Archeologisch onderzoek GRONTMIJ EXPLOITATIE RAPPORTEN

Archeologisch onderzoek GRONTMIJ EXPLOITATIE RAPPORTEN

Archeologisch onderzoek Benderse 2 te Ruinen Inventariserend Veldonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 1141 Definitief ISSN 1573-571 Opdrachtgever: Natuurmonumenten Grontmij Nederland B.V. Assen, 14 november 211

Verantwoording Titel : Archeologisch onderzoek Benderse 2 te Ruinen Subtitel : Inventariserend Veldonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 1141 Projectnummer : 38252 Referentienummer : 38252 Revisie : Datum : 14 november 211 Auteur(s) : mevr. H. Boon, MA E-mail adres : hilde.boon@grontmij.nl Gecontroleerd door : dhr. dr. J.J. Hekman Paraaf gecontroleerd : Goedgekeurd door : dhr. drs. R.F. M. Onck Paraaf goedgekeurd : Contact : Grontmij Nederland B.V. Stationsplein 12 941 LB Assen Postbus 29 94 AA Assen T +31 592 33 88 99 F +31 592 33 6 67 www.grontmij.nl Pagina 2 van 11

Administratieve gegevens Datum opdracht : 3 november 211 concept : - definitief : 14 november 211 Opdrachtgever : Natuurmonumenten Uitvoerder : Grontmij Nederland B.V. H. Boon Beheer documentatie en/of vondsten Grontmij Nederland B.V., Assen Bevoegde overheid : Gemeente De Wolden Contactpersoon Locatie : gemeente : De Wolde plaats : Ruinen toponiem : Benderse RD-coördinaten : N x: 221.58 / y: 532.795 O x: 221.65 / y: 532.75 Z x: 221.62 / y: 532.72 W x: 221.565 / y: 532.775 kaartblad 17C Hoogeveen afm. plangebied : Ca. 5 m 2 AMK : monumentnr. : - Archis2 : CIS-code : 49285 Pagina 3 van 11

Inhoudsopgave 1 Inleiding... 5 1.1 Algemeen... 5 1.2 Aanleiding en doel... 5 2 Bureauonderzoek... 6 2.1 Werkwijze... 6 2.2 Geologie...6 2.3 Geomorfologie... 7 2.4 Bodem...7 2.5 Bewoningsgeschiedenis... 7 2.6 Archeologie... 8 2.6.1 AMK... 8 2.6.2 Archis2... 8 2.6.3 IKAW... 8 2.6.4 Archeologische beleidskaart gemeente De Wolden... 8 2.6.5 Bouwhistorie... 8 2.7 Archeologische verwachting... 9 3 Veldonderzoek... 1 3.1 Werkwijze... 1 3.2 Resultaten veldonderzoek... 1 4 Evaluatie... 11 4.1 Conclusies en samenvatting... 11 4.2 Advies... 11 Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Bijlage 4: Locatie plangebied Archeologische Basiskaart Locatie boringen Boorprofielen Pagina 4 van 11

