Het Oncologie Formularium

Het Oncologie Formularium

Het Oncologie Formularium een praktische leidraad onder redactie van dr. ir. J.J.M. van der Hoeven, prof. dr. D.T.Th. Wagener, drs. J.Ph. Dalmeijer met medewerking van drs. M.H.M.E. Anten, dr. P. Baas, dr. L.V.A.M. Beex, prof. dr. M.J. van den Bent, dr. A. Bex, dr. J.A. Burgers, dr. O.R.C. Busch, dr. A. Cats, drs. E.C.C. Cauberg, dr. F. van Coevorden, prof. dr. C.M.F. Dirven, dr. F.A.L.M. Eskens, dr. A. van der Gaast, dr. M.J.P. Gerritsen, prof. dr. W.R. Gerritsen, prof. dr. D.J. Gouma, prof. dr. T.M. van Gulik, prof. dr. J.B.A.G. Haanen, dr. F.J.A. van den Hoogen, dr. A. Jager, dr. M.J.A. de Jonge, dr. M.J. Kersten, S. Kloen, prof. dr. J.J.B. van Lanschot, dr. M.B.E. Menke-Pluijmers, prof. dr. M.A.W. Merkx, dr. R.T. Netea-Maier, prof. dr. G.J. Ossenkoppele, dr. M.C. Pasch, prof. dr. C.J.A. Punt, dr. R. Raaijmakers, prof. dr. Th.M. de Reijke, drs. C.M. van Rij, prof. dr. J.J.M.C.H. de la Rosette, dr. M.M. van Rossum, dr. C. Seynaeve, dr. S. Sleijfer, drs. V.M.C.W. Spaander, drs. T. Tuytten, prof. dr. R.H.M. Verheijen, dr. B.P.L. Wijnhoven, prof. dr. J.H.W. de Wilt, dr. J.M. Zijlstra-Baalbergen, dr. S. Zweegman Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010

2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 6263 9 ISSN 1877-5632 NUR 870/871 Ontwerp omslag: Designworks, Oud Gastel Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Cross Media Solutions - Ten Brink, Alphen aan den Rijn Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud 9Redacteuren en medewerkers 9 14 Voorwoord 14 17 deel 1 inleiding 17 1 19 Algemene aspecten, incidentie, oorzaken, alarmsymptomen en principes van behandeling van kanker 19 29 deel 2 verschillende tumorsoorten 29 2 31 Longkanker 31 3 45 Colorectaal carcinoom 45 4 58 Mammacarcinoom 58 5 71 Huidtumoren 71 6 84 Prostaatkanker 84 7 107 Blaascarcinoom 107 8 122 Schildkliercarcinoom 122 9 133 Cervixcarcinoom, endometriumcarcinoom en ovariumcarcinoom 133 10 149 Niercelcarcinoom 149 11 157 Slokdarmcarcinoom 157

6 Het Oncologie Formularium 12 167 Maagcarcinoom 167 13 179 Pancreascarcinoom 179 14 186 Tumoren van de galwegen 186 15 191 Hoofd-halstumoren 191 16 205 Hersentumoren 205 17 236 Leukemie 236 18 250 Multipel myeloom en lymfoplasmocytoïd lymfoom 250 19 267 Lymfomen 267 20 276 Wekedelentumoren 276 21 288 Gastro-intestinale stromaceltumoren 288 299 deel 3 korte beschrijving van cytostatica 299 22 301 Principes van systemische antikankerbehandeling 301 327 deel 4 patiëntenverenigingen 327 329 Patiëntenverenigingen 329 329 Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) 329 330 329 330 331 BorstkankerVereniging Nederland (BVN) 331 332 Stichting Contactgroep Prostaatkanker (SCP) 332 332 Vereniging Waterloop (blaas- en nierkanker) 332 333 Stichting Doorgang (kanker aan het spijsverteringsstelsel) 333 333 Nederlandse Stomavereniging 333 333 Contactgroep GIST (Gastro Intestinale Stroma Tumor) 333 334 Stichting Olijf (gynaecologische kanker) 334 334 Stichting Longkanker 334 334 Asbest Slachtoffers Vereniging Nederland (AVN) 334

