatige menstruatie en overbeharing dan heb je geen polycysteusovariumsyndroom. Dat acne een hormoongevoelige aandoening is, blijkt ook uit het feit dat bij sommige vrouwen ongeveer een week voor de menstruatie een verergering van de acne optreedt en dat acne kan verergeren tijdens de zwangerschap. Een klein percentage vrouwen kan na het 20-25e jaar last blijven houden van acne. Vaak gaat deze vorm van acne (acne tarda) gepaard met overbeharing en/of menstruatiestoornissen. 15 Kan acne door zonlicht verbeteren? Bij zo n 20% van de mensen kan de zon mede de oorzaak zijn van het ontstaan van acne of het verergeren hiervan. Dit is vooral het geval bij vochtige warmte zoals in de tropen. Maar bij de meeste mensen die last hebben van acne treedt verbetering op als zij in de zon komen. Vooral acne die op de rug en de borst zit, verbetert onder invloed van de zon. De belangrijkste reden waarom acne door de zon vermindert, is
dat de roodheid minder zichtbaar is. Een te intensieve blootstelling aan zonlicht of aan kunstmatige UV-bronnen wordt overigens afgeraden omdat dit het risico op huidkanker verhoogt. 11 16 Kunnen stress, alcohol of roken acne veroorzaken of verergeren en zo ja, welke zijn dat? Spanningen of stress kunnen acne niet verergeren. Eerder is het omgekeerde het geval: een ernstige acne kan aanzienlijke psychische spanningen oproepen. Er is geen wetenschappelijk bewijs dat er een relatie bestaat tussen roken en acne. Klinisch beeld 17 Hoe ziet acne eruit? Acne ziet er niet bij iedereen hetzelfde uit. Acne bestaat in ieder geval uit comedonen (mee-eters), rode bultjes (papels) en puistjes. De puistjes zitten vooral in het gezicht, maar kunnen ook op borst en rug zitten. Er zijn twee soorten mee-eters: open en gesloten mee-eters. De zwarte kleur van open mee-eters wordt veroorzaakt door pigment (donkere kleurstof in de huid). Bij mensen die er veel last van hebben en bij wie de ontstekingen heviger zijn, ontstaan onderhuidse knobbels of cysten (met talg gevulde holtes) die na genezing lelijke littekens kunnen achterlaten. In ernstige gevallen zijn er abcessen (met pus gevulde holtes) en fistels (onnatuurlijk kanaal tussen twee lichaamsholten of de huid) die lang kunnen blijven bestaan. Papel
12 Papel 18 Welke vormen van acne bestaan er? De gewone vorm van acne heet acne vulgaris. Daarbij zie je mee-eters, rode bultjes (papels) en puistjes. De puistjes zitten vooral in het gezicht, soms ook een paar op de borst en de rug. Acne conglobata is een ernstige vorm van acne, die voornamelijk bij jongens en mannen voorkomt en vaak lang na het twintigste jaar blijft bestaan. De ontstekingen zijn veel heviger dan bij de gewone acne. De schouders, de rug en de borst zijn over het algemeen erger aangedaan dan het gezicht. Kenmerkend zijn de dubbelcomedonen (mee-eters) en de grote onderhuidse knobbels en abcessen (met pus gevulde holtes), deze ontstekingen genezen uiteindelijk wel maar laten vaak ontsierende littekens achter. Deze vorm van acne blijft vaak tot lang na het twintigste levensjaar bestaan. Soms komt acne voor op ongewone plaatsen, zoals in de oksels, de liezen en op de billen: hidradenitis suppurativa. Mee-eters vormen een belangrijke aanwijzing dat het om acne gaat. De steeds terugkerende ontstekingen en abcessen (met pus gevulde holtes) kunnen iemand veel ongemak bezorgen. Deze vorm van acne komt meestal voor na het twintigste levensjaar. Sommige mensen met acne, veelal jonge vrouwen met geringe acne, kunnen zo geobsedeerd raken door de huidaandoening, dat iedere pukkel wordt opengekrabd of uitgeknepen, waardoor de ontsteking alleen maar erger wordt en er littekens ontstaan. Dit wordt ook wel acne excoriée genoemd. 19 Welke ziekten lijken op acne? Verschillende huidziekten kunnen op acne lijken. Dit zijn onder andere hidradenitis suppurativa, rosacea en dermatitis perioralis. Raadpleeg een arts als je twijfelt over de diagnose.