1 Inleiding 1.1 Algemeen In opdracht van Natuurmonumenten heeft Grontmij Nederland B.V. een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor een locatie aan de Benderse 2 te Ruinen. Het onderzoek heeft bestaan uit een korte bureaustudie, het uitvoeren van een inventariserend veldonderzoek door middel van boringen (IVO-B) en de rapportage hierover. Er is een booronderzoek uitgevoerd met aandacht voor geomorfologie, bodemopbouw en de mate van bodemverstoring. Tevens is gelet op de aanwezigheid van eventuele archeologische resten. De totale oppervlakte van het te onderzoeken terrein bedraagt circa 5 m 2. De exacte locatie van het plangebied wordt weergegeven in Bijlage 1. Het maaiveld ter plaatse van het plangebied ligt gemiddeld op 1 m +NAP. De betreffende werkzaamheden zijn conform de richtlijnen van het handboek Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA 3.2) uitgevoerd. Grontmij beschikt over een eigen opgravingsvergunning afgegeven door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). 1.2 Aanleiding en doel Onderhavig onderzoek is uitgevoerd in het kader van de geplande kantoorlocatie voor Natuurmonumenten en de aanleg van een werkplaats, loods en parkeerplaatsen ter plekke van het plangebied. De bodemingrepen die gepaard gaan met de geplande realisatie zullen eventueel aanwezige archeologische resten in de bodem verstoren en/of vernietigen. Derhalve dienen de archeologische waarden binnen het plangebied in kaart te worden gebracht. Allereerst is een bureauonderzoek uitgevoerd, waarbij een specifiek verwachtingsmodel is opgesteld. Op basis van dit verwachtingsmodel is binnen het plangebied een Inventariserend Veldonderzoek door middel van boringen (IVO-B) uitgevoerd, waarbij de archeologische verwachting uit het bureauonderzoek in het veld is getoetst. Op basis van de resultaten van het onderzoek zal een nader advies worden gegeven met betrekking tot de noodzaak van eventueel archeologisch vervolgonderzoek en, indien dit het geval is, uit welke stappen dit zou moeten bestaan. Dit advies dient te worden voorgelegd aan de bevoegde overheid. Pagina 5 van 11

2 Bureauonderzoek 2.1 Werkwijze Het doel van het bureauonderzoek is om de bekende en potentiële archeologische waarden van het plangebied in kaart te brengen. Hierbij is gebruik gemaakt van bodemkaarten en van geologische, topografische en historische kaarten, het Archeologisch Informatiesysteem (Archis2) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), de Archeologische Monumentenkaart (AMK), de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) en overige relevante literatuur. Aan de hand van deze gegevens is een specifieke archeologische verwachting opgesteld. 2.2 Geologie De afzettingen die in het plangebied aan de oppervlakte voorkomen, dateren uit het Pleistoceen (zie Tabel 2.1). In de voorlaatste ijstijd, het Saalien, werd door het landijs een grondmorene afgezet, die gerekend wordt tot het Laagpakket van Gieten binnen de Formatie van Drenthe. De grondmorene wordt aangeduid als keileem en bestaat uit leem en lemig zand met grind en stenen. Gedurende de laatste IJstijd, het Weichselien, heerste er in Nederland een toendraklimaat. Er was weinig tot geen begroeiing waardoor de wind het zand kon verplaatsen. Het opgestoven materiaal werd op een andere locatie weer afgezet. Deze afzettingen worden aangeduid als dekzand en worden gerekend tot het Laagpakket van Wierden binnen de Formatie van Boxtel. Tabel 2.1 Indeling van het Kwartair chronostratigrafie jaren geleden Kwartair Holoceen Subatlanticum 3. - heden Subboreaal 5. - 3. Atlanticum 8. - 5. Boreaal 9. - 8. Preboreaal 1. - 9. Pleistoceen Laat 13. - 1. Weichselien (ijstijd) 12. - 1. Eemien 13. - 12. Midden 8. - 13. Saalien (ijstijd) 2. - 13. Elsterien (ijstijd) 4. - 315. Vroeg 2.4. - 8. De bodems die in de plangebieden voorkomen kunnen gerekend worden tot het Laagpakket van Wierden binnen de Formatie van Boxtel op het Laagpakket van Gieten binnen de Formatie van Drente. Dit zijn bodems die bestaan uit veelal matig fijn dekzand op keileem. Het pakket dekzand is dunner dan 2 m en afgezet op het keileem. 1 1 Wee, M.W. ter., 1979. Geologische kaart van Nederland 1:5., blad Emmen West (17W). Rijks Geologische Dienst, Haarlem. Pagina 6 van 11

