Wandeltocht door Joods Amsterdam Frederiksplein - Amstel - Nieuwe Grachten - Utrechtsestraat - Frederiksplein. Deze wandeltocht hoort bij de website www.joodsamsterdam.nl. Op deze website staat zoveel mogelijk informatie over de Joodse bevolking van Amsterdam en over gebouwen die we onderweg zien. Tijdens deze wandeltocht is de informatie summier, op de webste is de informatie uitgebreider. Alles wat in de site gehighlight is, is terug te vinden op de site. De Amsterdamse Joden kwamen hier als twee groepen wonen. De ene groep kwam uit Spanje en Portugal, de andere groep uit het oosten. De groep uit Spanje en Portugal, Sefardische Joden, waren doorgaans rijker. De andere groep was vaak erg arm en worden Asjkenazische Joden genoemd. Het gebied waardoor deze eerste wandeling gaat is door beide gebieden. We beginnen op het Frederiksplein waar de Utrechtsestraat eindigt, bij café Oosterling. Het plein wordt gedomineerd door het gebouw van de Nederlandse Bank. Vroeger stond hier Het Paleis voor Volksvlijt. Dat was een beroemd gebouw en is afgebrand.
Samuel Sarphati was de grote initiator voor het Paleis voor Volksvlijt. Sarphati was afkomstig uit een niet-rijk Joods milieu en werd arts. Naast zijn baan had hij veel activiteiten, waaronder met name het verfraaien van Amsterdam. Op www.joodsamsterdam.nl vind je bij personen (Sarphati) en bij gebouwen (Paleis voor Volksvlijt) meer informatie. We lopen door naar de Falckstraat. Bij de parkeerplaatsen steken we over. Ongeveer 20 meter voordat je bij de Reguliersgracht komt is er links een steeg met een hek ervoor. In de oorlog was hier de ingang van de achterkant van een school. Deze school was de Wilhelmina Catharina School. In de oorlog zorgde de bezetter voor de bouw van een muur dwars door de school heen. Aan de voorkant van de school kregen de niet-joodse kinderen les, aan de achterkant de Joodse kinderen door Joodse leerkrachten. Hiermee was de Wilhelmina Catharina School de enige school in Nederland waar door een muur de Joodse kinderen werden afgezonderd. In de nabijgelegen Looiersdwarsstraat, aan de overzijde van de Reguliersgracht, kregen de kinderen van NSB-ouders les. De NSB was de Nederlandse versie van de partij van Hitler en regelmatig vonden er grote knokpartijen tussen de Looiedaajes en de Achterkanters plaats. De kinderen van de voorkant van de Wilhelmina- Catharinaschool kwamen regelmatig op voor de Achterkanters. Tijdens de oorlog zijn veel van de Achterkanters weggevoerd naar de concentratiekampen en niet teruggekeerd. Wanneer we doorlopen tot de Reguliersgracht en linksaf gaan en bij de Weteringschans gaan we weer linksaf komen we halverwege dit blok huizen bij Weteringschans 263 aan de voorkant van de Wilhelmina-Catharinaschool. e Na de 2 Wereldoorlog werd deze school gesloten en kort erna opgevolgd door de Amsterdamse School voor Opvoeding en Onderwijs, de ASVO. Deze school is gevestigd op Frederiksplein 37. We gaan naar de overkant van de Weteringschans. Daar gaan we rechts en de eerste naar links (Nicolaas Witsenstraat). De eerste straat rechts is de Den Texstraat. Voor de oorlog woonden veel Joodse mensen in deze straat. Een van hen was Dr. Henriette Boas. Deze straat had voor de oorlog zeer veel Joodse inwoners. Op de website, www.joodsamsterdam.nl, straten, centrum, Den Texstraat hierover meer informatie. We lopen terug en gaan over de Weteringschans langs de Nederlandse Bank naar de brug over de Amstel en we gaan de Sarphatistraat in. Bij het café op de hoek met de Amstel steken we over en we gaan verder richting Weesperplein. Op nummer 47 zat in de oorlog de Lippman Rosenthalbank. Aan de muur is er een plaquette bevestigd die hieraan herinnert. Voor de oorlog was de Lippman Rosenthalbank een vertrouwde en gerenommeerde Joodse bank. Door de bezetter werd van deze goede naam gebruik gemaakt en hier op de Sarphatistraat een filiaal opgericht. Het doel van dit filiaal was de bezittingen
en de tegoeden van de Joden verzamelen. Het was dus een roofbank. Een naar detail hierbij is dat de Joodse scholen betaald werden uit het geld dat hier verzameld werd, maar ook de dfl. 7,50 die men per verraden Jood ontving werd uit de tegoeden betaald. We lopen verder en bij het Weesperplein gaan we naar links. We steken niet over. Het laatste pand voor de volgende hoek heet de Diamantbeurs. De Diamantbeurs werd in 1911 geopend. Voordat deze beurs er was werden de diamanten vooral verhandeld in de café s op het Rembrandtsplein. Na de oorlog is - ook door het wegvallen van de Joodse werknemers in de diamantindustrie - Amsterdam de diamantindustrie grotendeels kwijtgeraakt en is deze beurs niet meer nodig. Nu maakt de gemeente gebruik van dit gebouw. Het gebouw is in de Jugendstil-stijl gebouwd. We gaan een heel klein stukje terug en de Voormalige Stadstimmertuin in. Deze straat lopen we helemaal uit. Aan de linkerkant zit het vroegere gebouw van scholengemeenschap Maimonides. Deze scholengemeenschap bestaat nog en zit nu in Buitenveldert. De school aan de rechterkant werd in de oorlog gebruikt als Joods Lyceum. Het was ook de laatste school die Anne Frank bezocht. We lopen onder het poortje door en we gaan rechtsaf richting Carré. We lopen langs Carré tot de Magere Brug.