Beloop 13 20 Hoelang duurt het voordat acne weer overgaat? Acne is een huidziekte waar je meestal een aantal jaren (8-12 jaar) last van kan hebben voordat deze uit zichzelf weer verdwijnt. Meestal verdwijnt acne voor het 25ste jaar, maar soms blijft de aandoening bestaan tot op oudere leeftijd. Zo n drie procent van de jongeren die te maken krijgt met acne, zal er als volwassene nog steeds last van hebben. Als dat het geval is, kan de acne op blijven spelen tot veertigjarige leeftijd. Als bij de acne ook littekens ontstaan, kun je die op latere leeftijd nog steeds zien. Er zijn verschillende mogelijkheden om littekens te behandelen (zie hoofdstuk 35: Wat kun je aan de littekens en donkere verkleuringen doen die je aan acne overhoudt?). 21 Kan acne verergeren? En welke factoren spelen hierbij een rol? Mensen brengen acne vaak in verband met stress, hygiëne, roken, voeding en zweten. Er is geen bewijs dat acne wordt verergerd of in stand gehouden wordt door een van deze factoren. Er zijn wel verschillende geneesmiddelen waardoor acne kan verergeren. Dit is vooral het geval als acne plotseling optreedt, op een ongewone plaats of op oudere leeftijd (zie hoofdsuk 12: Kunnen geneesmiddelen acne veroorzaken of verergeren?). Ook kan acne erger worden door contact met stoffen die een verstopping van de talgklier veroorzaken, zoals cosmetica of olie- of chloorhoudende producten in bepaalde beroepen en industrieën. (zie hoofdstuk 13: Kunnen uitwendige middelen op de huid acne veroorzaken of verergeren?)
14 Diagnostiek 22 Hoe weet je zeker dat je acne hebt? Hoe wordt de diagnose gesteld? Acne is over het algemeen zo gemakkelijk te herkennen dat de diagnose kan worden gesteld door de huisarts. De huisarts zal eerst een gesprek met je hebben over je klachten en daarna lichamelijk onderzoek doen. Dit geeft genoeg informatie om de diagnose acne te stellen. De aanwezigheid van comedonen (mee-eeters) maakt de diagnose zeer waarschijnlijk. Aanvullend onderzoek is vrijwel nooit nodig. Er bestaat geen standaardsysteem om de ernst van acne vast te leggen. Acne wordt daarom vaak op basis van het aantal puistjes en de uitbreiding ingedeeld als mild, matig of ernstig. De aanwezigheid van littekens speelt ook mee in het beoordelen van de ernst van de acne. 23 Is het zinvol om hormoonspiegels te bepalen? Hoewel een hoge androgeenspiegel bij vrouwen aanwezig kan zijn, is het niet zinvol hormonaal onderzoek te doen omdat de relatie tussen een afwijkende hormoonhuishouding en de ernst van acne ontbreekt. Hormonaal onderzoek is alleen nodig als een vrouw naast een erg vette huid en veel acneletsels ook menstruatiestoornissen, pijnlijke borsten, overbeharing, overgewicht en/of eventueel haaruitval vertoont. Dat kan bijvoorbeeld wijzen op het polycysteusovariumsyndroom (syndroom waarbij er veel met vochtgevulde holtes in de eierstokken aanwezig zijn).