Bureauonderzoek 2.3 Geomorfologie De Geomorfologische kaart 2 geeft de mate van reliëf en de vormen aan die in het landschap te onderscheiden zijn. Het plangebied ligt in een gebied met grondmorene, al dan niet met welvingen bedekt met dekzand, zwak golvend, relatief hooggelegen (eenheid 3L2a). In dergelijke terreinen bestaan hoogteverschillen van,5 tot 1,5 m. 2.4 Bodem De bodems in het plangebied worden op de Bodemkaart 3 getypeerd als een associatie van veldpodzolgronden bestaande uit lemig, fijn zand en keileemgronden (eenheid Hn23x/KX). Deze bodems vormen vaak lagere ruggen en flauwe hoogtes in een vlak gebied. Keileem kan binnen 1,2 m voorkomen. Podzolbodems zijn karakteristiek voor hoge, droge gronden met een goede ontwatering. 4 2.5 Bewoningsgeschiedenis Benderse is een buurtschap dat ten noorden van Ruinen ligt en vanaf het begin van de 2 e eeuw op historische kaarten voorkomt. Het plangebied ligt in het zuidelijk deel van het nationaal park Dwingelderveld. De omgeving van het Dwingelderveld is in het verleden in meer en mindere mate geschikt geweest voor bewoning. Een groot deel van het gebied was te nat en/of onherbergzaam voor bewoning. Wel is bekend dat het gebied in het verleden regelmatig bezocht is. In de omgeving van het Dwingelderveld zijn onder andere prehistorische grafheuvels en steentijdkampementen aangetroffen. Buiten de historische kernen van de nu nog bestaande nederzettingen, zijn er geen aanwijzingen dat in het gebied bewoning heeft plaatsgevonden. 5 Het grondgebruik in het plangebied is lange tijd hetzelfde geweest. Volgens verschillende historische atlassen is het grootste gedeelte van het gebied lange tijd niet door mensen gebruikt geweest. Op historische kaarten staat dat het plangebied tot in het begin van de 2 e eeuw nog niet bebouwd was. Het gebied bestaat uit onontgonnen woeste grond. Vanaf een historische kaart uit 193 wordt een boerderij weergegeven ter plekke van het plangebied. 6 2 Alterra, geraadpleegd via ARCHIS2 3 Stiboka 1978. Bodemkaart van Nederland 1:5 blad 17 West Emmen & toelichtingsboekje. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. 4 Een intacte podzolbodem bestaat van boven naar beneden uit een A-horizont (strooisellaag/humushoudende bovengrond; doorgaans niet meer herkenbaar of aanwezig), een E-horizont (uitspoelingslaag), een B-horizont (inspoelingslaag) en/of een BC-horizont (overgangslaag) en een C-horizont (het moedermateriaal). Podzolering ontstaat in relatief hoge en droge zandgronden. Dit waren in de Steentijd bij uitstek de locaties voor nederzettingen. 5 Boon H., J.J. Hekman & N. Lubbers 28. Archeologisch onderzoek aanvullende inrichtingsplannen Dwingelderveld. Bureauonderzoek. Grontmij Archeologische Rapporten 679. 6 Kaarten o.a. geraadpleegd via www.watwaswaar.nl

