CONTINUE OPVOLGING VAN DE MORTALITEIT IN BELGIË

CONTINUE OPVOLGING VAN DE MORTALITEIT IN BELGIË MORTALITEIT GEDURENDE ZOMER 2007 Sophie MAES Bianca COX Françoise WUILLAUME Herman VAN OYEN AFDELING EPIDEMIOLOGIE IPH/EPI REPORTS N 2008-015

Continue opvolging van de mortaliteit in België Epidemiologie, april 2008; Brussel (België) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, WIV/EPI REPORTS N 2008 015 Depotnummer: D/2008/2505/17 CONTINUE OPVOLGING VAN DE MORTALITEIT IN BELGIË MORTALITEIT GEDURENDE ZOMER 2007 Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid J. Wytsmanstraat 14 1050 Brussel België Tel: 02 642 50 33 Fax: 02 642 54 10 E-mail: f.wuillaume@iph.fgov.be http://www.iph.fgov.be/epidemio/ IPH/EPI REPORTS N 2008-015

Dankbetuigingen De continue opvolging van de mortaliteit in België wordt gefinancierd door de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid (DG2). De auteurs bedanken Frans Fierens (VMM/IRCEL-CELINE) en Olivier Brasseur (KMI/IRCEL- CELINE), alsook Stefan Van de Venster, Luc Coppens en Marc Ruymen (Rijksregister) voor hun bijstand en doeltreffende samenwerking. 2008 by Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Brussel (België) Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoudsopgave Inleiding...1 Methoden...1 A) Schatting van de verwachte mortaliteit...1 B) Definities voor hittegolf...2 Resultaten...3 A) Mortaliteit in de totale populatie...3 B) Mortaliteit in de leeftijdsgroep < 65 jaar...5 C) Mortaliteit in de leeftijdsgroep 65 84 jaar...6 D) Mortaliteit in de leeftijdsgroep 85 jaar...7 Discussie...8 Conclusie...8 Referenties...8

Inleiding Hittegolven hebben meer en meer de aandacht gekregen van zowel de algemene bevolking als diensten voor volksgezondheid sinds de warme zomer van 2003, die ongeveer 70000 extra doden in Europa zou veroorzaakt hebben (1). Toch was dit niet de eerste keer dat er een verhoging van de sterfte werd vastgesteld tijdens dagen met hoge temperaturen. De hittegolf in 1994 zou volgens schattingen van Sartor in België een oversterfte veroorzaakt hebben van 9.4 % bij personen jonger dan 65 en 13.2 % bij oudere personen (2). Meer recent hebben de zeer warme zomers van 2003 en 2006 de impact van hittegolven op de totale mortaliteit bevestigd, met een zeer uitgesproken effect bij personen van 85 jaar of ouder (3, 4). Dit rapport bevat de resultaten voor de sterfte in België tijdens de zomer van 2007, die begint op 1 april en eindigt op 30 september 2007. Methoden Elke week ontvangt het Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid gegevens van het Rijksregister over alle sterfgevallen die tijdens de voorgaande week geregistreerd werden door de 589 Belgische gemeenten. Deze gegevens omvatten de geboortedatum, datum van overlijden, geslacht, nationaliteit, verblijfplaats en plaats van overlijden. De doodsoorzaken zijn niet gekend. Tijdens de zomerperiode (1 april tot 30 september) gebeurt er een surveillance van de mortaliteit in relatie tot de dagelijkse minimum en maximum temperaturen en de dagelijkse ozonconcentraties. Over- (of onder-) sterfte wordt vervolgens geschat als het verschil tussen de geobserveerde en verwachte mortaliteit. De gegevens worden geanalyseerd voor de totale populatie evenals voor drie afzonderlijke leeftijdsgroepen: < 65 jaar, 65 84 jaar en 85 jaar. De software gebruikt voor de analyses is STATA versie 9.2. A) Schatting van de verwachte mortaliteit Het verwachte aantal doden voor dag t, E(Y t ), wordt bekomen door het modelleren van het aantal doden Y i geobserveerd tijdens een referentieperiode van vijf jaren, met t 2008,...,t 183.. De referentieperiode voor dag t begint dus vijf en half jaar vóór dag t (dag t 2008), eindigt zes maanden vóór dag t (dag t 183), en omvat een totaal van 1825 dagen (of vijf jaren). De zes maanden (of 182 dagen) voorafgaand aan dag t zitten niet in de referentiedata omdat de sterftecijfers voor deze periode nog niet helemaal volledig zijn door een zekere vertraging in de registratie van de doden. Het aantal doden Y i wordt verondersteld verdeeld te zijn met gemiddelde µ i en variatie Φµ i. De dispersiefactor Φ wordt geïncorporeerd om te corrigeren voor overdispersie, aangezien voor aantallen Y i > 10 de variatie vaak groter is dan het gemiddelde, terwijl een Poisson distributie veronderstelt dat de variatie gelijk aan het gemiddelde is. Om effecten veroorzaakt door mogelijke trends in populatiegrootte te vermijden, worden de sterfte aantallen Y i gestandaardiseerd voor de populatie op 1 januari van het jaar in kwestie (2007). Het volgende Poisson regressie model wordt gebruikt: log[e(y t )] = β 0 + β 1 *t + β 2 *sin(2πt/365) + β 3 *cos(2πt/365) 1

