Nierstenen Heeft u opmerkingen of suggesties i.v.m. deze brochure? Geef ons gerust een seintje! Dienst kwaliteit E-mail: info@jessazh.be Tel: 011 30 90 22 Jessa Ziekenhuis vzw Campus Salvator Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt Tel. 011 28 91 11 Maatschappelijke zetel: Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt www.jessazh.be versie juli 2013 (Object-ID 230234)
Welkom Het team van de afdeling urologie heet u van harte welkom. In deze brochure vindt u meer uitleg over het ontstaan en de behandeling van nierstenen. Indien u na het lezen ervan nog vragen heeft of bijkomende informatie wenst, kan u steeds terecht bij de arts of de verpleegkundigen. We wensen u een aangenaam verblijf in ons ziekenhuis, en een spoedig herstel. 1
Deze brochure geeft het standaardverloop van de ingreep en de daaropvolgende dagen weer. Afwijkingen hiervan zijn in de praktijk echter altijd mogelijk. 2
Inhoud Inleiding p. 4 1. Wat zijn nierstenen? p. 5 2. Hoe ontstaan nierstenen? p. 7 3. Symptomen van nierstenen p. 7 4. Onderzoek p. 8 5. Behandeling p. 9 6. Voorkomen van nierstenen p. 10 7. Vragen of problemen? p. 11 3
Inleiding Nierstenen zijn een gezondheidsprobleem waar de mens al sinds oudsher mee geconfronteerd wordt. De oudste tot op heden bekende aanwijzing voor steenlijden is gevonden in een 7 000 jaar oude mummie met waarschijnlijk een blaassteen. Steenbehandeling is dan ook van de oudste chirurgische ingrepen, volgens de eed van Hypocrates (4de eeuw voor Christus) slechts voorbehouden aan steensnijders. De eerste beschrijving dateert uit de 12de eeuw voor Christus. Tot ver in de vorige eeuw was de blaassteen de meest voorkomende vorm van urinesteenlijden. Na de industrialisatie en de toename van de welvaart met daaraan gekoppeld een duidelijke verandering van het dieet (toename consumptie zout, suiker en dierlijk eiwit) komen stenen in de hogere urinewegen steeds meer voor. Tegenwoordig komen nierstenen het meeste voor bij mensen tussen de 30 en 50 jaar oud. Mannen hebben er tot driemaal meer last van dan vrouwen. Tot de tachtiger jaren was niersteenlijden een belangrijk gezondheidsprobleem, en ongeveer 20% van de patiënten die toen werden geopereerd ondervonden na verloop van tijd een nierfunctieverlies. Met de introductie van moderne behandelingstechnieken zoals ESWL (niersteenvergruizing), endoscopische behandelingen (inwendige kijkoperaties) en percutane* chirurgie is niersteenbehandeling veel minder belastend geworden. Daardoor zijn ook de morbiditeit* en de kans op nierfunctieverlies afgenomen. Toch blijft de kans op het ontwikkelen van een nieuwe steen hoog, namelijk tot 50 en 75% na respectievelijk 10 en 25 jaar. Daarom is het belangrijk op zoek te gaan naar onderliggende oorzaken om herhaling te vermijden. Voorkomen blijkt ook nu nog beter dan genezen! * percutaan: via de huid, door de huid heen * morbiditeit: 1. frequentie van voorkomen van een bepaalde ziekte in een totale bevolking 2. ziekelijkheid, vatbaarheid voor een ziekte 3. mate van invaliditeit die overblijft na het doormaken van een ziekte 4
1. Wat zijn nierstenen? nier steen in het nierbekken urineleider blaas prostaat plasbuis Nierstenen zijn kleine, harde afzettingen in de urinewegen. Anders dan de naam doet vermoeden, bevinden de stenen zich niet in de nier zelf maar in het nierbekken (zie foto) en de urineleiders. Als ze in de blaas ontstaan, worden ze ook wel blaasstenen genoemd. Nierstenen verschillen sterk in omvang. Sommige zijn zo klein als een zandkorreltje, andere zijn veel groter en kunnen de afvoer van urine belemmeren. 5
nier steen die de doorgang van de urine blokkeert blaas plasbuis Steenlijden komt voornamelijk voor in de leeftijdsgroep van 30 tot 50 jaar. Mannen hebben er vaker last van dan vrouwen, volgens sommige studies zelfs tot driemaal meer. Tussen de 5 en de 10% van alle Belgen hebben minstens éénmaal in hun leven een niersteencrisis. 6