Bureauonderzoek Tabel 2.2 Overzicht van archeologische perioden 7 Periode Tijd Laat-Paleolithicum (Oude Steentijd) tot 9. v.chr. Mesolithicum (Midden Steentijd) 9. v.chr. - 4.9 v.chr. Neolithicum (Nieuwe Steentijd) 5.325 v.chr. - 1.9 v.chr. Bronstijd 1.9 v.chr. - 8 v.chr. IJzertijd 8 v.chr. - 12 v.chr. Romeinse Tijd 12 v.chr. - 45 n.chr. Vroege Middeleeuwen 45-1.5 n.chr. Late Middeleeuwen 1.5-1.5 n.chr. Nieuwe Tijd 1.5 - heden 2.6 Archeologie 2.6.1 AMK De Archeologische Monumentenkaart (AMK) bevat een overzicht van belangrijke archeologische terreinen in Nederland. De terreinen zijn beoordeeld op verschillende criteria (kwaliteit, zeldzaamheid, representativiteit, ensemblewaarde en belevingswaarde). Op grond daarvan zijn de terreinen ingedeeld in categorieën met archeologische waarde, hoge archeologische waarde en zeer hoge archeologische waarde (o.a. de beschermde monumenten). De AMK is in samenwerking met de betreffende provincie en gemeentelijk archeologen ontwikkeld. In het plangebied en de directe omgeving van het plangebied zijn geen AMK-terreinen geregistreerd. 2.6.2 Archis2 In Archis2 van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) staan alle bekende archeologische waarnemingen geregistreerd. In het plangebied en in de directe omgeving, van het plangebied, zijn geen waarnemingen geregistreerd. Direct ten zuiden van het plangebied is reeds een booronderzoek uitgevoerd, door RAAP. Er zijn daar geen vondsten gedaan, maar de bodem bleek wel intact. 2.6.3 IKAW De IKAW geeft voor heel Nederland de trefkans aan op de aanwezigheid van archeologische resten. Die trefkans is aangegeven in vier categorieën: een hoge, middelhoge, lage en zeer lage trefkans. De kaart is voornamelijk gebaseerd op de bodemkaart. Volgens de IKAW heeft het plangebied een middelhoge trefkans op het aantreffen van archeologische resten. 2.6.4 Archeologische beleidskaart gemeente De Wolden In opdracht van de gemeente De Wolden is door archeologisch adviesbureau RAAP een archeologische beleidskaart opgesteld. 8 Deze kaart is nog in concept en moet nog worden vastgesteld door de gemeenteraad. Op deze kaart is aangegeven dat het plangebied in een gebied ligt met een middelhoge tot hoge archeologische verwachtingswaarde. 2.6.5 Bouwhistorie Ondergrondse bouwhistorische waarden kunnen aangetast worden bij de sloop van bouwwerken, de bouw van kelders of souterrains, de vervanging van vloeren, het aanbrengen van nuts- 7 Voor de dateringen is gebruik gemaakt van: Lanting, J.N. & J. van der Plicht, 1996. De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, I: Laat- Paleolithicum. In: Palaeohistoria 37/38 (1995-1996), pp. 71-125. Lanting, J.N. & J. van der Plicht, 2. De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, II: Mesolithicum. In: Palaeohistoria 39/4 (1997-1998), pp. 99-164. Lanting, J.N. & J. van der Plicht, 22. De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, III: Neolithicum. In: Palaeohistoria 41/42 (1999-2), pp. 99-164. 8 Met dank aan J. Schat, gemeente De Wolden voor het beschikbaar stellen van de kaart.

Bureauonderzoek voorzieningen en bij funderingsonderzoek in het kader van restauraties van gebouwde monumenten. Op een dergelijke locatie, dienen deze bouwhistorische waarden gedocumenteerd en zo mogelijk veiliggesteld te worden. Archeologische resten/sporen, ouder dan vijftig jaar die de restanten zijn van gebouwen, waarvan een huidige variant of (directe) opvolger er vandaag de dag nog staat, zijn te beschouwen als ondergrondse bouwhistorische resten. Kennisinfrastructuur Cultuurhistorie heeft alle bekende archeologische en bouwkundige monumenten en historisch-geografische informatie samengebracht in een digitale kaart. Via deze kaart zijn cultuurhistorische waarden eenvoudig per gebied te bekijken. Volgens de KICH ligt het plangebied in het aandachtsgebied Ruinen - Ansen - Eursinge Dwingeloo, bestaande uit essen, graslanden en woeste gronden en oude zandnederzettingen die gesticht zijn in de nabijheid van water. Dit gebied is gewaardeerd met een zeer hoge cultuurhistorische waarde. 9 2.7 Archeologische verwachting Het plangebied ligt in Benderse, een buurtschap bij Ruinen, aan de rand van het Dwingelderveld. Tot het begin van de twintigste eeuw heeft het plangebied uit woeste grond bestaan. De omgeving van het plangebied is in de Steentijd periodiek bezocht door Jager-Verzamelaars. Voor deze periode geldt een hoge archeologische verwachting. Meer permanente bewoning was mogelijk aanwezig gedurende de periode Neolithicum tot en met de IJzertijd. De aanwezigheid van grafheuvels uit deze periodes in de omgeving van het Dwingelderveld is hiervoor een indicatie. Omdat deze niet in de meest directe omgeving van het plangebied voor lijken te komen, geldt voor deze periode een middelhoge archeologische verwachting. Tijdens de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd (tot de 2 e eeuw) bestond het gebied uit woeste grond en was het waarschijnlijk niet geschikt voor bewoning in grotere nederzettingen. De archeologische verwachting voor deze periode is laag. 9 http://www.kich.nl/kich21/rapport.jsp?id_qualifier=cg_aandachtsgebied:cg_id&id=ag56