De seizoenaliteit van het verloop van het aantal doden wordt in rekening gebracht door de sinuscurve (β 2 en β 3 ), terwijl mogelijke trends geïncorporeerd worden met behulp van een lineaire term voor dag t (β 1 ). Mogelijke periodes van hoge sterfte gedurende de referentieperiode resulteren in een overschatting van de verwachte mortaliteit. Dit probleem wordt aangepakt door het herfitten van het model waarbij extreme waarden voor mortaliteit een kleiner gewicht krijgen gebaseerd op de gestandaardiseerde Anscombe residuelen (5). De standaard errors van de lineaire predictor worden gebruikt voor het berekenen van een 99.5% predictie-interval (PI) rond de verwachte mortaliteit, waarbij een 2/3-power transformatie wordt toegepast om te corrigeren voor scheefheid (5). De limieten van het 99.5% predictie-interval fungeren als alarmdrempels: geobserveerde sterftecijfers die hoger liggen als de bovenste (onderste) limiet worden beschouwd als extreem hoog (laag). Het teveel (of tekort) aan doden wordt vervolgens berekend als het verschil tussen het geobserveerde en verwachte aantal doden. De significantie van deze over- (of onder-) sterfte wordt bepaald met behulp van het 95% betrouwbaarheidsinterval (BI), dat berekend wordt als het verschil tussen het geobserveerde aantal doden en het 95% BI van het verwachte aantal doden. Het percentage over- (of onder-) sterfte en 95% BI worden bekomen door het cijfer voor over- (of onder-) sterfte en 95% BI te delen door het verwachte aantal doden. Naast de absolute sterfte aantallen, worden de resultaten ook gepresenteerd als het aantal doden per 100 000 (rate), bekomen na deling door de populatiegrootte op 1 januari 2007. B) Definities voor hittegolf Er worden twee definities voor hittegolf gehanteerd: 1. Het Koninklijk Meteorologisch Instituut (KMI) definieert een hittegolf in functie van de temperaturen die in Ukkel worden gemeten (retrospectieve definitie). Een hittegolf komt overeen met een periode van vijf dagen waarin de maximale dagtemperatuur 25 C of meer bedraagt (zomerdagen), en waarin bovendien drie dagen lang de temperatuur boven de 30 C stijgt (tropische dagen). 2. Het plan hittegolf en ozonpieken (HOP) hanteert een definitie waarvoor de temperatuurvoorspellingen van het KMI worden gebruikt (prospectieve definitie). Volgens het HOP komt een hittegolf overeen met een periode van minimum drie opeenvolgende dagen met een voorspelde minimumtemperatuur (gemiddeld voor de 3 dagen en niet per dag) van meer dan 18.2 C en een maximumtemperatuur hoger dan 29.6 C. 2