Behandeling 15 24 Is acne te genezen? Hoewel de behandelingsmogelijkheden voor acne de laatste jaren wel zijn toegenomen, blijft acne een aandoening met een chronisch karakter. Zelfs de lichtere vormen van acne vereisen vaak langdurige aandacht. Met medicijnen kan acne niet echt worden genezen, maar alleen worden onderdrukt. Maar gelukkig wordt acne vroeg of laat vanzelf minder. De behandeling die je krijgt, is afhankelijk van de ernst van de acne, van het type acne, het huidtype, leeftijd en geslacht. Het kan even duren voordat een middel aanslaat. 25 Kun je voorkomen dat je acne krijgt of dat acne terugkomt als het na behandeling is verdwenen? Je kunt acne niet voorkomen. Wel lukt het meestal ervoor te zorgen dat de acne rustig wordt en rustig blijft totdat het uiteindelijk vanzelf overgaat. 26 Is er een standaardbehandeling voor acne? Een standaardbehandeling voor acne bestaat niet. Wanneer de ontstekingsverschijnselen op de voorgrond staan, is de behandeling anders dan wanneer het vooral om mee-eters gaat. De ernst van de aandoening, de klachten, het optreden van littekenvorming, maar ook leeftijd en geslacht, bepalen met welk geneesmiddel zal worden gestart. Bij patiënten met littekenvorming dient acne zo snel mogelijk behandeld te worden om te voorkomen dat er nog meer littekens ontstaan Meestal wordt de behandeling begonnen met lokale middelen, zoals crèmes en lotions die direct op de huid worden
16 aangebracht. Bij de lichte vormen van acne is dit voldoende. Als de lokale middelen onvoldoende helpen, volgt daarna behandeling met antibiotica. Dit kan door middel van een lokale antibioticakuur waarbij de antibiotica als crème op de huid wordt aangebracht. Wanneer de acne wat ernstiger is en de behandeling meer effect moet hebben, kan de antibiotica ook als een pillenkuur worden gegeven. Bij ernstige vormen van acne zijn naast de lokale middelen en de antibiotica vaak ook andere soorten medicijnen nodig om de talgsecretie te onderdrukken en de ontstekingen tegen te gaan. Uitwendig De meeste lokale geneesmiddelen (crème, lotion) gaan de versterkte verhoorning van de afvoergang tegen. Voorbeelden van lokale middelen zijn onder andere salicylzuur, benzoylperoxide en vitamine-a-zuur (locale retinoïden). Zij worden toegepast in een crème, gel of lotion. Deze middelen zorgen ervoor dat de huid afschilfert zodat de talg die de poriën verstopt gemakkelijk naar buiten kan. Het ontstaan van mee-eters wordt hierdoor tegengegaan. Daarnaast remmen deze middelen ook bacteriegroei. Bij lichte vormen van acne kan hiermee vaak worden volstaan. Als de ontstekingen iets uitgebreider zijn en er veel puistjes zijn, kunnen locale antibiotica hieraan worden toegevoegd. Benzoylperoxide Een van de meest gebruikte middelen is benzoylperoxide dat in de vorm van een gel bij apotheker en drogist onder verschillende merknamen verkrijgbaar is. Bij lichte vormen van acne kan hiermee vaak worden volstaan. Benzoylperoxide zorgt ervoor dat de huid afschilfert zodat de talg die de poriën verstopt gemakkelijk naar buiten kan. Het ontstaan van mee-eters wordt hierdoor tegengegaan. Daarnaast remt
benzoylperoxide ook de groei van bacteriën, waardoor het middel ook geschikt is voor gebruik bij acne met puistjes en lichte ontstekingsverschijnselen. Het wordt één keer per dag, of zo nodig tweemaal daags aangebracht, bij voorkeur s avonds op het gehele behandelingsgebied, dus niet alleen op de zichtbare puistjes of mee-eters. Het kan langdurig worden gebruikt. Bijwerkingen zijn lokaal en mild van aard en variëren van een branderig gevoel tot een droge, rode huid. Een hydraterende crème (moisturizer) kan daarbij soms uitkomst bieden. Het is aan te raden om benzoylperoxide eerst eenmaal per dag aan te brengen. Als de voorgeschreven gel of crème goed wordt verdragen, kan de dosering of hoe vaak je smeert eventueel worden verhoogd. Benzoylperoxide kan, voor zover bekend, zonder gevaar tijdens zwangerschap gebruikt worden. Het is belangrijk om te weten dat benzoylperoxide haren en gekleurde textiel kan verbleken. De combinatie van