3 Veldonderzoek 3.1 Werkwijze Het veldwerk voor het inventariserende veldonderzoek is verricht op 1 november 211 door een KNA-archeoloog. Hierbij zijn 6 handmatige grondboringen verricht met behulp van een Edelmanboor met een diameter van 1 cm. De boringen zijn uitgevoerd tot,3 m in de C- horizont en tot een maximale diepte van 1 m beneden maaiveld. De opgeboorde grond is onderzocht op de aanwezigheid van archeologische indicatoren zoals verbrand of bewerkt vuursteen, houtskool, verbrand bot, aardewerk. Verder is gekeken naar bodemverkleuringen die zouden kunnen wijzen op mogelijke vegetatie- en/of cultuurlagen. Relevante lagen zijn gezeefd op een 4 mm zeef. De boorprofielen zijn beschreven conform NEN514 en de STIBOKA legenda. 3.2 Resultaten veldonderzoek De locaties van de boringen worden weergegeven in Bijlage 3. De boorprofielen zijn opgenomen in Bijlage 4. De bodem in het plangebied bleek voor een groot deel niet langer intact te zijn. De bovenste lagen bleken in bijna alle boringen verstoord. Boringen 1, 3 en 6 bleken verstoord tot in de C- horizont. Boring 2, 4 en 5 bevatten nog een dunne B- of BC-horizont, waarin echter geen archeologische indicatoren aanwezig waren. De onverstoorde bodemlagen bestonden uit matig fijn zand, waarbij de B-horizont zwak tot matig humeus was. De gele C-horizont bevatte soms grind, in de vorm van vuursteen en leembrokken, wat een indicatie is voor de aanwezigheid van keileem in de ondergrond. Pagina 1 van 11

4 Evaluatie 4.1 Conclusies en samenvatting In opdracht van Natuurmonumenten heeft Grontmij een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor de locatie aan de Benderse 2. Het onderzoek heeft bestaan uit een beknopt bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek. Uit het bureauonderzoek is gebleken dat het plangebied in een dekzand-op-keileem gebied ligt en tot het begin van de 2 e eeuw uit woeste grond bestond. Er kunnen met name archeologische resten verwacht worden die dateren uit de Steentijd tot en met de IJzertijd. Uit het veldonderzoek is gebleken dat de bodem in het plangebied behoorlijk verstoord is. Het plangebied ligt op het erf van een woning en het is de verwachting dat er in het verleden al zoveel graafwerk in de bodem heeft plaatsgevonden dat een intact bodemprofiel niet meer te verwachten is. Er zijn tijdens het veldonderzoek geen archeologische indicatoren waargenomen. 4.2 Advies Op basis van de resultaten van het inventariserend veldonderzoek wordt voor het plangebied geen vervolgonderzoek aanbevolen. De voorgenomen bodemingrepen kunnen zonder archeologisch voorbehoud worden uitgevoerd. Het onderzoek gebaseerd op een steekproef. Indien tijdens de uitvoering van graafwerkzaamheden alsnog archeologische resten worden aangetroffen, dient direct contact opgenomen te worden met de bevoegde overheid. Wanneer bij de uitvoering onverhoopt grondsporen en/of vondsten worden aangetroffen, dient hiervan direct melding gemaakt te worden bij de provinciaal archeoloog, dr. W.A.B. van der Sanden, Drents Plateau, Stationsstraat 11, 941 KV Assen (tel. 592-35932, mobiel 6-2266261, e-mail w.sanden@drentsplateau.nl). Er wordt geadviseerd met betrekking tot de resultaten van het onderzoek en deze aanbeveling contact op te nemen met de bevoegde overheid. Pagina 11 van 11

