Wereld van Wiskunde Lesmateriaal, groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding Dit lesmateriaal is voor gebruik in NEMO Science Center NEMO Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam 020 531 31 18 www.e-nemo.nl boekingsbureau@e-nemo.nl Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 1
Informatie bij dit lesmateriaal NEMO en onderwijs NEMO heeft een uitgebreid gratis educatief aanbod waarmee u uw bezoek aan NEMO kunt verdiepen. Al het aanbod sluit aan op de kerndoelen uit het curriculum van het primair onderwijs. Lesmateriaal Wereld van Vormen Voor u ligt het lesmateriaal bij de tentoonstelling Wereld van Vormen in Science Center NEMO. Dit lesmateriaal is geschikt voor groep 5 en 6. Na het uitvoeren van dit materiaal hebben uw leerlingen kennisgemaakt met verschillende onderwerpen uit de wiskunde. De leerlingen ervaren dat wiskunde meer is dan alleen rekenen en zien dat wiskunde op veel plekken terugkomt. Leerkrachtenhandleiding In deze leerkrachtenhandleiding zijn instructies opgenomen die u helpen bij de voorbereiding op het bezoek aan de tentoonstelling Wereld van Vormen. Op de laatste pagina s vindt u aanvullende informatie met onder andere praktische informatie bij het bezoek aan NEMO. Wij wensen u en uw leerlingen veel plezier in NEMO. Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 2
Inhoud In NEMO Werken met het NEMO lesmateriaal - Het materiaal in één oogopslag 4 Tentoonstelling Wereld van Vormen bezoeken 5 Een bezoek aan de interactieve tentoonstelling Wereld van Vormen in NEMO, waarbij de leerlingen gebruikmaken van de werkbladen in NEMO met het thema Wereld van Vormen. Deze werkbladen kunt u als apart document van de website downloaden. De tentoonstelling gaat over vormen: vormen die je kunt beschrijven en waarmee je kunt spelen. Meer informatie - Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO 11 Meer informatie - Plattegrond NEMO 14 Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 3
Werken met het NEMO lesmateriaal Het materiaal in één oogopslag In de leerkrachtenhandleiding vindt u waar nodig verwijzingen naar de leerlingwerkbladen. In de klas Inleidende les Onderzoek aan magneten Leerkrachtenhandleiding Voorbeeld Het leerlingmateriaal bestaat uit twee documenten: één met werkbladen voor in de klas en één met werkbladen voor in NEMO. Het cijfer geeft aan over welke exhibit (onderdeel van de tentoonstelling) de vragen op het werkblad gaan. Dit cijfer vindt u terug op de plattegrond van NEMO. Lesbeschrijving Opdracht 1 Opdracht 2 Uw leerlingen maken in deze les kennis met onderzoek doen en volgen net als wetenschappers verschillende stappen om hun ideeën te testen. In onderstaande opdracht worden deze stappen doorlopen aan de hand van een onderzoek met magneten. Op het werkblad worden de stappen met pictogrammen aangegeven. Verkennen Op verkenning In opdracht 1 doen de leerlingen de eerste stap uit de onderzoekscyclus: verkennen. De leerlingen komen er in deze stap achter dat een magneet alleen metalen voorwerpen aantrekt en geen voorwerpen die gemaakt zijn van een ander materiaal. In de rest van het onderzoek gaan ze kijken naar magneten en metalen. In deze stap wordt de voorkennis van de leerlingen geactiveerd en komt u erachter wat de leerlingen al weten. Hier kunt u op inspelen. Introduceer het onderwerp magneten door een brainstorm. De centrale vragen: Welke magneten ken je? De leerlingen kennen vaak wel de koelkastmagneet, magneten voor op het bord en magneten in bordspelletjes voor onderweg. Waar worden ze voor gebruikt? Wat doet een magneet? De leerlingen weten meestal wel dat een magneet voorwerpen aan kan trekken. Trekt een magneet alle materialen aan? Dit kunt u op twee manieren aanpakken. Bij beide manieren vullen de leerlingen opdracht 1 op het werkblad Magneten in. De volgende materialen zijn nodig: kurk, kunststof dopje van een pen, potlood, stukje stof, haar elastiekje, spijker, paperclip. 