Week van de MIGRAINE 27 mei 01 juni 2013 migraine of hoofdpijn? VU: Novartis Consumer Health, Guido Van Hoeck, Medialaan 40, 1800 Vilvoorde - PQC 2013-117 BHS Belgian Headache Society OFFICE DES PHARMACIES COOPERATIVES DE BELGIQUE VERENIGING DER COÖPERATIEVE APOTHEKEN VAN BELGIE
Migraine of hoofdpijn? 1 op 5 Belgen krijgt in zijn leven te maken met migraine.* Vaak kiezen ze echter voor de verkeerde medicijnen. Zo is een gewone pijnstiller niet altijd de juiste oplossing voor of remedie tegen hoofdpijn, nausea en foto- en fonofobie. Maar weten uw patiënten wel dat ze migraine hebben? Zo blijkt dat 19% van de Belgische patiënten die een OTC geneesmiddel tegen hoofdpijn gebruiken, niet weten dat zij aan migraine lijden.** Om hen bewust te maken van de aandoening en mogelijke oplossingen, vinder er initiatieven zoals de Week van de Migraine in uw apotheek plaats. Als apotheker bent u het aanspreekpunt voor uw patiënten die zich afvragen of ze nu migraine hebben of een andere vorm van hoofdpijn. Om een gepast antwoord te vinden op die vraag doorloopt u best even samen met hen de Migrainetest. Daarin staan de juiste vragen voor een eerste voorlopige evaluatie op basis van de classificatie van de International Headache Society. Zo kunt u een eerste aanwijzing geven of het om migraine of een ander type hoofdpijn gaat en uw patiënt bijstaan met de juiste raad. In deze brochure leest u alvast meer over de verschillende soorten hoofdpijn. *Aanpak van migraine in de huisartsenpraktijk. Domus Medica. 2010. **Mehuys, Paemeleire, Van Hees, Christiaens, Van Bortel, Van Tongelen, De Bolle Remon, Boussery, 2012. Self-medication of regular headache: a community pharmacy-based survey. Euro pean Journal of Neurology. 19:1093-9.
INDELING VAN HOOFDPIJN HOOFDPIJN 90% 10% primair secundair spanningshoofdpijn episodisch Chronisch migraine geneesmiddelen stijging intracraniele druk nko-aandoeningen oftalmologische pathologie neuralgie systemische ziekten hersentumor clusterhoofdpijn
a. Spanningshoofdpijn Wat is spanningshoofdpijn? Spanningshoofdpijn is een veelvoorkomend type hoofdpijn waar bijna iedereen zo nu en dan last van heeft. Hoewel dit type hoofdpijn nooit ernstig is, kan het het normale functioneren bemoeilijken. Bij sommige mensen wordt deze hoofdpijn zo hinderlijk dat ze medische hulp inroepen, doorgaans vanwege het veelvuldige optreden ervan. Wie krijgt spanningshoofdpijn? De meeste mensen hebben wel eens spanningshoofdpijn, maar dit type komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Ook kinderen kunnen er last van hebben. Wat zijn de verschijnselen van spanningshoofdpijn? Doorgaans wordt spanningshoofdpijn omschreven als klemmend of drukkend, als een strakke band om het hoofd. Vaak doet de pijn zich aan beide zijden van het hoofd voor en straalt dikwijls van de nek uit naar boven of beneden. De pijn is gewoonlijk licht of matig, maar kan zo ernstig zijn dat hij een belemmering vormt voor dagelijkse activiteiten. Vaak zijn er geen andere verschijnselen, hoewel sommige mensen met spanningshoofdpijn niet houden van fel licht of hard geluid, en mogelijk weinig eetlust hebben. Welke verschillende types spanningshoofdpijn zijn er? Episodische spanningshoofdpijn wordt vaak normale of gewone hoofdpijn genoemd. Deze treedt op in aanvallen (episoden) die een halfuur tot een aantal dagen kunnen aanhouden. De frequentie ervan varieert sterk tussen mensen onderling en in tijd per individu. Ongeveer drie op de 100 mensen hebben vaker dagen mét dan zonder spanningshoofdpijn. Dit wordt chronische spanningshoofdpijn genoemd; dit type is één van de chronische hoofdpijnsyndromen. In sommige gevallen is spanningshoofdpijn voortdurend aanwezig fluctuerend in intensiteit, maar zonder volledig te verdwijnen. Dit type hoofdpijn kan uitermate invaliderend en hinderlijk zijn.