benzoylperoxide met een antibioticum is effectiever dan als je de middelen afzonderlijk gebruikt. Bovendien neemt hierdoor de kans dat de P. acnes resistent wordt tegen de antibiotica af. vragen over acne 17 Vitamine A-zuur In plaats van benzoylperoxide kan bij milde tot matig ernstige acne ook vitamine-a-zuur gebruikt worden. Vitamine-A-zuur valt onder de geneesmiddelengroep retinoïden. Het heeft een vergelijkbare schilferende werking als benzoylperoxide. Vitamine-A-zuur wordt bij voorkeur éénmaal daags s avonds opgebracht, in verband met de mogelijke lichtgevoeligheid. In het begin van de behandeling kan de huid geïrriteerd raken. Daarom wordt vaak begonnen met een lage dosering en smeren om de dag. Later kan men dan overgaan naar éénmaal daags smeren. Een hydraterende crème (moisturizer) kan soms uitkomst bieden bij een geïrriteerde droge
18 huid. Het vitamine-a-zuur moet op het hele behandelgebied aangebracht worden, niet alleen op de zichtbare puistjes of mee-eters. Hierdoor worden naast de zichtbare comedonen (mee-eters) en ontstekingen ook de niet zichtbare microcomedonen (kleine mee-eters) meebehandeld. Lokale retinoïden (vitamine-a-zuur) kunnen langdurig worden gebruikt. Tijdens de zwangerschap mag er NIET met lokale retinoïden (vitamine-a-zuur) worden behandeld. Evenals benzoylperoxide kunnen lokale retinoïden gecombineerd worden met zowel lokale (crème, lotion) als orale (pillen) antibiotica. Lokale antibiotica Behalve benzoylperoxide zijn het vooral antibiotica die de groei van bacteriën tegengaan. Zij kunnen zowel uitwendig (crème, lotion) als inwendig (pillen) worden gebruikt. De antibiotica die op de huid worden aangebracht, zijn erythromycine en clindamycine. Deze antibiotica worden ook wel lokale antibiotica genoemd. Lokale antibiotica zijn één van de eerste middelen die in aanmerking komen bij de behandeling van acne als er duidelijke ontstekingsverschijnselen (puisten) zijn, altijd in combinatie met lokale retinoïden (vitamine-a-zuur) of benzoylperoxide. Lokale antibiotica worden bij voorkeur éénmaal daags op de huid aangebracht waarbij het hele te behandelen gebied wordt ingesmeerd. Het gebruik van lokale erythromycine tijdens de zwangerschap is toegestaan. Over de behandeling van lokale clindamycine tijdens de zwangerschap bestaat onvoldoende duidelijkheid. Dit wordt daarom afgeraden. Als er na zes tot acht weken geen verbetering is, kan de behandeling nog vier tot zes maanden worden voortgezet. Na een behandeling van vier tot zes maanden met lokale antibiotica moet bekeken worden of de behandeling stopt om daarna over te gaan op een onderhoudsbehandeling met benzoylperoxide of retinoïden lokaal.
Glycolzuurpeeling (chemische peeling) en microdermabrasie Verwijzing naar de huidtherapeut voor de behandeling van acne met behulp van glycolzuurpeeling is een aanvulling. Mensen met acne waarbij mee-eters op de voorgrond staan, kunnen veel baat hebben bij deze behandeling. Meer wetenschappelijk onderzoek voor deze behandeling is nodig. Glycolzuurpeeling kan zonder problemen meermalen worden toegepast. Meestal is dat eenmaal per twee weken. Voor zover bekend kan het zonder gevaar tijdens zwangerschap worden gebruikt. Glycolzuurpeeling levert in de praktijk zelden bijwerkingen op. Voorzichtigheid is geboden bij de behandeling van mensen met een bruine huid vanwege de kans op (tijdelijke) donkere verkleuringen (hyperpigmentatie). Het is verstandig om tussendoor niet te veel in de zon te gaan zitten of een zonblokker (zonnebrandcrème met minimaal factor 30) te gebruiken. Er is nog geen wetenschappelijk bewijs dat microdermabrasie toegevoegde waarde heeft in de behandeling van acne. vragen over acne 19 Licht- en laserbehandeling De laatste jaren wordt er door de huidarts en de huidtherapeut steeds meer lichttherapie toegepast bij de behandeling van acne. Hierbij wordt gebruik gemaakt van verschillende laser- en lichtbronnen, waaronder intense pulsed light (IPL), pulsed dye laser (PDL), infrarood diode laser, Nd-Yag laser en breedspectrum continue golf zichtbare lichtbronnen (blauw licht/rood licht), soms in combinatie met een fotosensitieve stof: fotodynamische therapie (PDT). Het lijkt erop dat behandeling met licht, laser en PDT een verbetering geeft van lichte tot matig ernstige acne. De fotodynamische therapie heeft meer effect dan licht of laser alleen, maar heeft ook meer bijwerkingen. Omdat er nog weinig on-
20 derzoek gedaan is naar de effecten op langere termijn en het zelden is vergeleken met andere therapieën is behandeling met licht, laser en PDT geen eerste keuze. 27 Kan acne continu met hetzelfde lokale middel worden behandeld? Het is verstandig niet steeds van het ene middel op het andere over te schakelen. Als een bepaald middel niet voldoende helpt, is het vaak beter het te combineren met een ander middel. Omdat bij het ontstaan van acne meerdere factoren samen een rol spelen, zal meestal een combinatie van maatregelen nodig zijn, zodat de aandoening op meerdere fronten tegelijk wordt bestreden. 28 Wat is de voorkeursbehandeling met systemische middelen bij acne? Patiënten met matige tot ernstige acne en/of acne met littekenvorming komen in aanmerking voor systemische (pillen) therapie. De meest gebruikte middelen zijn antibiotica, antiandrogene hormonen en isotretinoïne. In het algemeen geldt dat systemische therapie, met uitzondering van de antibiotica, langdurig moet worden toegepast, soms jarenlang Antibiotica Antibiotica worden aanbevolen als behandeling bij matig tot ernstige vormen van acne met duidelijke ontstekingsverschijnselen. Het effect daarvan is pas na één tot twee maanden zichtbaar. De keuze tussen een lokaal (crème, lotion) en oraal (pillen) antibioticum hangt mede af van waar men zelf de voorkeur voor heeft. Een combinatiebehandeling van orale (pillen) antibiotica met benzoylperoxide of retinoïden lokaal (crème, lotion, gel) wordt aanbevolen. Als er na zes tot acht weken geen zichtbare verbetering is, kan de behande-
ling vier tot zes maanden worden doorgezet. Als antibiotica onvoldoende helpen, kan behandeling met een ander antibioticum of isotretoine worden overwogen. Tijdens de zwangerschap mag de behandeling met tetracyclines NIET worden gegeven. Het gebruik van erythromycine is tijdens de zwangerschap wel toegestaan. Ook bij kinderen tot tien jaar mag de behandeling met tetracyclines niet worden gegeven. De antibiotica die voor acne worden gegeven, hebben ook een aantal bijwerkingen, zoals maag- en darmklachten (door verstoring van het evenwicht van de darmflora), een vaginale schimmelinfectie (candidiasis) bij vrouwen (door verstoring van het evenwicht van de vaginaflora), overgevoeligheid voor zonlicht en donkere verkleuringen (hyperpigmentatie) van huid, slijmvliezen en tanden. Dat gebeurt vooral bij mensen die een hoge dosis ontvangen of bij lange behandelduur (> 3-6 maanden). vragen over acne 21 Isotretinoïne Isotretinoïne behoort tot de retinoïden. Het zijn middelen die verwant zijn aan vitamine-a-zuur en bij inwendig (pillen) gebruik de talgproductie sterk onderdrukken. Isotretinoïne is zeer effectief, maar wordt deels door de ernstige bijwerkingen, vooral tijdens gebruik in de zwangerschap, alleen voorgeschreven bij ernstige vormen van acne die niet goed reageren op andere behandelingen, zoals acne conglobata of acne met het risico van blijvende littekens. De voor- en nadelen van deze behandeling dienen zorgvuldig tegen elkaar te worden afgewogen. Mensen die op korte termijn kinderen willen krijgen, komen niet voor deze behandeling in aanmerking. Dat geldt ook voor mannen. Raakt een vrouw toch zwanger of veroorzaakt de man die isotretinoïne gebruikt, toch een zwangerschap, dan kan dat tot ernstige misvormingen leiden bij ongeboren kinderen. Ook moet er rekening