Bijlage 1 Locatie plangebied

222 533 534 221 8 Pr oj ectnu mm er 38252 16 32 48 1-11-11 Bi jl ag e D atu m begrenzing plangebied 64 Meter Fo rma at A4 GAR -n umm er 1141 CIS-co de 49285 Gete ken d MO Co ntro le HB Akk oor d JJH Archeologisch onderzoek Benderse 2 te Ruinen Pr oj ect Sc ha al 1:1. Natuurmonumenten Op dra chtg eve r On de rde el Locatie plangebied Noord Postbus 29, 94 AA Assen, T +31 592 33 88 99, F +31 592 33 6 67 Br on : To pog rafi sche Di en st N ed erl an d/ka da ster, 2 9 Grontmi j N ed erl an d B.V. P:\38252\GIS\MXD\Benderse2Ruinen.mxd 532 Legenda

Bijlage 2 Archeologische Basiskaart

Archeologisch onderzoek Benderseweg 2 te Ruinen archeologische basiskaart Grontmij 222884 / 533713 Legenda 3-11-211 365 363 355 MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd ONDERZOEKSMELDINGEN VONDSTMELDINGEN WAARNEMINGEN TOP1 ((c)tdn) PLAATSNAMEN IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) 383 42448 hoge trefkans (water) water niet gekarteerd 3499 PROVINCIES 371 345 Schaal 1:1 5 m 348 43745 N Archis2 22754 / 531973

Bijlage 3 Locatie boringen

22155 2216 22165 5326 53265 5327 53275 5328 53285 5 1 2 3 4 Meter Pr ojectnumm er Datum Bijlage Formaat GAR-numm er CIS-code Getekend Controle Akk oor d Sc haal 38252 1-11-11 A4 1141 49285 MO HB JJH Pr oject Archeologisch onderzoek Benderse 2 te Ruinen Opdrachtgever Natuurmonumenten Onderdeel Locatie boringen Noord Postbus 29, 94 AA Assen, T +31 592 33 88 99, F +31 592 33 6 67 Br on: Topografische Dienst Nederland/Kadaster, 29 1 4 2 5 3 6 Legenda begrenzing plangebied boring met nummer 1:1. Grontmij Nederland B.V. P:\38252\GIS\MXD\Benderse2Ruinen.mxd

Bijlage 4 Boorprofielen

Projectnummer: 38252 Projectnaam: Benderseweg 2 Ruinen 5 Boring: 1-3 -55-65 -9 MF,H2, resten wortels, donker grijsbruin, bouwvoor MF,H1, bruin MF,H1, geelbruin, verstoorde C MF,, geel, C-horizont 5 Boring: 2-5 -35-45 -5-6 -9 MF,, geel, opgebracht MF,H1, bruingrijs, verstoord MF,H2, donkergrijs, A-horizont, E-resten onderin MF,H2, donkerbruin, B-horizont MF,, zwak vuursteenhoudend, donkergeel, C-horizont MF,, sporen roest, resten leem, geel Boring: 3-1 MF,H2, donker grijsbruin, bouwvoor Boring: 4-1 MF,H2, donker grijsbruin, bouwvoor 5-35 -7 MF,H1, donker geelgrijs, verstoord MF,, geel, C-horizont 5-55 -6-7 MF,H2, zwak steenhoudend, donkerbruin, opgebracht MF,H1, bruin, B-rest MF,, lichtbruin, BC-horizont 1-1 MF,, geel, C-horizont Boring: 5 MF,H2, resten veen, donker zwartbruin Boring: 6 H2, donker grijsbruin, bouwvoor -35 5-45 -55-85 MF,H2, bruin, B(C)-horizont MF,, sporen roest, geel, C-horizont 5-65 -9 H2, geelbruin, verstoord Geel, C-horizont Schaal (A4): 1: 5 Pagina: 1 van 1