1 Laat het de leerlingen zelf uitproberen. De leerlingen werken in groepjes. Geef elk groepje een magneet en de voorwerpen. 2 Doe dit klassikaal. Conclusie: Een magneet trekt metalen voorwerpen aan, en geen voorwerpen van een ander materiaal. In de klas > werkblad magneten > opdracht 1 Voorbeeld Onderzoeksvraag Wat ga je onderzoeken? In deze stap bepaalt u samen met de leerlingen de onderzoeksvraag. Meestal begint een onderzoek met een vraag om de wereld om ons heen beter te begrijpen. Soms alleen om meer kennis te hebben of te begrijpen hoe iets werkt, soms om een probleem op te lossen. Onderzoeksvragen mogen niet te breed zijn en hebben bij voorkeur een gesloten vorm. De onderzoeksvraag: Trekt een magneet alle metalen voorwerpen aan? De leerlingen schrijven de vraag op het werkblad bij opdracht 2. In de klas > werkblad magneten > opdracht 2 Hypothese Wat denk jij? In deze stap bepaalt u samen met de leerlingen wat jullie denken dat het antwoord op de onderzoeksvraag is. Het is niet goed of fout, het is wat je denkt. Leerlingmateriaal werkbladen in NEMO Werkblad Werkblad Magneten 1 Fluisteren op afstand Vraag Kun je een zacht geluid over een lange afstand nog horen? Wat denk jij? Je kunt elkaar wel verstaan als jij in de schotel praat en een klasgenoot aan de andere schotel luistert. Je kunt elkaar niet verstaan als jij in de schotel praat en een klasgenoot aan de andere schotel luistert. Voorbeeld Aan de slag! Doe deze opdracht met een z n tweeën. Ga ieder bij een schotel staan. De een fluistert kun je mij verstaan? in de ring van een schotel. Kan de persoon bij de Opdracht 1 Verkennen andere schotel jou verstaan? Nee, het geluid is te zacht. Welke voorwerpen trekt een magneet aan? Ja, ik ben nu duidelijk te verstaan zelfs als ik zachtjes praat. Ja, maar ik moet nog steeds hard praten. Aangetrokken door de magneet Voorwerp Wel Niet Wat doen de schotels? kurk plastic dopje van een pen potlood Onderzoeken Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 08-2013 15 stukje stof haar elastiekje spijker paperclip Wat gebeurt er als er iemand tussendoor loopt? Trekt een magneet alle voorwerpen aan? Deze pictogrammen geven aan bij welke stap van onderderzoekscyclus de leerling is. Opdracht 2 Wat ga je onderzoeken? Ga verder op de volgende pagina Onderzoeken Groep 5-6 Leerlingen In NEMO versie 08-2013 4 Wat denk jij? Ga verder op de volgende pagina Onderzoeken Groep 5-6 Leerlingen In de klas versie 08-2013 3 Leerlingmateriaal werkbladen in de klas Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 4
In NEMO Tentoonstelling Wereld van Vormen bezoeken U gaat met de klas naar NEMO om de tentoonstelling Wereld van Vormen te bezoeken. Leerlingen kunnen bij verschillende exhibits (tentoonstellingsonderdelen) een aantal vragen beantwoorden en opdrachten doen. Dit doen ze aan de hand van het werkblad Wereld van vormen. Onderwerpen die aan bod komen, zijn vormen, ruimtelijk inzicht, volumes schatten en meten. Tijdsduur Lesdoelen Kerndoelen Voorbereiding Materialen 45 minuten De leerlingen maken kennis met verschillende wiskundige onderwerpen. De doelen per exhibit vindt u bij het kopje Antwoorden op de werkbladen. Kerndoel 23, 28 en 33, leergebied Rekenen/wiskunde Kopieer voor alle leerlingen Werkbladen in NEMO Wereld van Vormen. Deel de leerlingen in tweetallen in. Laat de leerlingen potloden meenemen (liever geen pennen in NEMO). Regel voldoende begeleiders: minimaal één begeleider per tien leerlingen. Kopieer voor elke begeleider de informatie voor begeleiders uit deze handleiding, te vinden onder het kopje Informatie voor de begeleider. Voor elke leerling: Werkbladen in NEMO - Wereld van Vormen. Deze zijn gratis te downloaden van www.e-nemo.nl; Potlood Voor elke begeleider: de informatie voor de begeleiders; de plattegrond van de tentoonstelling Wereld van Vormen. (achter in deze handleiding bij Meer informatie). Organisatie van de les Aan de hand van vragen en opdrachten worden uw leerlingen door de tentoonstelling geleid. De leerlingen voeren bij verschillende exhibits een opdracht uit aan de hand van de werkbladen. Kijk bij Meer informatie voor praktische tips over uw bezoek aan NEMO met de klas. Laat ieder groepje bij een andere exhibit beginnen. Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 5