Inhoud 7 335 LymfeklierkankerVereniging Nederland (LVN) 335 335 Contactgroep Kahler en Waldenström Patiënten (CKP) 335 336 Stichting Contactgroep Leukemie (SCL) 336 336 Contactgroep Stamceltransplantaties (SCT) 336 336 Vereniging Cerebraal (Werkgroep Hersentumoren) 336 337 Stichting Klankbord (hoofd-halskanker) 337 337 Patiëntenvereniging NSvG (stembandlozen) 337 337 Stichting Melanoom (alle vormen van huidkanker) 337 338 Stichting Kernzaak (testiskanker) 338 338 Polyposis Contactgroep (PPC) 338 338 Vereniging HNPCC-Lynch 338 339 Belangengroep M.E.N. 339 339 Belangenvereniging Von Hippel Lindau (VHL) 339 340 Stichting Allochtonen en Kanker (SAK) 340 340 Stichting Jongeren en Kanker (SJK) 340 340 Neurofibromatose Vereniging Nederland (NFVN) 340 341 Stichting Tubereuze Sclerosis Nederland (STSN) 341 341 De Vereniging Ouders, Kinderen en Kanker (VOKK) 341 341 Stichting Instellingen PsychoSociale Oncologie (IPSO) 341 342 Verder in Balans 342 343 Geneesmiddelenlijst 343 348 Register 348

Redacteuren en medewerkers Redacteuren Dr. ir. J.J.M. van der Hoeven internist-oncoloog, Medische Centrum Alkmaar (voorzitter NVMO) Prof. dr. D.T.Th. Wagener emeritus hoogleraar medische oncologie Drs. J.Ph. Dalmeijer arts en palliatief consulent Medewerkers Mevr. drs. M.H.M.E. Anten neuro-oncoloog, Academisch Ziekenhuis Maastricht Dr. P. Baas oncoloog, Nederlands Kanker Instituut Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam Dr. L.V.A.M. Beex internist, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Prof. dr. M. J. van den Bent neuro-oncoloog, Erasmus Medisch Centrum Daniel den Hoed, Rotterdam Dr. A. Bex oncologisch uroloog, Nederlands Kanker Instituut Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam

10 Het Oncologie Formularium Dr. J.A. Burgers oncoloog, Nederlands Kanker Instituut Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam Dr. O.R.C. Busch gastro-intestinale chirurg, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Mevr. dr. A. Cats maag-, darm- en leverarts, Nederlands Kanker Instituut Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam Mevr. drs. E. C. C. Cauberg onderzoeker, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Dr. F. van Coevorden oncologisch chirurg, Nederlands Kanker Instituut Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam Prof. dr. C.M.F. Dirven neurochirurg, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Dr. F.A.L.M. Eskens internist-oncoloog, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Dr. A. van der Gaast internist-oncoloog, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Mevr. dr. M.J.P. Gerritsen dermatoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Prof. dr. W.R. Gerritsen oncoloog, VU Medisch Centrum, Amsterdam Prof. dr. D.J Gouma chirurg, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Prof. dr. T.M. van Gulik chirurg, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam

Redacteuren en medewerkers 11 Prof. dr. J.B.A.G. Haanen medisch oncoloog, Nederlands Kanker Instituut Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam Dr. F. J. A. van den Hoogen keel-, neus- en oorarts, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Mevr. dr. A. Jager internist-oncoloog, Erasmus Medisch Centrum Daniel den Hoed, Rotterdam Mevr. dr. M.J.A. de Jonge internist-oncoloog, Erasmus Medisch Centrum Daniel den Hoed, Rotterdam Mevr. dr. M.J. Kersten internist-hematoloog, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Mevr. S. Kloen co-assistent urologie, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Prof. dr. J.J.B. van Lanschot gastro-intestinale chirurg, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Mevr. dr. M.B.E. Menke-Pluijmers oncologisch chirurg, Erasmus Medisch Centrum Daniel den Hoed, Rotterdam Prof. dr. M.A.W. Merkx kaakchirurg, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Mevr. dr. R.T. Netea-Maier endocrinoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud,