22 mee gehouden worden dat orale anticonceptie mogelijk minder betrouwbaar wordt in combinatie met isotretinoine. Isotretinoïne wordt meestal gedurende een aantal (>6) maanden gegeven. De acne verdwijnt dan meestal grotendeels. Als de acne dan toch terugkeert, kan men ervoor kiezen de kuur zo nodig een keer te herhalen na een periode van acht weken. Tijdens de behandeling wordt er van alles in het bloed gecontroleerd, zoals leverenzymen en (nuchtere) serumlipiden. Ook een zwangerschapstest dient voorafgaand, (op indicatie) tijdens en vijf weken na behandeling uitgevoerd te worden. Enkele bijwerkingen van isotretinoïne zijn: droge lippen, droge huid en droge ogen. Deze bijwerkingen treden bij bijna iedereen die isotretinoine gebruikt op. Een crème om de lippen en huid vet te houden is nuttig. Kunsttranen bieden vaak uitkomst bij mensen met contactlenzen. Andere bijwerkingen zijn zonlichtovergevoeligheid en veranderingen van de stemming (vooral depressie). Hormoonbehandeling Van de pil is allang bekend dat deze de talgvorming kan beïnvloeden. Indien acne bij een vrouw hormoonafhankelijk lijkt te zijn, kan het zinvol zijn de acne te behandelen met anti-androgenen. Het bevat twee hormonen: ethinyl oestrodiol (een oestrogeen) en cyproteronacetaat (anti-androgeen). Orale anticonceptiva worden aanbevolen als behandeling bij matig ernstige tot ernstige vormen van acne bij vrouwen die ook een oraal anticonceptivum willen. Een extra argument voor een anticonceptivum is een premenstruele verergering van acne. Het is van belang te weten dat de werkzaamheid van orale anticonceptiva pas na drie tot zes maanden wordt bereikt. De bijwerkingen van een hormoonbehandeling zijn onder andere een iets verhoogde kans op trombose en embolieën (bloedklontering in de vaten), meer kans op hoofdpijn,
misselijkheid en pijnlijke borsten en een donkere verkleuring in het gelaat (melasma). 23 29 Moet je speciale voorzorgsmaatregelen nemen als je zwanger bent of borstvoeding geeft? Een aantal geneesmiddelen kan NIET tijdens en rondom (in de periode voor de zwangerschap en tijdens borstvoeding) worden gebruikt. Veilige middelen tijdens de zwangerschap zijn: lokaal benzoylperoxide lokale en systemisch erythromycine glycolzuurpeeling Onveilige middelen of middelen waarvan de veiligheid onbekend is tijdens zwangerschap zijn: lokale en systemische retinoiden systemisch tetracycline orale anticonceptiva Over laserbehandeling, lichtbehandeling en fotodynamische therapie zijn geen gegevens beschikbaar wat betreft veiligheid bij zwangerschap. 30 Wordt elke behandeling vergoed door de verzekeraar? Of een behandeling wordt volledig vergoed, of de hoogte van de vergoeding is afhankelijk van uw verzekering, of de behandeling wordt niet vergoed. Dit kan jaarlijks wisselen. Het kan daarom zo zijn dat de onderstaande gegevens uit 2010 over de vergoedingen niet overeenkomen met uw huidige verzekering. Isotretinoïne: wordt vergoed. Docycycline: wordt vergoed. Tetracycline: wordt vergoed.
24 Minocycline: onbekend Erythromycine: wordt vergoed. Trimethoprim-sulfamethoxazole: onbekend Trimethoprim: wordt vergoed Azithromycine: onbekend Acnebehandeling door een huidtherapeut: wordt vergoed afhankelijk van het aanvullende zorgverzekeringspakket 31 Wat kun je zelf doen? De behandeling van acne heeft altijd even tijd nodig om in te werken. Veelal duurt het één tot drie maanden voordat een bevredigend resultaat is bereikt. De meeste mensen met acne hebben last van verhoogde talgproductie. Dit kan tot uitdrukking komen in een vettig glimmend gezicht. Door de huid s ochtend en s avonds te reinigen met lauw warm water kun je het teveel aan talg weghalen. Zelf scrubben van een huid met mee-eters is mogelijk, maar bij aanwezigheid van pukkels is dit af te raden. Overmatig wassen met water en zeep heeft geen zin en kan zelfs schadelijk zijn voor de huid. Ondeskundige manipulatie en uitknijpen van mee-eters, pukkels en puistjes kan leiden tot littekens en verergering van de ontstekingen. Rode ontstoken puistjes moeten echt met rust worden gelaten. Zwarte mee-eters kan je eventueel met een stukje tissue of een steriel gaasje om je vingers proberen uit te drukken. Druk wederom niet te hard en absoluut nooit met je nagels. Je huid kan beschadigen en er kunnen infecties ontstaan. Wil de mee-eter er niet uit, laat deze dan zitten. Het is echt beter nog even te wachten met het verwijderen van de mee-eter dan een beschadigde huid te krijgen.