2. Wat zijn nierstenen? Dagelijks staan de nieren in voor de aanmaak van urine. Via de urine worden overtollige stoffen (afvalstoffen) uit ons lichaam verwijderd. Wanneer bepaalde stoffen in de urine niet volledig oplossen, klonteren ze samen en ontstaan nierstenen. Nierstenen kunnen zich gemakkelijker vormen als er sprake is van: sterk geconcentreerde urine, veel kalk (calcium) in de urine, geïnfecteerde urine, veel urinezuur in de urine, vernauwingen van de urinewegen, verschillende andere nieraandoeningen. Vaak gaat het om een combinatie van factoren. Als u bijvoorbeeld te weinig gedronken heeft, gaat u geconcentreerde urine produceren. Hierdoor klonteren de stoffen veel sneller samen dan normaal. Soms zijn nierstenen het gevolg van ziekten buiten de nieren, bijvoorbeeld jicht (teveel vorming van urinezuur). Ook infecties kunnen het ontstaan van nierstenen bevorderen. 3. Symptomen van nierstenen Een niersteen zelf geeft gewoonlijk geen klachten. Klachten ontstaan pas wanneer het lichaam zich wil ontdoen van een niersteen. Zoals reeds aangehaald werd, kunnen nierstenen sterk in omvang verschillen. Kleine steentjes worden meestal ongemerkt uitgeplast. Grotere stenen kunnen echter voor problemen zorgen. Terwijl ze met de urinestroom mee bewegen, kunnen ze de wanden van de urineleiders, de blaas of de plasbuis beschadigen. Dit veroorzaakt pijn en soms ook bloederige urine. De pijn wordt vaak gevoeld in de lenden en kan uitstralen naar de geslachtsorganen. Nadat de steen uitgeplast is, verdwijnen de klachten. 7
Het kan ook gebeuren dat de steen in de urineleider blijft steken. Dit geeft een zeer hevige, krampachtige pijn, de zogenaamde niersteenkoliek. Deze koliek komt voor in aanvallen. Tussen de aanvallen door blijft de pijn bestaan, zij het in mindere mate. 4. Onderzoek Het risico om een nieuwe steen te ontwikkelen is vrij groot. Tussen de 50 en de 75% van de mensen ontwikkelt een nieuwe steen na 10 tot 25 jaar. Voorkomen is dus beter dan genezen! Om de oorzaken op te sporen, voert de arts onder meer de volgende onderzoeken uit: Steenanalyse De beste techniek is infraroodspectrometrie. Dit geeft een exacte kristalgrafische samenstelling, zelfs van zeer kleine brokjes. De meest voorkomende stenen zijn: 44% calciumoxalaat; 30% calciumoxalaat met calciumfosfaat; 6% calciumfosfaat; 11% struviet; 3% urinezuur; 1% cystine en de resterende 5% is variabel. Beeldvormend onderzoek Meestal wordt een echografie uitgevoerd. Vroeger gebeurden zeer regelmatig contrastonderzoeken (IVU-intraveneuze urografie). Dit onderzoek wordt nu alleen nog in zeer specifieke gevallen aangevraagd. Meestal wordt bij patiënten met nierstenen nu een spiraal CT-scan uitgevoerd (multislice CT). Dit is een efficiënt, snel onderzoek zonder contrast en met lage stralenbelasting. De intraveneuze urografie wordt bijvoorbeeld nog uitgevoerd om eventueel anatomische afwijkingen in het afvoersysteem op te sporen. Urineonderzoek ph meting; eiwitbepaling en sediment dienen steeds te worden uitgevoerd. 8
Labo-onderzoek beperkt onderzoek bij patiënten met een laag risico op recidiefstenen (na eerste steen, serumcalcium; fosfaat; creatinine en urinezuur). uitgebreid metabool onderzoek bij verhoogd risico: - serumbepalingen van calcium; fosfaat; urinezuur; natrium; kalium; chloor; - natriumbicarbonaat; bijschildklierfunctie testen; 24-uur urineonderzoek op volume; calcium; urinezuur; fosfaat; oxalaat; citraat; natrium; kalium; magnesium en creatinine. Het dieet kan van dag tot dag kan variëren, daarom moet het 24-uur onderzoek bij voorkeur 3x worden herhaald. 