Nu kunnen er 3 routes gevolgd worden 1. De korte route, in het blauw. 2. De lange route, in het bruin, en 3. de gewone route in het zwart. Ze sluiten allemaal weer aan op de gewone route. De gewone route gaat rechtdoor, richting Waterlooplein. Korte route: Ga linksaf de Magere Brug over. Aan de overkant sluit deze route weer aan op de gewone route na. Lange route: Ga rechtsaf de Nieuwe Kerkstraat in. Loop door tot het pand op nummer 127. Er staat nu op dat dit een limonadefabriek is. Oorspronkelijk was dit pand het Metaarhuis. Een Metaarhuis is een ruimte waar overleden mensen worden gewassen. Een Metaarhuis vindt men op Joodse begraafplaatsen, maar hier ook. Aan de achterkant van dit gebouw, op de Nieuwe Keizersgracht, was het Nieuw- Israelitisch Ziekenhuis gebouwd. Mensen die daar overleden werden hier afgelegd. Een uitdrukking uit die tijd, wanneer het niet goed met je was gegaan, was dan ook: Op de Nieuwe Keizersgracht erin, op de Nieuwe Kerkstraat eruit... Je was dan overleden. We lopen door naar het huis op nummer 149. Dit huis heeft een rond raam, in dat raam een Davidsster.
Dit pand is het zogenaamde Russensjoeltje. Op de site, via straten, centrum, Nieuwe Kerkstraat is er meer informatie te vinden. De Russensjoel wordt nog steeds gebruikt. Op de deurpost is iets aangebracht dat op deze lijkt. Dit is een Mezoezah. Het is altijd bevestigd aan de deur bij een Joods huis waarin gewoond wordt en het beval een stukje perkament met daarop een stuk uit de Torah. We lopen aan deze kant van de straat terug naar nummer 141. Hier zit nu een loodgieter, maar voor de oorlog was dit een Portugees Israëlitische godsdienstschool. Van 1941 1943 werd dit gebouw weer gebruikt als school. Dit moest van de bezetter en het was in die periode een Joodse school. De leerkrachten en de kinderen hebben in dit gebouw muurschilderingen aangebracht, die nog bestaan. Op de site, via straten, centrum, Nieuwe Kerkstraat, staat een fotoshow van deze muurschilderingen. We gaan verder terug (of we verder en lopen aan het eind naar links via de Nieuwe Keizersgracht terug naar de Weesperstraat, dan komt men langs de plek van het voormalige ziekenhuis en langs het voormalige zusterhuis, dat nog bestaat) en we steken de Weesperstraat over. Aan de overkant gaan de Nieuwe Keizersgracht op. Op nummer 58 zit een bijzonder pand. In de oorlog werd dit gebruikt door de Joodse Raad. Dit pand is gebouwd door een rijke Joodse koopman, Josephus Jitta. We lopen door tot de Amstel en we gaan rechtsaf en we komen nu weer bij de hoofdroute. We gaan rechtdoor tot we bij het Waterlooplein komen. We steken niet over. Rond en op het Waterlooplein woonde de grootste concentratie Joden. Het gebied lag laag, kon worden overstroomd door de Amstel en verpauperde. De bewoners waren dus over het algemeen arm. We gaan linksaf de Blauwbrug over. Aan de overkant gaan we weer linksaf, en we lopen over te trottoir terug langs de Amstel. We komen langs de Herengracht. De Joodse mensen die vroeger op dit stuk van de gracht woonden waren zeer rijk. Ze woonden hier toch vlakbij de arme buurt waar men van uit was gekomen. Op dit deel van de Herengracht woonden onder andere Sarphati, Wertheim, Belmonte en wat verderop Goudstikker.
Bij de Keizersgracht aangekomen woonde op 763 Eduard Veterman. Hij maakte in de oorlog zo n 2000 vervalste persoonsbewijzen waardoor veel mensen de oorlog konden overleven. Veterman werd gearresteerd, ter dood veroordeeld, overleefde de oorlog en kwam in 1946 bij een auto-ongeluk om. We lopen door tot we bij de Magere Brug komen.. Aansluiting vanaf de korte route We lopen op de stoep langs de Amstel verder. Wanneer we langs de Prinsengracht komen, heb je bijna bij de hoek nummer 876. Vanuit dit pand werd de aanslag op het Bevolkingsregister op de Plantage Kerklaan georganiseerd. Op nummer 796 woonde het gezin van Benno Premsela. We lopen langs de Amstel door tot we rechtsaf terugkunnen naar het Frederiksplein. We zijn dan aan het het einde van de speurtocht. De website www.joodsamsterdam.nl heeft meer informatie over wat er onderweg te zien was. Aanvullingen, ideeën, suggesties, ideeën en commentaar kan worden gemaild naar info@joodsamsterdam.nl Rob Snijders, september 2007