32 Heeft het zin om een dieet te volgen? Er is geen bewijs dat een voedingspatroon of een specifieke voedingsstof de acne beïnvloedt. Er zijn aanwijzingen dat melk en melkproducten acne zouden kunnen verergeren. Het vermijden hiervan zal mogelijk tot verbetering leiden. Omdat op dit moment het wetenschappelijk bewijs hiervoor ontbreekt, wordt patiënten niet geadviseerd bepaalde voedingsstoffen te mijden, tenzij zij zelf een overduidelijk verband leggen. 25 33 Mogen mee-eters worden uitgeknepen? Het is niet verstandig om de puistjes, mee-eters en pukkels uit te knijpen. Het uitknijpen van de mee-eters met de nagels kan littekens veroorzaken. Daarnaast kunnen bacteriën die onder de nagels en op de huid zitten op deze manier in de huid komen en ontstekingen, en zo nieuwe puistjes, veroorzaken. 34 Heeft het zin om de zon op te zoeken? De meeste mensen die last hebben van acne ervaren een verbetering als zij in de zon komen. Dit is vooral zo als de acne gelokaliseerd is op de rug en de borst. De belangrijkste reden waarom acne door de zon vermindert, is dat de roodheid minder zichtbaar is. Een te intensieve blootstelling aan zonlicht of aan kunstmatige UV-bronnen (zoals zonnebank) wordt overigens afgeraden omdat dat de kans op huidkanker kan vergroten. Het is belangrijk je te realiseren dat sommige middelen tegen acne (zoals vitamine-a-zuur en antibiotica) de huid extra gevoelig maken voor zonlicht.
26 Bindweefsel 35 Wat kun je aan de littekens en donkere verkleuringen doen die je aan acne overhoudt? Littekens en donkere verkleuringen kunnen bij elke vorm van acne ontstaan, maar ze worden vooral veroorzaakt door ernstigere vormen van acne. Littekens zijn door het lichaam aangemaakte bindweefselgebieden die schade aan de huid herstellen. Dit bindweefsel heeft een andere structuur dan de gewone huid. Dit is zowel te zien als te voelen. Er zijn verschillende manieren om acnelittekens te behandelen. Littekens kunnen in de loop van jaren wel iets verbeteren, maar verdwijnen nooit helemaal. Er blijven altijd sporen van de littekens zichtbaar. Littekens kunnen er uitzien als diepe putjes, vooral in het gezicht, dunne witte, op papier lijkende littekens (atrofische littekens), dikke, op de huid liggende littekens vooral op de borst en de rug (hypertrofische littekens). Er bestaan meerdere behandelingen om de acnelittekens iets minder opvallend te maken. Maar niet alle littekens en niet alle huidtypen komen voor behandeling in aanmerking. De (huid) arts en huidtherapeut kunnen je hierover advies verstrekken. Acnelittekens kunnen worden behandeld met behulp van: (Micro)dermabrasie: dit is een mechanische peeling, ofwel huidontvellende techniek waarbij de huid met een roterende borstel met staaldraad of een frees met diamantkorrels oppervlakkig wordt verwond en na genezing een verjongd aspect krijgt. Cryotherapie: om de huid wat harder te maken en te verdunnen, wordt deze bevroren met een cryospray.
Chemische peeling: in plaats van cryotherapie kan ook een chemische peeling worden toegepast. Er treedt een afschilfering op van de hoornlaag door middel van irriterende stoffen. Weefselvernieuwing zal hierdoor (minimaal) worden gestimuleerd. vragen over acne 27 Fotothermische peeling, ofwel lasertherapie. Het behandelen van acnelittekens met behulp van lasertherapie is de laatste jaren sterk in ontwikkeling. Er zijn ablatieve en niet-ablatieve lasers. De niet-ablatieve lasers zorgen puur voor een verhitting van de diepere huidlagen waarbij een stimulatie van bindweefselcellen/collageen plaatsvindt. De ablatieve lasers zorgen voor het ontvellen van de bovenste huidlagen en er vindt ook een stimulatie van bindweefsel/ collageen plaats. De fractional laser is een bepaalde manier van laseren waarbij de laserstraal is opgedeeld in kleinere microstralen. Voor lasertherapie wordt bijvoorbeeld een CO 2 -laser of Erbium Yag-laser gebruikt. Lasertherapie verbetert mogelijk ook de diepere littekens. Als acne spontaan of na behandeling verdwijnt, zijn er vaak nog rode of paarse verkleuringen van de voormalige ontstekingen op de huid te zien. Dit zijn de kenmerken van de huid die zich aan het herstellen is. Deze verkleuringen worden postinflammatoir erytheem genoemd. Dit postinflammatoir erytheem kan uiteindelijk donker verkleuren: postinflammatoire hyperpigmentatie. Dit wordt vooral gezien bij mensen met een donker huidtype. Deze postinflammatoire hyperpigmentatie, die vaak als cosmetisch storend wordt ervaren, verdwijnt vaak in de loop der jaren. Erytheem
28 Woordenlijst Acne (vulgaris) Huidaandoening met vettige pukkels en puistjes, vooral in het gezicht, maar ook wel op de borst en de rug. Ontstaat meestal in de puberteit en gaat daarna ook weer over Bindweefsel Weefsel dat organen met elkaar verbindt en steunt. Het bestaat uit weinig cellen met daartussen verschillende soorten sterke vezels. Vet, bloed en lymfe zijn bijzondere bindweefsels met een speciale taak. Biopsie Het wegnemen van een klein stukje lichaamsweefsel voor onderzoek met de microscoop. Bij een huidbiopsie wordt nadat de huid is verdoofd met een prik met een soort appelboortje een rond stukje huid van ongeveer een halve centimeter uit de huid geponst. Corticosteroïden Hormonen die door de buitenkant (schors) van de bijnier worden gemaakt en een belangrijke functie hebben bij het onderdrukken van ontstekingen. Ze worden ook als medicijn toegepast bij allerlei ziektes, zoals reumatoïde artritis en astma. Je kunt corticosteroïden ook op de huid smeren bij een ontsteking van de huid, zoals eczeem of psoriasis Erytheem Voorbijgaande roodheid van huid en/of slijmvliezen die verbleekt als je er met een brillenglas op drukt. Erytheem is vaak het eerste verschijnsel bij veel huidaandoeningen. Het duidt
op verwijding van de kleine bloedvaatjes in de bovenste huidlagen door een ontsteking. Dat kan allerlei oorzaken hebben zoals een infectie, druk (bijvoorbeeld bij een doorligplek), zonnebrand en bestraling. vragen over acne 29 Exacerbatie Toename in de hevigheid van een ziekte. Expositie Blootstelling aan iets. Vaak wordt hiermee een of ander gevaar aangeduid. Dat gevaar kan een toxische stof waarmee men in contact komt, of de besmetting met een bacterie of een virus, bijvoorbeeld hov. Het kan ook de blootstelling aan zonlicht zijn. Oedeem Zwelling door opeenhoping van vocht dat uit de kleinste bloedvaatjes, de haarvaten, is gelekt en in de weefsels achterblijft. Oedeem in de benen ontstaat meestal doordat het bloed niet goed wordt afgevoerd door beschadigde kleppen in de aderen van de benen. Iemand heeft dan vaak dikke benen en spataderen. Het kan ook komen doordat het hart het bloed niet goed rondpompt. Dat kan ook tot oedeem in de longen leiden. Papel Pukkel; duidelijk omschreven bobbeltje van de huid, kleiner dan 1 cm, dat is ontstaan door cel-, weefsel- of vochttoename en die geneest zonder littekenvorming. Pustel Puistje; zichtbare holte gevuld met niet-helder vocht, kleiner dan1 cm, meestal in het bovenste deel van de huid gelegen.
30 UV-licht Dezelfde soort straling als licht (= elektromagnetische straling), maar dan net onzichtbaar voor het menselijk oog. Dit onzichtbaar licht is ultraviolet-licht en wordt niet doorgelaten door onze ooglens ter bescherming van het netvlies. In verband met de effecten van UV-licht op mens en milieu wordt onderscheid gemaakt tussen UV-A, UV-B en UV-C. UV-A is ultraviolet licht met een golflengte tussen ca. 315 en 400 nm ( lange golven ). UV-B licht heeft een golflengte tussen ca. 280 en 315 nm; en UV-C licht heeft een golflengte tussen 100 en 280 nm ( korte golven ). De hoeveelheid UVstraling die in het zonlicht aanwezig is wordt bepaald door de breedtegraad (hoe dichter bij de evenaar, hoe meer UV), het seizoen (tijdens de zomer meer UV), het uur van de dag (in de zomer meest UV tussen 11 en 15 uur) en de hoogte (hoe hoger, hoe sterker de UV-straling).
Aantekeningen vragen over acne 31
Deperiit minor over qui deperiit minor uno mense vel anno inter quos rdeperiit minor uno eferendus erit.