12 Het Oncologie Formularium Prof. dr. G.J Ossenkoppele hematoloog, VU Medisch Centrum, Amsterdam Dr. M.C. Pasch dermatoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Prof. dr. C.J.A. Punt medisch oncoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Dr. R. Raaijmakers uroloog, Albert Schweitzer Ziekenhuis, Dordrecht Prof. dr. Th.M. de Reijke uroloog, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Mevr. drs. C.M. van Rij radiotherapeute, Erasmus Medisch Centrum Daniel den Hoed, Rotterdam Prof. dr. J.J.M.C.H. de la Rosette uroloog, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Mevr. dr. M.M. van Rossum dermatoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Mevr. dr. C. Seynaeve internist-oncoloog, Erasmus Medisch Centrum Daniel den Hoed, Rotterdam Dr. S. Sleijfer internist-oncoloog, Erasmus Medisch Centrum Daniel den Hoed, Rotterdam Mevr. drs. V.M.C.W. Spaander maag-, darm, en leverarts, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam

Redacteuren en medewerkers 13 Drs. T. Tuytten oncologisch uroloog, Academisch Ziekenhuis Maastricht Prof. dr. R.H.M. Verheijen oncologisch gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht Dr. B.P.L. Wijnhoven gastro-intestinaal chirurg, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Prof. dr. J.H.W. de Wilt chirurg-oncoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Mevr. dr. J.M. Zijlstra-Baalbergen internist-hematoloog, VU Medisch Centrum, Amsterdam Mevr. dr. S. Zweegman internist-hematoloog, VU Medisch Centrum, Amsterdam

Voorwoord Tuberculose was in de negentiende eeuw de belangrijkste aandoening die tot de dood leidde. In de twintigste eeuw veranderde dat en werden hart- en vaataandoeningen de belangrijkste doodsoorzaak. Maar nu, in de eenentwintigste eeuw, is dat kanker. Elke huisarts, elke specialist, in welke discipline dan ook, komt in zijn leven met kanker in aanraking. Ook elke leek maakt in zijn directe omgeving kanker mee. Het lag dan ook voor de hand dat in de formulariumreeks het onderwerp oncologie ter sprake zou komen. Dit boekwerk is echter meer dan een formularium. Het is niet gericht op de medicatie, maar op de huidige kennis betreffende de diverse vormen van kanker en is in feite een uitgebreid compendium geworden op het gebied van de oncologie. Naast een aantal algemene hoofdstukken betreffende de incidentie van de verschillende kankersoorten, oorzaken en diagnostiek en de behandeling van kanker, waarbij ingegaan wordt op de principes van chirurgie, radiotherapie, chemotherapie, hormonale therapie en doelwittherapie (targeted therapy), komen de belangrijkste tumorsoorten ter sprake. In de opbouw van de hoofdstukken is zo veel mogelijk uniformiteit nagestreefd. Naast de incidentie, oorzaken en erfelijke factoren, klachten en specifieke diagnostiek komen de behandelmogelijkheden aan bod. Speciale aandacht is gegeven aan de prognose en het beloop indien geen curatie te bereiken valt. In zoverre specifiek wordt ook op de palliatieve mogelijkheden ingegaan. De hoofdstukken worden afgesloten met een samenvatting van de kernpunten, waardoor een snelle oriëntatie mogelijk wordt. Aan het eind zijn patiëntenverenigingen met hun contactadressen opgenomen en een register. De redactie is erin geslaagd auteurs aan te trekken die op de door hen besproken onderwerpen een specifieke expertise hebben opgebouwd. Een huisarts in de redactie bewaakte de inhoud, zodat die niet te gedetailleerd of te specialistisch is geworden. Dit heeft geleid tot heldere hoofdstukken, ideaal geschikt om snel in de problematiek van een bepaalde kankersoort thuis te raken. Het formularium is in eerste instantie geschreven als een naslagwerk voor huisartsen, maar ook andere professionals die zich direct of indirect met de zorg

Voorwoord 15 van patiënten met kanker bezighouden kunnen er hun voordeel mee doen. Ook in de medische opleiding en in de beroepsopleiding tot huisarts kan dit boekwerkje zijn vruchten afwerpen. De redactie wil alle auteurs hartelijk danken voor hun medewerking. Ten slotte heeft de redactie zijn inhoudelijke werk alleen kunnen doen omdat alle organisatorische werkzaamheden op een uitstekende wijze door de uitgever, dr. Martijn Roelandse, werden uitgevoerd.