Resultaten Er werd geen hittegolf voorspeld of waargenomen tijdens de zomer van 2007. A) Mortaliteit in de totale populatie Tabel 1: Verschil tussen geobserveerde en verwachte mortaliteit in de totale populatie gedurende de zomermaanden van 2007, België, uitgedrukt als absolute aantallen (met betrouwbaarheidsinterval), als rate (per 100 000 per maand), en als percentage oversterfte (met betrouwbaarheidsinterval) Absolute aantallen Rate (/100 000 per maand) Percentage Maand A-B (BI) (A) (B) (C) (D) C-D (A-B)/B (BI) April 8 462 8 647-185* (-367;-3) 79.95 81.70-1.75-0.02* (-0.04;-0.00) Mei 7 958 8 357-399* (-579;-220) 75.19 78.96-3.77-0.05* (-0.07;-0.03) Juni 7 721 7 625 96 (-76;267) 72.95 72.04 0.90 0.01 (-0.01; 0.03) Juli 7 796 7 680 116 (-55;288) 73.65 72.56 1.10 0.02 (-0.01; 0.04) Augustus 7 538 7 716-178* (-350;-6) 71.22 72.90-1.68-0.02* (-0.05;-0.00) September 7 619 7 637-18 (-189;153) 71.98 72.15-0.17 0.00 (-0.02; 0.02) Totaal 47 094 47 663-569* (-997;-141) 444.93 450.31-5.373-0.01* (-0.02;-0.00) Met: Obs = geobserveerde mortaliteit; Exp = verwachte mortaliteit; * = significant (α=0.05) Figuur 1: Evolutie van de geobserveerde en verwachte dagelijkse mortaliteit in de totale populatie, en van de dagelijkse ozonconcentratie en minimum en maximum temperatuur gedurende de zomer van 2007, België Mortality rate (per 100000) 3.5 3 2.5 2 1.5 1 Both genders, all ages 01 Apr 07 01 Jun 07 01 Aug 07 01 Oct 07 Date Treshold Tmax Tmin Ozone 40 30 20 10 0 Temperature ( C) / Ozone (*10 µg/m³) Met: Obs = geobserveerde mortaliteit; Exp = verwachte mortaliteit, geschat volgens een Poisson regressie model; Threshold = alarmdrempel voor mortaliteit, geschat als de bovenste limiet van het 99.5% predictie-interval rond de verwachte mortaliteit 3

Tabel 2: Minimum en maximum temperatuur ( C), ozonconcentratie (µg/m 3 ), en geobserveerde (Obs) en verwachte (Exp) mortaliteit gedurende de dagen waarop de alarmdrempel bereikt werd in de totale populatie Absolute aantallen Rate (/100 000) Datum Tmin Tmax Ozon Drempel Drempel 15 juli 16.8 30.7 102 294 248 289 2.78 2.34 2.73 16 juli 20.5 27.5 91 301 247 289 2.84 2.34 2.73 18 juli 13.9 24.1 71 301 247 289 2.84 2.34 2.73 Tabel 1 toont dat het geobserveerde aantal maandelijkse doden tijdens de zomer van 2007 niet significant hoger is dan het verwachte aantal. De waarden voor percentage oversterfte zijn klein in absolute waarde en vaak negatief, wat wijst op een ondersterfte. De alarmdrempel voor mortaliteit werd bereikt gedurende drie dagen: 15, 16 en 18 juli. Tijdens deze dagen werden ook relatief hoge minimum en maximum temperaturen waargenomen, hoewel aan de definitie voor hittegolf niet voldaan werd. 4