Wat is de oorzaak van spanningshoofdpijn? Spanningshoofdpijn wordt best aanzien als een overgevoeligheid van pijnmodulerende structuren in de hersenen. Ongeveer de helft gaat gepaard met verhoogde spierspanning in de pericraniële en cervicale spieren. De oorzakelijke factoren zijn talrijk en divers. Sommige factoren spelen echter een belangrijkere rol dan andere: Emotionele spanning: dit kunnen angstgevoelens zijn of stress. Fysieke spanning in de spieren van de hoofdhuid en nek: dit kan worden veroorzaakt door een slechte houding, bijvoorbeeld tijdens het werken achter de computer, of door verkeerd tillen van een zwaar voorwerp. Niet-medicamenteuze behandeling Ontspanning: een pauze, een massagebehandeling of een warm bad nemen, een wandeling maken. Stress aanpakken: ademhalings- en ontspanningsoefeningen doen. Regelmatig bewegen: spanningshoofdpijn doet zich vaker voor bij mensen die niet veel lichaamsbeweging nemen. Een dagboek bijhouden: hierin kan relevante informatie over hoofdpijn worden genoteerd: hoe vaak de hoofdpijn voorkomt, wanneer de hoofdpijn optreedt, hoe lang deze duurt en wat de verschijnselen zijn. Deze informatie is nuttig bij de diagnosestelling, het vaststellen van uitlokkende factoren en bij de beoordeling hoe goed de behandeling werkt.
B. Migraine Wat is migraine? Migraine is een neurovasculaire aandoening, die optreedt in aanvallen. Bij sommige mensen gebeurt dit één- of tweemaal per jaar, maar bij anderen tot wel een paar keer per maand. Het voornaamste kenmerk van deze aanvallen is hoofdpijn, die hevig kan zijn. Andere veelvoorkomende kenmerken zijn nausea of braken, en foto- en fonofobie. Wie krijgt migraine? Ongeveer een op vijf volwassenen heeft ooit in zijn leven last van migraine, dus het komt vaak voor. Vrouwen hebben drie keer zo veel kans op migraine als mannen. Het begint vaak op de kinderleeftijd of tijdens de adolescentie. Met name bij meisjes kan het beginnen in de puberteit. Migraine komt in families voor en kan erfelijk zijn. Bij 40% van de patiënten Bij 25% van de patiënten 1 2 3 4 Normaal prodromen aura ictus herstel normaal Klachtenvrij Stemmingsveranderingen Visueel Unilateraal Braken Klachtenvrij Drang tot eten Unilaterale paresthesieën Kloppend Diepe slaap Geeuwen Spraakstoornissen Toename bij fysieke Stemmingsveranderingen Vermoeidheid activiteit Anorexia Toegenomen gevoeligheid N nausea & braken Diurese voor licht, geluid en kleur Diurese Anorexia Foto, fono, osmofobie Vermoeidheid, geeuwen 2-48 uur 1 uur 4-72 uur 1-48 uur
Wat zijn de verschijnselen en hoe verloopt een migraine-aanval? Verschijnselen zijn aanwezig tijdens de aanval, die vier fasen kent, hoewel deze fasen niet altijd allemaal worden doorlopen. Tussen de aanvallen voelen de meeste mensen met migraine zich volkomen gezond. 1. De waarschuwingsfase vindt plaats vóór alle andere verschijnselen van de aanval. Slechts 40% van de mensen met migraine is zich bewust van deze fase. Ze voelen zich enkele uren tot zelfs een of twee dagen voor het optreden van de hoofdpijn prikkelbaar, neerslachtig of moe. Sommige mensen voelen zich tijdens deze periode echter ongewoon energiek. Sommigen hebben enorme trek in bepaalde voedingsmiddelen. Anderen voelen gewoon dat er een migraineaanval op komst is. 2. Het aura, wanneer deze zich voordoet, is vrijwel altijd de volgende fase. Slechts een vierde van de mensen met migraine heeft ooit een aura, en zelfs bij hen hoeft deze niet bij elke aanval op te treden. Een aura is een signaal van de hersenen, die tijdelijk (maar niet ernstig) wordt aangedaan door het migraineproces. Doorgaans houdt een aura 10 tot 30 minuten aan, maar langer is mogelijk. Een aura treft voornamelijk het gezichtsvermogen. Kenmerken hiervan zijn blinde vlekken, fel licht of lichtflitsen of gekleurde zigzaglijnen voor de ogen zien, doorgaans aan één zijde. Minder vaak treden zintuiglijke verschijnselen op tintelingen of gevoelloosheid die meestal in de vingers van één hand beginnen en zich uitbreiden naar boven langs de arm tot het gezicht of de tong aan dezelfde kant. Dit gaat vaak gepaard met visuele verschijnselen. Moeite met spreken of met het vinden van de juiste woorden kan ook een onderdeel zijn van de aura. 3. De hoofdpijnfase is voor de meeste mensen het hinderlijkst, en duurt enkele uren tot twee of drie dagen. Migrainehoofdpijn is meestal hevig. Vaak is het een eenzijdige pijn, maar pijn aan beide zijden is ook mogelijk. Hoewel het doorgaans gelokaliseerd is aan de voorkant of bij de slaap, zijn andere plaatsen in het hoofd ook mogelijk. De pijn is meestal kloppend of bonzend, die bij beweging kan verergeren.. Waarschijnlijk gaat het ook gepaard met misselijkheid en (bijna) braken (wat de hoofdpijn lijkt te verlichten). Overgevoeligheid voor licht en geluid zijn secundaire klachten. 4. De herstelfase treedt in zodra de hoofdpijn afneemt. Deze periode wordt gekenmerkt door moeheid, prikkelbaarheid en moeite met concentratie. Deze fase kan nog een hele dag duren.
B. Migraine (vervolg) Welke verschillende types migraine zijn er? Het meest voorkomende type is migraine zonder aura. Ongeveer 75% van de mensen met migraine heeft alleen dit type; 10% heeft migraine met aura en 20% heeft van tijd tot tijd beide typen. Minder frequent zijn aanvallen met enkel een aura, zonder hoofdpijn. Dit type migraine doet zich vaker voor bij ouderen. Er zijn nog andere typen migraine, maar deze zijn zeldzaam. Migraine zonder aura: diagnosecriteria IHS* De patiënt heeft minimum 5 aanvallen van hoofdpijn (4-72u) met min. 2 kenmerken uit categorie hoofdpijn én 1 van de bijkomende symptomen A. HOOFDPIJN - Pulserende hoofdpijn - Unilaterale hoofdpijn - Matig tot ernstige hoofdpijn die interfereert met dagelijkse activiteiten - Hoofdpijn verergert bij inspanning B. BIJKOMENDE SYMPTOMEN - Nausea of braken - Foto- en fonofobie Migraine met aura: diagnosecriteria IHS* Hoofdpijn voorafgegaan door een aura, bestaande uit neurologische symptomen die zich langzaam ontwikkelen binnen een tijdspanne van >5minuten en verdwijnen binnen de 60 minuten : Hemianoptische visuele storingen, of een flikkerend scotoom dat zich door het gezichtsveld verplaatst (neemt vaak een gekartelde sikkelvorm aan) En/of unilaterale paresthesie in hand, arm en/of gezicht En/of dysfasie, maar dat is eerder zeldzaam. * Classification International Headache Society.
Wat is de oorzaak van migraine? Migraine is een toestand van neuronale overgevoeligheid in de hersenen, waarvan de oorzaken nog niet volledig gekend zijn. Wel weten we dat er bepaalde uitlokkende factoren of triggers zijn. Het bepalen van die triggers is vaak lastig en soms onmogelijk omdat de triggers niet voor iedereen dezelfde zijn en kunnen verschillen van aanval tot aanval. Triggers Bepaalde voedingswaren Maaltijd overslaan Te veel of te weinig slaap Hormonale factoren zoals menstruatie, menopauze, zwangerschap, pilgebruik Emotionele factoren zoals stress of angst Omgevingsfactoren zoals hevig(e) geur, licht, geluid, atmosferische verandering, hoogteverschil Inspanning Een veel voorkomende trigger is honger of onvoldoende voedsel ten opzichte van de behoeften. Dit is met name het geval bij jongeren kinderen die gevoelig zijn voor migraine, mogen nooit het ontbijt over slaan. Bij vrouwen zijn hormonale veranderingen die verband houden met de menstruatiecyclus, belangrijke potentiële triggers. Deze, en de meeste andere triggers, vertegenwoordigen een of andere vorm van stress en duiden erop dat mensen met migraine niet goed reageren op veranderingen. Niet-medicamenteuze behandeling van migraine Rust (donkere kamer) Vermijden van de uitlokkende factoren Een dagboek bijhouden: hierin kan relevante informatie over hoofdpijn worden bijgehouden: hoe vaak de hoofdpijn voorkomt, wanneer de hoofdpijn optreedt, hoe lang deze duurt en wat de verschijnselen zijn. Deze informatie is nuttig bij de diagnosestelling, het vaststellen van uitlokkende factoren en bij de beoordeling hoe goed de behandeling werkt. Aanpassing levensstijl: zie tips op volgende pagina.
B. Migraine (vervolg) Regelmatig slaappatroon Regelmatige werk gewoonten Veranderingen in levensstijl om migraine triggers te vermijden kan preventief werken Regelmatig eetpatroon
Stress-beheer (vb. door relaxatie-technieken) Regelmatig bewegen
C. Clusterhoofdpijn Wat is clusterhoofdpijn? Clusterhoofdpijn is de naam die wordt gegeven aan kortdurende aanvallen van zeer hevige, eenzijdige hoofdpijn, doorgaans in of rond het oog. Gewoonlijk beginnen ze zonder waarschuwing vooraf, één of meer keren per dag, meestal op hetzelfde tijdstip overdag of s nachts. Vaak wordt iemand ongeveer een uur nadat hij in slaap is gevallen wakker van de eerste aanval. Men zegt soms dat clusterhoofdpijn een bepaald type migraine is, maar dit klopt niet. Het is een ander soort hoofdpijn die een andere behandeling vereist dan migraine. Wie krijgt clusterhoofdpijn? Clusterhoofdpijn komt niet vaak voor. Tot drie op iedere 1000 mensen heeft hier last van. Mannen hebben een vijf keer zo hoog risico op clusterhoofdpijn dan vrouwen, waarmee dit type een bijzondere plaats inneemt onder de hoofdpijnaandoeningen. De eerste aanval doet zich meestal voor tussen de 20 en 40 jaar, maar clusterhoofdpijn kan op elke leeftijd beginnen. Wat zijn de verschijnselen van clusterhoofdpijn? Dit type wordt gekenmerkt door een zeer herkenbare groep verschijnselen. Het belangrijkste verschijnsel is dat clusterhoofdpijn ondraaglijke pijn veroorzaakt. De pijn is strikt eenzijdig gelokaliseerd in, rond of achter het oog en wordt omschreven als brandend, stekend of borend. De pijn verergert zeer snel en bereikt binnen 5 tot 10 minuten het ergste punt, en houdt indien onbehandeld tussen de 15 minuten en drie uur aan (meestal tussen de 30 en 60 minuten). In opvallend contrast tot migraine, waarbij de meeste mensen alleen maar willen liggen en zich zo rustig mogelijk houden, veroorzaakt clusterhoofdpijn onrust. Mensen met deze aandoening kunnen niet stil blijven zitten ze gaan rondlopen of hevig naar voren en achteren bewegen, of gaan zelfs naar buiten. Ook wordt het oog aan de pijnlijke zijde rood en gaat tranen, en het ooglid kan gaan hangen. Het neusgat voelt verstopt aan of er loopt juist vocht uit. De andere zijde van het hoofd blijft volkomen onaangedaan. Welke verschillende types clusterhoofdpijn zijn er? Episodische clusterhoofdpijn komt vaker voor. Dit type doet zich dagelijks of bijna dagelijks voor gedurende beperkte periodes (episoden) en stopt daarna; vandaar de aanduiding cluster. Doorgaans duren deze periodes zes tot 12 weken, maar ze kunnen ook na twee weken
ophouden of aanhouden tot wel zes maanden. Ze doen zich meestal elk jaar rond dezelfde tijd voor, vaak in het voor- of najaar, maar sommige mensen hebben elk jaar twee of drie episoden en sommigen hebben tussenperiodes van twee jaar of langer tussen de episoden. Tussen deze episoden hebben mensen met episodische clusterhoofdpijn helemaal geen verschijnselen van de aandoening. Chronische clusterhoofdpijn, goed voor circa 10% van de gevallen van clusterhoofdpijn, stopt niet. Dagelijkse of bijna-dagelijkse aanvallen doen zich jaar na jaar onafgebroken voor. Episodische clusterhoofdpijn kan evolueren tot chronische clusterhoofdpijn en andersom. Wat is de oorzaak van clusterhoofdpijn? Ondanks een grote hoeveelheid medisch wetenschappelijk onderzoek naar clusterhoofdpijn is de oorzaak nog altijd onbekend. De meeste belangstelling gaat uit naar het tijdstip waarop de aanvallen zich voordoen, dat lijkt samen te hangen met circadiane ritmen (de biologische klok). Recent wetenschappelijk onderzoek heeft veranderingen aan het licht gebracht in een deel van de hersenen dat de hypothalamus wordt genoemd, het gebied dat de lichaamsklok aanstuurt. Veel mensen met clusterhoofdpijn zijn zware rokers of zijn dit geweest. Hoe dit kan bijdragen aan het veroorzaken van clusterhoofdpijn, als dit inderdaad het geval is, is niet bekend. Stoppen met roken is altijd goed voor de gezondheid, maar heeft zelden effect op de aandoening. Alcohol, zelfs een kleine hoeveelheid, kan een aanval van clusterhoofdpijn tijdens een clusterepisode triggeren maar niet op andere momenten. Er lijken geen andere veelvoorkomende triggers te zijn. Niet medicamenteuze behandeling van clusterhoofdpijn Een dagboek bijhouden: hierin kan relevante informatie over hoofdpijn worden bijgehouden: hoe vaak de hoofdpijn voorkomt, wanneer de hoofdpijn optreedt, hoe lang deze duurt en wat de verschijnselen zijn. Deze informatie is nuttig bij de diagnosestelling, het vaststellen van uitlokkende factoren en bij de beoordeling hoe goed de behandeling werkt.
WANNEER PATIËNTEN MET HOOFDPIJN DOORVERWIJZEN NAAR EEN ARTS? Hoofdpijn door trauma Zeer plotse en hevige hoofdpijn (medische urgentie > bloeding?) Hoofdpijn s nachts met zwelling en drukpijn rond arterii temporalis Hoofdpijn + nausea + braken + visusstoornissen Hoofdpijn + nekstijfheid (kinderen en adolescenten) Vermoeden van geneesmiddelenbijwerking Hoofdpijn die niet verbetert met klassieke analgetica Hoofdpijn meer dan 10 dagen per maand
Prevalentie SAMENVATTING SOORTEN PRIMAIRE HOOFDPIJN a. spanningshoofdpijn b. Migraine c. Clusterhoofdpijn 38% 1 20% 2 < 1% 3 Man-Vrouw M = V M < V M > V Lokalisatie Kenmerken Dof en aanhoudend Geen misselijkheid Unilateraal 25% aura Misselijkheid, foto- en fonofobie Kloppend Hoofdpijn in clusters Unilateraal Stekend rond een oog Oorzaken Stress Angst Depressie Hormonen (menstruatie, zwangerschap, hormonentherapie) Voedsel Externe stimuli? Beweging? Geen pijnverhoging bij beweging Pijn wordt intenser bij beweging Patiënt wil bewegen Bronnen : 1 Brian S. Schwartz, MD, MS; Walter F. Stewart, PhD, MPH; David Simon, MS; Richard B. Lipton, MD. Epidemiology of Tension-Type Headache. Jama. 1998;279(5):381-383. 2 Moens G, Johannik K, Verbeek C, Bulterys S. The prevalence and characteristics of migraine among the Belgian working population. Acta Neurol Belg 2007;107:84-90. 3 Fischera M, Marziniak M, Gralow I, Evers S. The incidence and prevalence of cluster headache: a meta-analysis of populationbased studies. Cephalalgia. 2008 Jun; 28(6):614-8. Epub 2008 Apr 16.
PQC 2013-080 migraine of hoofdpijn? Week van de MIGRAINE Migraine test document uitsluitend bestemd voor de apotheker Bij patiënten met regelmatige hoofdpijnaanvallen die onbehandeld 4 tot 72 uur duren : 1. Is het een kloppende hoofdpijn? 2. Komt de pijn aan 1 zijde van het hoofd voor? 3. Is de pijn hevig, belemmert de pijn het dagelijkse leven? 4. Verergert de pijn bij bewegingen? 5. Tijdens een aanval, bent u misselijk en/of moet u braken? 6. Tijdens een aanval, kunt u geen licht en/of geluid verdragen? JA NEE Resultaat Minstens 2x Ja op vraag 1 t.e.m. 4 + Minstens 1x Ja op vraag 5 t.e.m. 6 = Dan lijdt de patiënt wellicht aan migraine Deze test geeft een eerste aanwijzing. Test is gebaseerd op de IHS (International Headache Society) classificatie wordt ondersteund door BHS Belgian Headache Society OFFICE DES PHARMACIES COOPERATIVES DE BELGIQUE VERENIGING DER COÖPERATIEVE APOTHEKEN VAN BELGIE