In NEMO Tentoonstelling Wereld van Vormen bezoeken Informatie voor de begeleider In NEMO gaat het om onderzoeken en experimenteren. Het gaat niet om goed of fout. De antwoorden op de volgende pagina s zijn daarom vooral bedoeld als ondersteuning. In NEMO spelen leerlingen met exhibits (tentoonstellingsonderdelen) en daarbij doen ze kennis op. Niet iedereen leert daarbij hetzelfde. Als begeleider kunt u dit spel extra verdiepen. Dit kan bijvoorbeeld door de leerlingen vragen te stellen terwijl ze bezig zijn met een exhibit. Door te verwoorden wat ze doen, verwerken ze de informatie makkelijker. De werkbladen in NEMO - Wereld van Vormen zijn zo vormgegeven dat de leerlingen ze aan elkaar kunnen leggen en zo hun eigen wereld kunnen creëren. De laatste pagina met alleen het raster kan gebruikt worden om een extra stukje wereld te tekenen. Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 6
In NEMO Tentoonstelling Wereld van Vormen bezoeken Antwoorden op de werkbladen in NEMO Werkblad 1 Past precies Doel: leerlingen ervaren wat schatten is. De antwoorden op deze vragen zijn afhankelijk van wat de leerlingen schatten. Het gaat hierbij niet zozeer om goed of fout, het gaat erom dat de leerlingen van tevoren hebben nagedacht over de vraag. Het blauwe water uit de grote kubus past precies in de twee grote kubussen. Het blauwe water uit het melkpak past precies in de kleine bol. Voorbeelden waarbij schatten handig is: Bij het inschenken van een vloeistof. (Inschatten of het past.) Bij het mengen van havermout of pap. (De dikte van de pap inschatten.) Bij het opscheppen van je bord. (Inschatten hoeveel honger je hebt.) Bij reizen. (Inschatten hoelang je erover doet om ergens te komen.) Bij sport. (Inschatten hoe hard en in welke hoek je de bal moet schieten bij voetbal.) Bij grote aantallen. (Inschatten hoeveel sterren er in het heelal zijn.) Werkblad 2 Bouw een polyhedron Doel: leerlingen vergroten hun ruimtelijk inzicht en leggen het verband tussen een ruimtelijk figuur en bouwplaten. Wat denk jij; van welke bouwplaat kun je een piramide maken? - Hier vullen de leerlingen in wat zij denken. Werkblad 3 De goede bouwplaat is bouwplaat B. Meten is weten Doel: leerlingen ervaren dat maten op basis van lichaamslengte niet constant zijn. Naar welk deel van je lichaam verwijst de ellemaat? - De ellemaat verwijst naar de afstand tussen je elleboog en de top van je middelvinger. Op de vloer bij de vitrine zie je een sticker. Meet hoeveel duimen de afstand op de sticker is. Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 7
In NEMO Tentoonstelling Wereld van Vormen bezoeken Werkblad 4 Antwoord afhankelijk van de maat van de duim van de leerling. Hebben jullie hetzelfde gemeten? Ja / Nee - Waarschijnlijk is het antwoord op deze vraag nee. Hoe komt dat denk je? - Niet ieders duim heeft dezelfde maat. Iemand met een smalle duim zal meer duimen nodig hebben om de afstand op te meten, dan iemand met een brede duim. Afstanden meten in standaardmaten, zoals de meter en de centimeter, is daarom veel betrouwbaarder. Jij bent data Doel: leerlingen ervaren dat in een grafiek gegevens overzichtelijk gemaakt worden. En dat je in een grafiek snel kunt zien of er tussen de gegevens een verband bestaat, en zo ja, welk verband dit is. Kijk goed naar jouw stip in de grafiek. Wat kun je over jouw stip zeggen? - Hier vullen de leerlingen in wat zij denken. Klopt de volgende zin? - Hoe kleiner je bent, hoe kleiner je schoenmaat. - Het antwoord is afhankelijk van wat de bezoekers op deze dag hebben ingevoerd. Er zijn dan ook meerdere antwoorden goed. Uit het antwoord van de leerling moet blijken dat ze de grafiek hebben afgelezen en dat ze een verband zien. Klik aan de rechterkant op Lengte Leeftijd. Bekijk de grafiek. Klopt de volgende zin?