B) Mortaliteit in de leeftijdsgroep < 65 jaar Tabel 3: Verschil tussen geobserveerde en verwachte mortaliteit in de leeftijdsgroep < 65 jaar gedurende de zomermaanden van 2007, België, uitgedrukt als absolute aantallen (met betrouwbaarheidsinterval), als rate (per 100 000 per maand), en als percentage oversterfte (met betrouwbaarheidsinterval) Absolute aantallen Rate (/100 000 per maand) Percentage Maand A-B (BI) (A) (B) (C) (D) C-D (A-B)/B (BI) April 1 565 1 552 13 (-64;90) 17.84 17.68 0.15 0.01 (-0.04; 0.06) Mei 1 557 1 558-1 (-79;76) 17.74 17.76-0.02 0.00 (-0.05; 0.05) Juni 1 492 1 478 14 (-62;89) 17.00 16.85 0.16 0.01 (-0.04; 0.06) Juli 1 573 1 513 60 (-16;136) 17.93 17.24 0.68 0.04 (-0.01; 0.09) Augustus 1 499 1 520-21 (-97;56) 17.08 17.32-0.24-0.01 (-0.06; 0.04) September 1 507 1 490 17 (-58;93) 17.17 16.98 0.20 0.01 (-0.04; 0.06) Totaal 9 193 9 111 82 (-105;269) 104.77 103.84 0.93 0.01 (-0.01; 0.03) Met: Obs = geobserveerde mortaliteit; Exp = verwachte mortaliteit; * = significant (α=0.05) Figuur 2: Evolutie van de geobserveerde en verwachte dagelijkse mortaliteit in de leeftijdsgroep < 65 jaar, en van de dagelijkse ozonconcentratie en minimum en maximum temperatuur gedurende de zomer van 2007, België.6.4.2 Mortality rate (per 100000).8 0 Both genders, age <65 01 Apr 07 01 Jun 07 01 Aug 07 01 Oct 07 Date Treshold Tmax Tmin Ozone 40 30 20 10 0 Temperature ( C) / Ozone (*10 µg/m³) Met: Obs = geobserveerde mortaliteit; Exp = verwachte mortaliteit, geschat volgens een Poisson regressie model; Threshold = alarmdrempel voor mortaliteit, geschat als de bovenste limiet van het 99.5% predictie-interval rond de verwachte mortaliteit Tabel 4: Minimum en maximum temperatuur ( C), ozonconcentratie (µg/m 3 ), en geobserveerde (Obs) en verwachte (Exp) mortaliteit gedurende de dagen waarop de alarmdrempel bereikt werd in de leeftijdsgroep < 65 jaar Absolute aantallen Rate (/100 000) Datum Tmin Tmax Ozon Drempel Drempel 13 juli 16.8 26.9 50 70 49 68 0.80 0.56 0.77 In de leeftijdsgroep < 65 jaar zijn er in de zomer van 2007 geen significante verschillen tussen de geobserveerde en verwachte maandelijkse mortaliteit. De alarmdrempel voor mortaliteit wordt in deze leeftijdsgroep enkel op 13 juli bereikt. 5

C) Mortaliteit in de leeftijdsgroep 65 84 jaar Tabel 5: Verschil tussen geobserveerde en verwachte mortaliteit in de leeftijdsgroep 65 84 jaar gedurende de zomermaanden van 2007, België, uitgedrukt als absolute aantallen (met betrouwbaarheidsinterval), als rate (per 100 000 per maand), en als percentage oversterfte (met betrouwbaarheidsinterval) Absolute aantallen Rate (/100 000 per maand) Percentage Maand A-B (BI) (A) (B) (C) (D) C-D (A-B)/B (BI) April 4 295 4 434-139* (-269;-8) 265.88 274.46-8.57-0.03* (-0.06;-0.00) Mei 4 113 4 293-180* (-308;-51) 254.61 265.73-11.12-0.04* (-0.07;-0.01) Juni 3 902 3 921-19 (-142;103) 241.55 242.75-1.20 0.00 (-0.04; 0.03) Juli 3 825 3 950-125* (-248;-2) 236.79 244.54-7.75-0.03* (-0.06;-0.00) Augustus 3 770 3 971-201* (-324;-77) 233.38 245.82-12.44-0.05* (-0.08;-0.02) September 3 786 3 919-133* (-256;-11) 234.37 242.63-8.26-0.03* (-0.07;-0.00) Totaal 23 691 24 488-797* (-1104;-490) 1 466.58 1 515.93-49.35-0.03* (-0.05;-0.02) Met: Obs = geobserveerde mortaliteit; Exp = verwachte mortaliteit; * = significant (α=0.05) Figuur 3: Evolutie van de geobserveerde en verwachte dagelijkse mortaliteit in de leeftijdsgroep 65 84 jaar, en van de dagelijkse ozonconcentratie en minimum en maximum temperatuur gedurende de zomer van 2007, België Mortality rate (per 100000) 12 10 8 6 4 2 Both genders, age 65-84 01 Apr 07 01 Jun 07 01 Aug 07 01 Oct 07 Date Treshold Tmax Tmin Ozone 40 30 20 10 0 Temperature ( C) / Ozone (*10 µg/m³) Met: Obs = geobserveerde mortaliteit; Exp = verwachte mortaliteit, geschat volgens een Poisson regressie model; Threshold = alarmdrempel voor mortaliteit, geschat als de bovenste limiet van het 99.5% predictie-interval rond de verwachte mortaliteit In de leeftijdsgroep 65 84 jaar toont de vergelijking van geobserveerde en verwachte maandelijkse mortaliteit een ondersterfte in de zomer van 2007 (significant behalve voor de maand juni). De alarmdrempel voor mortaliteit werd in deze leeftijdsgroep niet bereikt. 6

D) Mortaliteit in de leeftijdsgroep 85 jaar Tabel 6: Verschil tussen geobserveerde en verwachte mortaliteit in de leeftijdsgroep 85 jaar gedurende de zomermaanden van 2007, België, uitgedrukt als absolute aantallen (met betrouwbaarheidsinterval), als rate (per 100 000 per maand), en als percentage oversterfte (met betrouwbaarheidsinterval) Absolute aantallen Rate (/100 000 per maand) Percentage Maand A-B (BI) (A) (B) (C) (D) C-D (A-B)/B (BI) April 2 602 2 946-344* (-450;-238) 1 336.59 1 513.30-176.71-0.12* (-0.15;-0.08) Mei 2 288 2 747-459* (-561;-356) 1 175.29 1 410.87-235.58-0.17* (-0.20;-0.13) Juni 2 327 2 423-96 (-193;0) 1 195.33 1 244.88-49.56-0.04 (-0.08; 0.00) Juli 2 398 2 394 4 (-92;100) 1 231.80 1 229.84 1.96 0.00 (-0.04; 0.04) Augustus 2 269 2 395-126* (-222;-30) 1 165.53 1 230.42-64.89-0.05* (-0.09;-0.01) September 2 326 2 386-60 (-156;36) 1 194.81 1 225.53-30.72-0.03 (-0.07; 0.02) Totaal 14 210 15 291-1 081* (-1324;-839) 7 299.35 7 854.84-555.49-0.07* (-0.09;-0.05) Met: Obs = geobserveerde mortaliteit; Exp = verwachte mortaliteit; * = significant (α=0.05) Figuur 4: Evolutie van de geobserveerde en verwachte dagelijkse mortaliteit in de leeftijdsgroep 85 jaar, en van de dagelijkse ozonconcentratie en minimum en maximum temperatuur gedurende de zomer van 2007, België Mortality rate (per 100000) 70 60 50 40 30 20 10 0 Both genders, age 85+ 01 Apr 07 01 Jun 07 01 Aug 07 01 Oct 07 Date Treshold Tmax Tmin Ozone 40 30 20 10 0 Temperature ( C) / Ozone (*10 µg/m³) Met: Obs = geobserveerde mortaliteit; Exp = verwachte mortaliteit, geschat volgens een Poisson regressie model; Threshold = alarmdrempel voor mortaliteit, geschat als de bovenste limiet van het 99.5% predictie-interval rond de verwachte mortaliteit Tabel 7: Minimum en maximum temperatuur ( C), ozonconcentratie (µg/m 3 ), en geobserveerde (Obs) en verwachte (Exp) mortaliteit gedurende de dagen waarop de alarmdrempel bereikt werd in de leeftijdsgroep 85 jaar Absolute aantallen Rate (/100 000) Datum Tmin Tmax Ozon Drempel Drempel 5 augustus 15.6 30.9 118 103 77 101 52.91 39.48 51.65 De leeftijdsgroep 85 jaar is geweten het meest gevoelig te zijn aan de effecten van hittegolven. Tijdens de zomer van 2007 werd er echter geen significante verhoging van de geobserveerde mortaliteit ten opzichte van de verwachte mortaliteit waargenomen. In de 7