5. Behandeling Een acute niersteenkoliek wordt doorgaans behandeld met krachtige pijnstillers die eveneens een spierverslappende werking op de urinewegen hebben. Hierdoor komt de steen gemakkelijker los en vermindert de pijn. Bij acute pijnen is het beter om minder te drinken. Als de stenen groot zijn, kunnen ze verstopping van de urinewegen veroorzaken. Wanneer de urine niet kan afvloeien, kan nierschade ontstaan. Vandaar dat de stenen moeten verwijderd worden. Met de niersteenvergruizer is het mogelijk de nierstenen in het lichaam in kleine stukjes uiteen te laten vallen zonder operatie. De vergruizer produceert schokgolven die heel precies gericht kunnen worden op plaatsen waar de stenen zich bevinden. Het gevormde gruis plast u vervolgens uit. Een behandeling met de niersteenvergruizer gebeurt meestal poliklinisch onder plaatselijke verdoving. Meer info hierover kan u vinden in onze informatiebrochure over de niersteenvergruizer. Voor stenen die niet kunnen worden vergruisd of te grote stenen worden verschillende andere technieken gebruikt, namelijk PCL (percutaan), URS (endoscopisch) of laparoscopie. 9
6. Nierstenen voorkomen Men kan het ontstaan van nierstenen trachten te voorkomen door te vermijden dat de concentratie aan risicostoffen in de urine te hoog oploopt. Hierbij zijn de volgende algemene adviezen belangrijk: Drink voldoende Meer gaan drinken is en blijft het belangrijkste advies voor iedereen met een risico op nierstenen. Drink tot minimaal 2 liter per 24 uur. Hierdoor wordt de productie van urine verhoogd en verdunt de urine. Bijgevolg vermindert de concentratie aan zouten. In praktijk blijkt het opvolgen van dit advies vaak moeilijk. Enkele tips die hierbij kunnen helpen: Drink het dubbele of het drievoud van wat u normaal drinkt: bijvoorbeeld in plaats van s morgens 1 tas koffie te drinken, drinkt u er nu 2, of nog beter een glas vers vruchtensap of water. Tracht ook s middags en s avonds eens zo veel te drinken. Neem bijvoorbeeld 2 borden soep in plaats van 1. Streef ernaar ten minste de helft van de vochtinname te laten bestaan uit water, de rest uit caloriearme dranken. Vermijd sterke thee zonder melk omdat dit veel oxalaat (dit is een chemische stof die het ontstaan van nierstenen bevordert) bevat. Drink vooral s avonds en eventueel ook s nachts. s Nachts wordt er namelijk weinig urine geproduceerd en vooral tijdens de tweede helft van de nacht is de urine erg geconcentreerd. Opgelet: tijdens de acute fase, dit betekent wanneer de steen nog aanwezig is en zorgt voor hevige pijn, zal de arts u verbieden te drinken. Eet gezond en beperk hierbij de dierlijke eiwitten en zouten Dierlijke eiwitten leiden tot een belangrijke verzuring van de urine. Dierlijke eiwitten zijn voornamelijk terug te vinden in vlees, vis en eieren. Deze beperkt u best tot een 150 gram per dag. 10
Beperk het gebruik van alle soorten zout (bijvoorbeeld: keuken-, selderij-, zee- of kunstzout, kruidenmengelingen zoals kippekruiden, spaghettikruiden,... ). Ook producten zoals snoepgoed die veel zout bevatten, moeten worden vermeden. Streef naar een normale calciuminname Uit onderzoek blijkt dat, in tegenstelling tot wat vroeger werd aangenomen, kalk (calcium) in voedsel beschermt tegen bepaalde vormen van steenlijden. Bovendien nemen veel mensen reeds te weinig calcium op. Dit geeft een hoger risico op botontkalking (osteoporose). Gebruik dus voldoende melk en zuivelprodukten. De aanbevolen hoeveelheid calcium in de dagelijkse voeding is 1 000 tot 1 500 mg. 7. Vragen of problemen? Indien u nog vragen heeft of er zijn problemen, kan u de behandelende arts steeds contacteren op één van onderstaande telefoonnummers. Artsen dr. Kurt Dilen dr. Dirk Herremans dr. Peter Martens dr. Jo Stragier dr. Koen van Renterghem dr. Kristiaan Vekemans dr. Patrick Willemen Secretariaat urologie tel: 011 21 41 61 of 011 28 93 30 Privéraadpleging Laegveld tel: 011-42 04 01 Afdeling Urologie Hoofdverpleegkundige, tel: 011 28 95 07 Verpleegeenheid, tel: 011 28 95 06 Websites www.kliniekvoorurologie.be www.ageingmaleclinic.be 11
Persoonlijke notities 12