* - Meisjes zijn gemiddeld groter dan jongens. Het antwoord is afhankelijk van wat de bezoekers op deze dag hebben ingevoerd. Er zijn dan ook meerdere antwoorden goed. Uit het antwoord van de leerling moet blijken dat ze de grafiek hebben afgelezen en dat ze een verband zien. Werkblad 5 Fop je hersens Doel: leerlingen ervaren perspectief en leren dat vorm invloed kan hebben op hoe je iets ervaart. Hoe komt het dat je groter/kleiner lijkt? - Er zijn meerdere antwoorden goed. Het heeft te maken met gezichtsbedrog, perspectief en de vorm van de kamer. Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 8
In NEMO Tentoonstelling Wereld van Vormen bezoeken Extra Doel: leerlingen ervaren perspectief en leren dat vorm invloed kan hebben op hoe je iets ervaart. Dit is een Ames-kamer. Dat is een kamer met een optische illusie waardoor dingen groter/kleiner lijken dan ze in werkelijkheid zijn. De kamer heeft de vorm van een trapezium. De muren zijn ietwat schuin. De vloer en het plafond buigen naar elkaar toe. De achterwand loopt schuin. Als je de kamer in kijkt, maken je hersens er een vierkante kamer van. Maar in werkelijkheid staan de persoon A en B niet op een lijn. Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 9
Meer informatie N Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO 11 Plattegrond van NEMO 14 Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 10
Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO Speciaal schooltarief Voor het onderwijs heeft NEMO speciale, gereduceerde tarieven. Zie www.e-nemo.nl voor de actuele tarieven. Begeleiders zijn gratis. Voorwaarden onderwijstarief Scholen worden verzocht vooraf te boeken Groepen hebben voldoende begeleiding (1 begeleider op 10 leerlingen) Scholen bezoeken NEMO buiten de officiële korte schoolvakanties Een schoolbezoek duurt ongeveer 2-3 uur Gratis begeleiders mee NEMO vindt het heel belangrijk dat er voldoende begeleiders meegaan met de leerlingen. Begeleiders mogen daarom gratis naar binnen. We hanteren de stelregel: minimaal één begeleider op tien leerlingen, maar liever één begeleider op zes leerlingen. Boek uw bezoek Wilt u een bezoek boeken of meer weten? Kijk dan op www.e-nemo.nl en vul het boekingsformulier in of neem contact op met het boekingsbureau van NEMO via 020-5313 118 of boekingsbureau@e-nemo.nl Jassen en tassen Rugzakken, tassen en jassen worden opgehangen in de garderobe. Er zijn ook kluisjes aanwezig voor waardevolle bezittingen. Hier zijn geen kosten aan verbonden, de munt komt retour bij het openen van het kluisje. Voor scholen zijn enkele garderobekisten beschikbaar. Deze zijn geschikt voor 30 tot 60 jassen en/of tassen. Gebruik is gratis, er geldt wel een borg van 10,-. Meer informatie bij de kassa. Werkbladen en workshops Bij veel tentoonstellingen zijn werkbladen beschikbaar. U kunt het materiaal voorafgaand aan uw bezoek gratis downloaden. Het is ook mogelijk om een gratis workshop of demonstratie bij te wonen, onder begeleiding van een NEMO medewerker. Workshops en demonstraties vinden iedere dag op dezelfde tijd plaats, zijn gratis en kunt u vooraf (minimaal drie weken van tevoren) reserveren. Elke dag vindt twee keer een voorstelling Kettingreactie plaats (duur 15 minuten), onder voorbehoud om 12:15 en 15:15 uur. De kettingreactie is voor iedereen zonder reserveren toegankelijk. Tip: vraag naar de tijden bij binnenkomst. Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 11
Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO Openingstijden NEMO is van dinsdag t/m zondag geopend van 10.00-17.30 uur. Voor afwijkende openingstijden zie onze website; www.e-nemo.nl. Eten en drinken Eten en drinken kan op verdieping 2 en verdieping 5. Eigen meegebrachte consumpties kunnen genuttigd worden in de daarvoor geschikte ruimtes of op ons dak. Het is ook mogelijk om vooraf kant-en-klare lunchpakketjes te bestellen bij het boekingsbureau. Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 12
Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO Bereikbaarheid CS Het IJ IJ-tunnel Zeedijk Prins Hendrikkade De Waag Waterlooplein Muziek theater Valkenburgerstraat Artis Openbaar vervoer NEMO is het eenvoudigst te bereiken per openbaar vervoer en ligt op nog geen kwartier lopen van Amsterdam CS. Of neem vanaf het station bus 22 of 48 en stap uit bij Halte Kadijksplein. Vanaf hier is het nog een paar minuten lopen. Parkeren NEMO heeft geen eigen parkeerplaatsen. Er zijn verschillende parkeergarages in de buurt. Zie ook: www.e-nemo.nl/bereikbaarheid Boekingsbureau Science Center NEMO Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam 020-5313118 boekingsbureau@ e-nemo.nl Touringcars Touringcars kunnen parkeren op de speciale parkeerplaats voor bussen: P6 bij Passengers Terminal Amsterdam. Leerlingen afzetten kan tot 11:00 uur op de westkade van NEMO, dit mag echter niet bij reguliere bushaltes of ergens anders langs de Prins Hendrikkade. Na 11:00 uur raden we u aan de op- en afstaphalte H11 te gebruiken ter hoogte van het Scheepvaartmuseum. Zie ook: www.amsterdam.nl Amsterdamse scholen Amsterdamse basisscholen kunnen gebruik maken van de Cultuurbus. Voor meer informatie: www.cultuurbusamsterdam.nl Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 13
NEMO Theater NEMO Theater Vermakelijke Wetenschap Vermakelijke Wetenschap TechnoLab TechnoLab Lumière Filmzaal Columbus Foyer (beperkt open) Columbus Foyer (beperkt open) Plattegrond van NEMO Op deze plattegrond zien de leerlingen waar ze moeten zijn om een werkblad te kunnen invullen. De nummers op de plattegrond staan voor de exhibits waarover vragen worden gesteld. Deze nummers staan ook op de bijbehorende werkbladen van de leerlingen. Waterrijk Waterrijk De exhibits die bij de werkbladen horen zijn te vinden op de 2e verdieping. Krachtpatserpatsers kracht Water Kracht- 5 Zoeken naar 2 leven 4 Zoeken 1 naar leven 3 Ballenfabriek Kaartcontrole Wereld van Vormen Ballenfabriek Water kracht Smart Technology Reis door de Geest Restaurant DAK Foyer (beperkt open) Dakplein 5 Teen Facts Laboratorium 4 1 Past precies 2 Bouw een polyhedron verdieping 3 Meten is weten 2 4 Jij bent data 5 Fop je hersens verdieping 2 naar CS Omloop Vide West Vide 0ost Boardroom Science Live Grote theater Werkplaats Onderzoeksruimte 1 Ontvangsthal Onderzoeksruimte 2 W2 Grote zaal Kleine theater Kleine theater Energierijk Kettingreactie Waterklok Waterrijk Wonderlijke Wetenschap Wetenschap in alle tijden Kluisjes Zoeken naar leven Ballenfabriek Krachtpatsers Waterkracht Wereld van vormen Shop Kassa W = Workshopruimte W1 BG 1 2 Trap naar het dak 50 meter 3 In september 2015 werkt NEMO aan nieuwe tentoonstellingen op verdieping 1 en een nieuw restaurant op het dak. Deze verdiepingen zijn daarom beperkt toegankelijk. Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 14
Colofon Science Center NEMO Het is toegestaan om zonder winstoogmerk het materiaal of delen van het materiaal te kopiëren en te distribueren, zolang vermelding van de herkomst van het materiaal goed is aangegeven. Auteurs en redactie Science Learning Center, Science Center NEMO Design management Starkx, Groningen Ontwerp en Grafische vormgeving Bloemvis, Groningen Vormgeving en realisatie Sander Visser, Ligaturen grafisch ontwerp Fotografie tenzij anders vermeld, Daan van Eijndhoven www.digidaan.nl Illustraties Henk Stolker Science Center NEMO Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam 020 531 31 18 www.e-nemo.nl boekingsbureau@e-nemo.nl Wereld van Wiskunde Groep 5-6 Leerkrachtenhandleiding versie 09-01-2015 15