maanden april, mei en augustus was de geobserveerde mortaliteit zelfs significant lager dan verwacht. De alarmdrempel voor mortaliteit werd slechts op één dag bereikt, 5 augustus. Discussie Vanaf 2007 werd de maand april toegevoegd aan de zomerperiode. Deze keuze werd gemotiveerd door het feit dat er al in april dagen met verhoogde maximum temperaturen kunnen waargenomen worden. De kans dat er in deze periode echte hittegolven voorkomen is echter miniem aangezien de minimum temperaturen vlak na de winterperiode nog relatief laag zijn. Voor de analyses van de mortaliteit in 2007 werd een nieuw statistisch model gebruikt. Dit model werd ontwikkeld met het oog op een harmonisatie van de opvolging van de mortaliteit met andere Europese landen. Het is mogelijk dat de alarmdrempel bekomen met het nieuwe model gevoeliger is dan voordien, wat een groter aantal alarmsignalen zou genereren. Retrospectieve analyses van mortaliteitsgegevens zullen het mogelijk maken de definitie voor alarmdrempel te verfijnen zodat in geval van een hittegolf een operationele efficiëntie gegarandeerd kan worden. Tijdens de zomer van 2007 werd de alarmdrempel vijf keer bereikt, maar op verschillende dagen in de verschillende leeftijdsgroepen. In de totale populatie werd een kleine piek in mortaliteit waargenomen midden juli, terwijl deze piek in de afzonderlijke leeftijdsgroepen minder duidelijk is en de alarmdrempel niet wordt bereikt, zelfs niet in de leeftijdsgroep 85 jaar die het meest gevoelig is aan de effecten van hoge temperaturen. Deze ongewone waarneming zou erop kunnen wijzen dat het in dit geval niet gaat om de typische warmtegerelateerde oversterfte. Conclusie Tijdens de zomer van 2007 waren er geen hittegolven. In geen enkele leeftijdsgroep werd dan ook een significante verhoging van de maandelijkse mortaliteit waargenomen. Toch werd de alarmdrempel voor mortaliteit in de totale populatie bereikt gedurende drie relatief warme dagen. Referenties (1) Robine JM, Cheung SL, Le Roy S, Van Oyen H, Griffiths C, Michel JP, Herrmann F. Death toll exceeded 70000 in Europe during summer 2003. C.R. Biologies 301, 171-178, 2008. (doi: 10.1016/j.crvi.2007.12.001) (2) Sartor F, Snacken R, Demuth C, Walckiers D. Temperature, ambient ozone levels, and mortality during summer, 1994, in Belgium. Environmental Research 70, 105-113, 1995. (3) Sartor F. Oversterfte in België tijdens de zomer 2003. Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, België. REF: D/2004/2505/18, 2004. <http://www.iph.fgov.be/epidemio/epinl/ozonenl/surmor03.pdf> (4) Maes S, Wuillaume F, Cox B, Van Oyen H. Mortaliteit in België in de zomer van 2006. Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, België. REF: D/2007/2505/16, 2007. <http://www.iph.fgov.be/epidemio/epinl/ozonenl/summer06nl.pdf> (5) Farrington CP, Andrews NJ, Beale AD, Catchpole MA. A statistical algorithm for the early detection of outbreaks of infectious disease. Journal of the Royal Statistical Society, 159, 547-563, 1996. 8