Dr. P.R.M. van Dijkman Mw. dr. M.E.L. Bartelink Drs. M. Rubens Het cardiovasculair formularium
Onder redactie van: Dr. P.R.M. van Dijkman Mw. dr. M.E.L. Bartelink Drs. M. Rubens Het cardiovasculair formularium Een praktische leidraad 8e editie Houten 2014
ISBN 978-90-313-9984-0 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 870/876 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
V Voorwoord bij de achtste editie In 2010 verscheen de zevende uitgebreid herziene editie van Het Cardiovasculair Formularium. Wij zijn nu in 2013 en voor u ligt de achtste editie, die de redactie met trots en genoegen aan u presenteert. De zevende editie is met enthousiasme ontvangen, maar gezien de diverse ontwikkelingen in de cardiovasculaire geneeskunde bleek een nieuwe editie noodzakelijk. Een aantal medewerkers van de vorige editie heeft zich op leeftijdsgronden teruggetrokken en plaatsgemaakt voor jongere collega s, die met enthousiasme hun expertise met de lezers wilden delen. Het uitgangspunt is onveranderd gebleven: een snel inzicht verschaffen in de indicaties, bijwerkingen en interacties van de cardiovasculaire geneesmiddelen aan in Nederland praktiserende artsen in de eerste en tweede lijn, vooral aan het begin van hun carrière. De redactie dankt de medewerkers voor hun inzet om hun hoofdstukken up-to-date te maken. Het is niet eenvoudig bij een drukke dagelijkse praktijk tijd vrij te maken om de ontwikkelingen goed te volgen en vervolgens helder te verwoorden. Wij menen dat de diverse auteurs daar goed in geslaagd zijn. Juist hun ruime klinische ervaring maakt de praktische relevantie van de diverse hoofdstukken zo hoog. Zoals altijd staat de redactie open voor suggesties en aanvullingen. Wij horen graag van u! Namens de redactie, Dr. Paul R.M. van Dijkman
VII Inhoud I Deel 1 Cardiovasculaire aandoeningen 1 Cardiovasculair risicomanagement..................... 3 Dr. R.A. Kraaijenhagen 2 Diagnostiek in de cardiologie........................... 19 Mw. F.P.L. Lamers en dr. P.R.M. van Dijkman 3 Dyslipoproteïnemie..................................... 35 Mw. prof. dr. J. de Graaf 4 Hypertensie.............................................. 53 Dr. J. Deinum 5 Acuut coronairsyndroom................................ 69 Dr. I.C.C. van der Horst en dr. W. Nieuwland 6 Stabiele angina pectoris................................. 83 Mw. dr. H.F. Verwey 7 Hartfalen................................................. 99 Dr. F.H. Rutten 8 Hartritmestoornissen.................................... 119 Dr. C.B. de Vos en prof. dr. H.J.G.M. Crijns 9 Perifere vaatziekten..................................... 139 Dr. S.J.H. Bredie en drs. T. de Nijs 10 Cerebrovasculaire ziekten............................... 153 Prof. dr. L.J. Kappelle 11 Diepe veneuze trombose en longembolie.............. 171 Dr. M.V. Huisman
VIII Inhoud II Deel 2 Cardiovasculaire geneesmiddelen 12 Antiaritmica........................................................ 189 Dr. C.B. de Vos en prof. dr. H.J.G.M. Crijns 13 Antitrombotica.................................................... 207 Dr. J. ten Berg en dr. M.V. Huisman 14 Bètablokkers....................................................... 219 Dr. B.D. Westenbrink 15 Diuretica........................................................... 235 Dr. J. Deinum 16 Calciumantagonisten.............................................. 247 B.D. Westenbrink 17 ACE-remmers....................................................... 263 Dr. A.H. van den Meiracker 18 Angiotensine-II-receptorantagonisten en directe renineremmers..................................................... 275 Dr. A.H. van den Meiracker 19 Nitraten............................................................ 285 Dr. F.A.M. Jonkman 20 Lipideverlagende geneesmiddelen............................... 291 Mw. prof. dr. J. de Graaf Bijlagen Endocarditisprofylaxe............................................. 307 Geneesmiddelenoverzicht........................................ 313 Register............................................................ 331
IX Redacteuren en medewerkers Redacteuren Dr. P.R.M. van Dijkman cardioloog, Bronovo Ziekenhuis, Den Haag Mw. dr. M.E.L. Bartelink huisarts-epidemioloog, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijnsgeneeskunde, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Drs. M. Rubens kaderhuisarts hart- en vaatziekten, Schijndel Medewerkers Dr. J. ten Berg cardioloog, Sint Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein Dr. S.J.H. Bredie internist, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Prof. dr. H.J.G.M. Crijns cardioloog, Maastricht Universitair Medisch Centrum, Maastricht Dr. J. Deinum internist, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Dr. P.R.M. van Dijkman cardioloog, Bronovo Ziekenhuis, Den Haag
X Redacteuren en medewerkers Mw. prof. dr. J. de Graaf internist, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Dr. I.C.C. van der Horst cardioloog, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen Dr. M.V. Huisman internist vasculaire geneeskunde, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden Dr. F.A.M. Jonkman cardioloog, Stichting Cardiologie Heelsum, Heelsum Prof. dr. L.J. Kappelle neuroloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Dr. R.A. Kraaijenhagen cardioloog, Arterium, Amsterdam en medisch directeur NIPED, Amsterdam Mw. F.P.L. Lamers cardioloog, Bronovo Ziekenhuis, Den Haag Dr. A.H. van den Meiracker internist, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Dr. W. Nieuwland cardioloog, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen Drs. T. de Nijs AIOS interne geneeskunde / vasculaire geneeskunde, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen
Redacteuren en medewerkers XI Dr. F.H. Rutten huisarts, Rhenen, tevens verbonden aan Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijnsgeneeskunde, Utrecht Mw. dr. H.F. Verwey cardioloog, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden Dr. C.B. de Vos cardioloog i.o., Maastricht Universitair Medisch Centrum, Maastricht Dr. B.D. Westenbrink klinisch farmacoloog, cardioloog i.o., Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen