Interdepartementale Programmadirectie Duurzaam Inkopen Ir. W.J. Bruring

Rijnstraat 8 Postbus 20951 2500 EZ Den Haag Stakeholdersanalyse Duurzaam inkopen Standpunten van politieke partijen over duurzaam inkopen December 2009 / Januari 2010 Ten behoeve van: Directie Communicatie, Prioteam Markten voor Duurzame Producten Mr. M.M.R. Monsanto Interdepartementale Programmadirectie Duurzaam Inkopen Ir. W.J. Bruring Samengesteld door Ingrid Verzijde, Directie Communicatie Afdeling Kennis & Maatschappij, Programma Maatschappijverkenning, e-mail: ingrid.verzijde@minvrom.nl Pagina 1 van 17

Samenvatting A) Standpunten politieke partijen over duurzaam inkopen algemeen Voorbeeldrol overheid PvdA, CDA, ChristenUnie, D 66, GroenLinks zien een voorbeeldrol voor de overheid weggelegd op het gebied van duurzaam inkopen. GroenLinks vindt dat de EU moet vastleggen dat alle overheden duurzaam inkopen en aanbesteden. Innovatie CDA, ChristenUnie, GroenLinks willen dat de overheid in haar aanbestedingsbeleid innovatie bevordert. De VVD stelt voor dat de overheid een leidende rol als launching customer op zich neemt. Vermindering regeldruk ChristenUnie dringt erop aan dat de overheid de lastendruk voor het bedrijfsleven drastisch terugdringt. Duurzaam hout ChristenUnie en SP zijn voorstander van een verbod voor de import van en handel in illegaal hout. De overheid moet hierbij het voortouw nemen. B) Standpunten politieke partijen over milieucriteria en sociale criteria Rol overheid CDA : De overheid doet een beroep op de eigen verantwoordelijkheid van mensen, ondernemingen, organisaties voor duurzaam gedrag. De overheid kan duurzaam gedrag wel stimuleren. CDA, ChristenUnie en D 66 kiezen voor een sturende overheid op het gebied van MVO (maatschappelijk verantwoord ondernemen). De VVD constateert dat de overheid belemmeringen opwerpt voor MVO door te veel te luisteren naar grote en gevestigde partijen. Bedrijven PvdA, CDA en ChristenUnie wijzen op de verantwoordelijkheid van bedrijven voor de sociale, ecologische en economische gevolgen van bedrijfsactiviteiten voor de leefomgeving. De SP wil dat bedrijven de milieu-effecten en sociale gevolgen van hun bedrijfsvoering opnemen in hun jaarverslagen. PvdA, CDA, ChristenUnie en SP stellen dat bedrijven meer transparantie moeten geven over de wijze waarop een product tot stand is gekomen. PvdA en ChristenUnie zijn voorstander ervan dat bedrijven gebonden zijn aan de OESO-richtlijnen voor multinationals en aan Europese en Nederlandse wetgeving. Eerlijke handel PvdA, ChristenUnie, D 66 en GroenLinks pleiten voor eerlijke wereldhandel. GroenLinks ziet een belangrijke rol voor de EU als koploper in eerlijke handel. Sociale normen (o.a. kinderarbeid, mensenrechten, arbeidsrechten) PvdA, D 66 en GroenLinks willen dat sociale normen worden opgenomen in wereldhandelsafspraken. ChristenUnie wenst dat de EU respect voor mensenrechten opneemt in internationaal-economische overeenkomsten ChristenUnie en GroenLinks zetten zich in voor internationale bestrijding van kinderarbeid. GroenLinks ziet graag dat de EU vastlegt dat Europese bedrijven aansprakelijk zijn voor schending van mensenrechten en arbeidsrechten. Pagina 2 van 17

PVV: geen standpunt verwoord over duurzaam inkopen algemeen en de criteria. C) Standpunten politieke partijen verwoord in parlementaire publicaties PvdA (hr. Boelhouwer) sluit zich aan bij de wens van het bedrijfsleven om het beleid inzake duurzaam inkopen te laten vormgeven als procesaanpak in plaats van als productaanpak. Ook het CDA (Mw. Spies) vindt dat het vaststellen van de duurzaamheidscriteria volgens een procesaanpak moet plaatsvinden en dat dit ook moet gelden voor het proces waarin de criteria up-to-date worden gehouden. CDA (motie-aptroot/besselink) verzoekt om in de begroting 2010 prestatieindicatoren op te nemen voor launching customer en innovatief aanbesteden, én om in 2009 ernaar te streven tenminste 10 keer innovatief aan te besteden en 10 keer launching customer te zijn. ChristenUnie (Voordewind, Wiegman-Van Meppelen Scheppink) en SP (Gesthuizen) vinden dat bij aanbestedingen door overheidsorganisaties de arbeidsrechten van werknemers niet mogen worden geschonden. VVD (Mw. Neppérus) stelt dat, hoewel de minister zich verantwoordelijk voelt voor het stimuleren van markten voor duurzame producten en het stimuleren van duurzame innovatie, dit niet naar voren komt in de instrumenten en prestaties. Er wordt slechts ingezet op een pilot duurzame innovatie voor het m.k.b. en op duurzaam inkopen voor overheden. Zij vraagt om extra inzet op duurzame innovatie, met name richting het bedrijfsleven. Zij wil verder duidelijkheid over hoe de minister duurzaam inkopen bij het bedrijfsleven gaat stimuleren, welke middelen zij hiervoor inzet, en welke resultaten zij wil bereiken. SP (Hr. Jansen) vraagt naar de voorbeeldrol van de Rijksgebouwendienst (RGD) op het gebied van toepassing van zonne-energie in de gebouwen van de RGD. Antwoord: De RGD blijkt een voortrekkersrol te vervullen op dit terrein. SP (Hr. Poppe) ziet liever dat, in plaats van de huidige gang van zaken, die basale voorwaarden van aanbieders van producten en diensten worden geëist die ook van de chemische industrie worden geëist. GroenLinks (Hr. Vendrik) vindt dat de overheid een voorbeeldrol heeft en zowel burgers als de private sector moet ondersteunen bij een snelle introductie van led-verlichting. GroenLinks vindt dat de Nederlandse overheid op geen enkele manier via aanbestedingen mag meewerken aan de instandhouding van kinderarbeid, slavernij e.d. ChristenUnie (Wiegman-Van Meppelen Scheppink) en Groenlinks (Vendrik) zijn van mening dat bij aanbesteden van huisbankierschap de MVO-criteria op het gebied van o.a. mensenrechten, arbeid en milieu moeten worden meegewogen. Zij willen ook aansluiting bij het niveau van de FSC-criteria voor duurzaam hout. GroenLinks (Vendrik) en SP (Poppe) willen dat een opdracht gegund wordt aan de best presterende aanbieder op duurzaamheid en social return. Zij vragen ook om een basale richtlijn voor inkoop van goederen en diensten door overheden. D 66 en PVV: geen standpunt verwoord in parlementaire publicaties. Pagina 3 van 17

1. Inleiding Duurzaamheid staat volop in de belangstelling. Voor de VROM-beleidsprioriteit Markten voor Duurzame Producten is duurzaam inkopen een speerpunt. VROM wil dat bedrijven steeds een stap verder gaan in het duurzaam produceren van producten en diensten. En de inkopers van de overheid moeten hun inkoopmacht gebruiken om producenten te prikkelen met steeds milieuvriendelijker producten op de markt te komen". Het duurzaam inkoopbeleid gaat officieel per 1 januari 2010 van start. De Rijksoverheid koopt dan voor 100% duurzaam in. Op 11 februari 2010 is een Algemeen Overleg Duurzaam Inkopen gepland. Om goed op de hoogte te zijn van de standpunten van de politieke partijen is gevraagd om de standpunten over Duurzaam Inkopen, met name ten aanzien van de duurzaamheidscriteria, de milieucriteria en de sociale criteria voor de 45 productgroepen, in beeld te brengen vanaf 1 augustus 2009 tot aan de datum van het Algemeen Overleg. Behalve groen inkopen gaat de overheid in 2010 naast de milieucriteria ook sociale eisen stellen aan de producten en diensten die ze inkoopt. De ministerraad heeft op 9 oktober ingestemd met internationale sociale criteria voor duurzaam inkopen. De sociale criteria bestaan uit het toepassen van de mensenrechten en de 4 fundamentele normen, zoals bescherming tegen kinderarbeid en discriminatie. De normen komen van de internationale arbeidsorganisatie International Labour Organization (ILO). Na het Algemeen Overleg van 11 februari 2010 zal in de dagbladen, regionale bladen, kamerstukken en op internet worden geanalyseerd wat hierover is gepubliceerd. Met deze analyse zijn beleid en Communicatie op de hoogte van de actuele standpunten van de politieke partijen, en beter voorbereid op vragen die eventueel gesteld kunnen worden, tijdens het komend Algemeen Overleg Duurzaam Inkopen. Ook maakt het mogelijk op belangrijke punten in te springen tijdens de speech van de minister bij behandeling van de voortgangsrapportage. Om na te gaan wat de politieke partijen, met name PvdA, CDA, ChristenUnie, VVD, D 66, SP, GroenLinks en PVV, zeggen over duurzaam inkopen is gezocht op internet, o.a. op de websites van de politieke partijen en in een aantal officiële publicaties via Opmaat. Werkwijze en opzet van het onderzoek worden beschreven in bijlage I. Leeswijzer: In paragraaf 2 worden de standpunten van politieke partijen over duurzaam inkopen toegelicht. Deze paragraaf is onderverdeeld in 2.1 standpunten en 2.2 wensen/ideeën/initiatieven van politieke partijen. Per politieke partij wordt de inhoud van het standpunt beschreven. De standpunten onder 2.1 zijn onderverdeeld in: duurzaam inkopen algemeen; milieucriteria en sociale criteria. Duurzaam inkopen algemeen is ingedeeld naar de volgende thema s: voorbeeldrol van de overheid/ innovatie/ administratieve regeldruk/ duurzaam hout. Milieucriteria en sociale criteria is ingedeeld naar de thema s: rol van de overheid/ bedrijven/ eerlijke handel/ sociale normen (o.a. kinderarbeid, mensenrechten, arbeidsrechten). In paragraaf 3 worden de standpunten verwoord in parlementaire publicaties integraal weergegeven, om volledigheid van het standpunt te garanderen. Pagina 4 van 17

2. Standpunten van politieke partijen over duurzaam inkopen 2.1 Standpunten De politieke partijen geven met name op hun standpuntenpagina op de eigen website, in de verkiezingsprogramma s, in weblogs, en in digitale brochures inzicht in hun attitude ten aanzien van duurzaam inkopen. PvdA duurzaam inkopen algemeen Voorbeeldrol voor de overheid De overheid geeft het goede voorbeeld en koopt alleen energievriendelijke apparaten en auto s. mileucriteria en sociale criteria Bedrijven Bedrijven horen minimaal te voldoen aan de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen. Hierin staan de basisnormen voor arbeidsomstandigheden, mensenrechten en milieu verwoord. Multinationals moeten, ook in ontwikkelingslanden, gebonden zijn aan Europese en Nederlandse wetgeving. Bedrijven worden verplicht tot zorgvuldige productie, gebaseerd op naleving van internationale verdragen. Eerlijke handel De handel moet eerlijker: geen handelsbarrières en handelverstorende subsidies. Sociale normen Sociale normen, zoals vrije vakbeweging en verbod op kinderarbeid en duurzaam ondernemerschap, moeten worden opgenomen in wereldhandelsafspraken. CDA duurzaam inkopen algemeen Voorbeeldrol van de overheid De overheid moet het goede voorbeeld geven aan consumenten en producenten, door zelf duurzaam in te kopen en door duurzame catering. Innovatie De overheid kan met haar aanbestedingsbeleid innovatie bevorderen, bijvoorbeeld door innovatieve overheidsopdrachten uit te zetten, waarbij naast de prijs rekening wordt gehouden met het innovatie- en exportpotentieel. milieucriteria en sociale criteria Rol van de overheid - Bij de aanpak van het milieu moet de overheid zo veel mogelijk een beroep doen op de verantwoordelijkheid van mensen, ondernemingen, organisaties. Ook kan de overheid eraan bijdragen dat duurzaam gedrag loont en dat de vervuiler betaalt. - Een sturende rol van de overheid en transparante informatievoorziening voor de consument zullen het belang van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) de komende jaren versterken. Het CDA vindt dat MVO in de toekomst tot de kern van ieder bedrijfsproces gaat behoren. Van groot belang hierbij is dat de overheid een controlerende en stimulerende rol heeft, maar zich terughoudend opstelt bij het maken van wetten op dit gebied. Pagina 5 van 17

Bedrijven - Ondernemers moeten steeds bewuster een balans zoeken tussen de winst die door een onderneming wordt gegenereerd en de gevolgen van deze activiteiten voor de leefomgeving en sociale omgeving. De consument moet direct kunnen zien of gekochte producten op een verantwoorde manier tot stand zijn gekomen. ChristenUnie duurzaam inkopen algemeen Voorbeeldrol voor de overheid, o.a. voor duurzaam hout De import van en handel in illegaal hout wordt verboden. Het gebruik van duurzaam hout wordt gestimuleerd. De overheid geeft daarbij het goede voorbeeld door in het aanbestedingsbeleid 100% legaal en duurzaam hout te gebruiken en het gebruik van duurzaam hout door financiële prikkels te stimuleren. Innovatie De overheid zal als grote publieke opdrachtgever bij gunning van aanbestedingen aan marktpartijen niet alleen letten op de laagst geboden prijs, maar ook rekening houden met duurzaamheid, innovatie en vernieuwing. Vermindering regeldruk De overheid dringt de administratieve lastendruk voor het bedrijfsleven krachtig terug. Met het oog daarop zullen publiek geformuleerde doelen worden afgedwongen middels functionele eisen in plaats van gedetailleerde regelgeving. milieucriteria en sociale criteria Bedrijven - Bedrijven en overheden kunnen MVO bevorderen o.a. door de verantwoordelijkheid te nemen voor de sociale, ecologische en economische gevolgen van bedrijfsactiviteiten en de dialoog aan te gaan met alle belanghebbenden. Ook door duidelijkheid te verstrekken over de omstandigheden waaronder producten zijn gemaakt en gefinancierd. - Aan internationale bedrijven wordt gevraagd zich publiek te verantwoorden over de omgang met werknemers, de rechtsorde in het land van vestiging en het milieu, inclusief het beheer van grondstoffen. De overheid toetst dit bij het verlenen van subsidies. Eerlijke handel Hulp en eerlijke handel: Het gaat hierbij om eerlijke handelsstructuren en het kwijtschelden van schulden. Eerlijke handel komt dichterbij door o.a.: verbetering van de handelspositie van ontwikkelingslanden en Fair Trade (Max Havelaar). Sociale normen Nederland zet zich in ontwikkelingsrelaties bijzonder in voor o.a. de internationale bestrijding van kinderarbeid. In internationaal-economische overeenkomsten van de Europese Unie wordt respect voor de mensenrechten opgenomen als een toetssteen bij de beoordeling of handelspolitieke en financiële bevoordelingen van landen aanvaardbaar zijn. VVD - duurzaam inkopen algemeen Voorbeeldrol van de overheid De overheid als (eerste) klant geeft het product een zetje. De overheid moet zelf klant worden van duurzame innovatieve producten, vaak ook de eerste nieuwe klant van een product ( launching customer ) Pagina 6 van 17

milieucriteria en sociale criteria Bedrijven Het aantal enthousiaste ondernemers dat een markt ziet voor economisch rendabele en toch duurzame producten en diensten, groeit. Ondernemers stuiten echter op onbegrip en belemmeringen bij de overheid als ze hun plannen voor duurzaam ondernemen (MVO) ontvouwen. De overheid laat te veel zijn oren hangen naar grote en gevestigde partijen. D 66 duurzaam inkopen algemeen Voorbeeldrol van de overheid Het Verkiezingsprogramma van D 66 zet in op 100% duurzaam inkopen. In haar aankoopbeleid moet de overheid het goede voorbeeld geven: duurzame energie, cradle-to-cradle, producten en gebouwen, zuinige voertuigen, minder papiergebruik, etc. Door de aanschaf van bijvoorbeeld biologische producten wordt een enorme impuls gegeven aan het verbeteren van de marktpositie van duurzaam geproduceerde goederen. D 66 wil dat overheden alleen duurzaam geproduceerde producten aanschaffen. milieucriteria en sociale criteria Rol van de overheid De overheid moet een krachtiger regie voeren voor MVO. MVO is primair een overheidstaak. Markt waar het kan, overheid waar het moet. Ook nadenken over de multilaterale milieu-agenda en organisatie. De overheid let bovendien op de arbeidsomstandigheden van de mensen die producten voor ons produceren in het buitenland. Eerlijke handel D 66 pleit voor opnemen van milieu-aspecten in WTO-onderhandelingen: actiever inzetten op eerlijke wereldhandel, aanpakken van verstorende subsidies en tariefbarrières en aanpakken van het verplicht open stellen van markten door ontwikkelingslanden. SP duurzaam inkopen algemeen Duurzaam hout Nederland moet zijn grenzen sluiten voor import van illegaal hout en niet duurzaam gewonnen grondstoffen. milieucriteria en sociale criteria Bedrijven In jaarrapportages zullen bedrijven ook milieu-effecten en sociale consequenties van hun (internationale) bedrijfsvoering moeten opnemen. GroenLinks duurzaam inkopen algemeen Voorbeeldrol van de overheid De Europese instellingen moeten, samen met andere overheden, het goede voorbeeld geven. Overheidsinkopen beslaan 16% van de Europese economie. De EU bevordert MVO door: vast te leggen dat alle overheden duurzaam inkopen en aanbesteden, van catering tot kantoorgebouwen en door Fair Trade te stimuleren. Pagina 7 van 17

Innovatie GroenLinks wil de aanbestedingsrichtlijn aanscherpen om kleine en nieuwe bedrijven meer kans te geven op overheidsopdrachten. Doel is de innovatie te bevorderen. milieucriteria en sociale criteria Bedrijven GroenLinks is voorstander van het stimuleren van het bedrijfsleven in ontwikkelingslanden. Nu profiteren vooral Nederlandse bedrijven daarvan. GroenLinks wil dat juist lokale bedrijven in ontwikkelingslanden gestimuleerd worden. Eerlijke handel Een EU die koploper wil zijn in eerlijke handel, moet ook haar interne beleid herzien. Consumenten hebben meer instrumenten nodig om bedrijven aan te spreken op hun gedrag. Producten met een Fair Trade-keurmerk verdienen een voorkeursbehandeling. Sociale normen - Europa moet proberen milieu- en sociale aspecten te verankeren in regels van de Wereldhandelsorganisatie. - In Nederland is kinderarbeid praktisch uitgebannen, maar vooral in ontwikkelingslanden is dit nog aan de orde van de dag. Een effectieve aanpak van kinderarbeid combineert handelsmaatregelen met steun aan kinderen, ouders en overheden. Tegen deze uitbuiting dient de internationale gemeenschap op te treden. - De EU bevordert MVO door vast te leggen dat Europese bedrijven (keten)aansprakelijkheid hebben voor ernstige milieumisdrijven en schendingen van mensenrechten en fundamentele arbeidsrechten, zoals kinderarbeid, zodat slachtoffers van deze schendingen binnen de EU kunnen procederen tegen deze bedrijven. PVV Geen 2.2 Wensen/ideeën/initiatieven Politieke partijen uiten beperkt hun wensen/ideeën/initiatieven ten aanzien van duurzaam inkopen op internet. Enkele wensen/ideeën/initiatieven: PvdA Wensen/ideeën De PvdA vindt dat bedrijven verantwoording moeten afleggen. De PvdA roept daarom bedrijven, overheid en belangenorganisaties op te komen tot een MVOcode à la de code Tabaksblat. Bedrijven kunnen dan in openheid laten zien aan welke normen zij voldoen en ook uitleg verschaffen wanneer ze te kort schieten. Initiatieven PvdA-woordvoerder consumentenbeleid Mei Li Vos is bezig met een wetsvoorstel wet openbaarheid van productie en ketens, de WOP. Dit voorstel geeft de consumenten het recht op informatie over het product in de hele keten. Pagina 8 van 17

CDA Wensen/ideeën De overheid kan eraan bijdragen dat duurzaam gedrag loont en dat de vervuiler betaalt. Regelgeving, vergunningverlening en handhaving moeten aangepast worden aan de eisen van deze tijd. De overheid werkt pas met extra heffingen als er voor burgers ook echte alternatieven voor het extra belaste product zijn. Ook moet de overheid het goede voorbeeld geven, door zelf duurzaam in te kopen. ChristenUnie Wensen/ideeën Bedrijven verplaatsen naar believen hun activiteiten naar landen met een gunstiger vestigingsklimaat. Dat vraagt om wereldwijde afspraken om het economisch verkeer te binden aan sociale en ecologische normen, maar ook om een goed nationaal beleid voor duurzame economische en sociale ontwikkeling. VVD Initiatieven De VVD heeft er in 2006 al een politieke meerderheid voor gevonden dat in 2010 alle aankopen en investeringen van het Rijk duurzaam moeten zijn. Hiermee kan een nieuw idee net dat duwtje in de rug krijgen dat het nodig heeft om op de markt te kunnen slagen. Verder moet de overheid zijn subsidiereflex bedwingen, door niet altijd een zak met geld klaar te zetten, maar soms zelf garant te staan of als partij te investeren bij innovatieve toepassingen. D 66 Wensen/ideeën D 66 wil dat overheden alleen duurzaam geproduceerde producten aanschaffen. De overheid moet een veel krachtiger regie voeren over MVO. Initiatieven D 66 vindt belangrijk dat bestaande subsidieregelingen worden gekoppeld aan het duurzaamheidlabel. De Dutch Green Building Society richt zich nadrukkelijk niet alleen op nieuwbouw maar ook op bestaande gebouwen. Zij ontwikkelen een label dat gekoppeld wordt aan duurzaam inkopen. De harmonisatie met bestaande labels als GreenCalc en GPR is belangrijk. SP Wensen/ideeën - De impact op het milieu moet duidelijker, vindt de SP. Aan alle productie en consumptie zitten negatieve effecten voor natuur, milieu en volksgezondheid elders in de wereld. Die worden niet altijd in geld uitgedrukt en doorberekend in de prijs van producten. - De SP is er vóór dat milieu en duurzaamheid een belangrijke rol gaan spelen in het beleid van ministeries. Initiatieven De SP heeft ervoor gezorgd dat in de jaarlijkse milieubalans waarin de staat van ons landelijk milieu wordt weergegeven ook de impact van onze economie elders in de wereld wordt weergegeven. GroenLinks Wensen/ideeën - De overheid geeft zelf het goede voorbeeld in het steunen van duurzame innovaties: zij gebruikt groene stroom, koopt biologische en Fair Trade producten, maakt waar mogelijk gebruik van open source software en bouwt duurzaam. Pagina 9 van 17

- De EU heeft een Werkpact nodig. Daarin verplichten de nationale regeringen zich om de tweedeling tussen kansrijk en kansarm, tussen insiders en outsiders op de arbeidsmarkt te bestrijden. In het Werkpact moeten de EU-landen ambitieuze criteria vastleggen voor arbeidsparticipatie en bestrijding van sociale uitsluiting. - Een EU die koploper wil zijn in eerlijke handel, moet consumenten meer instrumenten geven om bedrijven aan te spreken op hun gedrag. GroenLinks pleit voor een Europese wet die openbaarheid van productie en ketens voorschrijft. Producten met een Fair Trade-keurmerk dienen te worden vrijgesteld van btw en importheffingen. Initiatieven - GroenLinks zet in op innovatie t.b.v. elektrische auto's. Het Rijk verruilt haar dienstauto's voor elektrische auto's. Hierdoor wordt een competitieve marktintroductie van de schoonste auto's versneld. In combinatie hiermee wordt geïnvesteerd in oplaadpunten. - De bestrijding van kinderarbeid is één van de redenen waarom GroenLinks meer geld wil uittrekken voor ontwikkelingssamenwerking en zich sterk maakt voor eerlijke handel. PVV - Geen Pagina 10 van 17

3. Parlementaire publicaties De parlementaire publicaties, zoals Handelingen Eerste en Tweede Kamer, Kamerstukken Eerste en Tweede Kamer, Kamervragen Eerste en Tweede Kamer, Bijlagen en Niet-dossierstukken tonen de mate van aandacht voor het beleidsthema Duurzaam Inkopen. Kamervragen zijn gesteld door alle fracties, uitgezonderd D 66 en de PVV. PvdA - Kamervragen met antwoord van het lid Kalma (PvdA) aan de minister van Financiën over het aanbesteden van de financiële percelen met inachtneming van sociale en milieucriteria. (Ingezonden 30 oktober 2009). Deelt u de mening dat het niet opnemen van de productgroep «Bankdiensten en Verzekeringen»binnen het traject «Duurzaam Inkopen» van de minister van VROM niet verhindert dat er in de afzonderlijke aanbestedingen van de financiële percelen wel degelijk sociale en milieucriteria kunnen worden opgenomen? Bos: Ja, die mening deel ik. Deelt u de mening dat bij de volgende aanbesteding van de percelen voor financiële diensten dergelijke criteria moeten worden meegewogen? Bos: Bij elke aanbesteding van financiële diensten zal overwogen worden in hoeverre sociale en milieucriteria kunnen worden opgenomen. Indien het antwoord op vraag drie positief is, kunt u de Kamer ruim voor de eerstvolgende aanbesteding op de hoogte stellen van de concrete sociale en milieucriteria die bij de aanbesteding van de financiële percelen worden gebruikt? Kunt u hierbij aangeven of er algemene criteria worden opgesteld of dat deze per aanbesteding verschillen? Bos: Ik acht het niet wenselijk om vooraf aan een aanbesteding de Kamer te informeren over de sociale en milieucriteria welke worden gebruikt. De criteria kunnen per aanbesteding verschillen. Als algemeen criterium in de aanbestedingen van betalingsverkeer wordt gestreefd naar zoveel mogelijk digitale informatie-uitwisseling ten opzichte van informatie op papier. (Kamervragen 2009-2010, vraagnr. 2009Z20086, Tweede Kamer) - Kamervragen van Hr. Boelhouwer (PvdA): 1. Kan de minister voorkomen dat met het vastleggen van criteria de innovatie niet juist wordt geruimd in plaats van gestimuleerd. 2. De rijksoverheid doet jaarlijks voor 40 mld. boodschappen. Kan een gedeelte van dat budget niet gereserveerd worden voor de overheid als launching customer voor de inkoop van innovatieve producten. 3. Vanuit het bedrijfsleven is de wens geuit om het beleid inzake duurzaam inkopen te laten vormgeven als procesaanpak in plaats van als productaanpak. Ik ben het daar wel mee eens. 4. Is het wel verstandig met 1 keurmerk te werken? (Kamerstuk 2008-2009, 30196, nr. 74, Tweede Kamer, Verslag Algemeen Overleg gehouden op 2 juli 2009 over duurzaam inkopen) CDA - Opmerking Liesbeth Spies (CDA): Wij zijn nu een heel eind gevorderd. Dat betekent niet dat wij helemaal klaar zijn. Duurzaam inkopen is niet iets statisch, maar zal zich moeten blijven ontwikkelen. Er komen iedere dag nieuwe kansen en nieuwe producten voorbij. Het vaststellen van criteria nu moet voorzien zijn van een procesaanpak en ook van een proces waarin die criteria steeds up-to-date worden gehouden. Misschien kunnen in de volgende voortgangsrapportage de resultaten van het nadenken over het opnemen van de levensduur van gebouwen worden opgenomen. (Kamerstuk 2008-2009, 30196, nr. 74, Tweede Kamer. Duurzame ontwikkeling en beleid; Verslag algemeen overleg gehouden op 2 juli 2009 over duurzaam inkopen) - Kamervraag Hr. Pieper (CDA): Voor de CDA-fractie staat vast dat we met de productie van meer duurzaam geproduceerd voedsel in de omgeving van onze Pagina 11 van 17

eigen steden een sociaal duurzamere bijdrage kunnen leveren aan een vitaler platteland. Kan de minister (Verburg) een definitie geven van het begrip duurzaam? Geldt die definitie alleen voor haar ministerie (LNV), of geldt die ook voor de andere ministeries? Met andere woorden: wij willen graag dat de minister toezegt dat zij zaken die betrekking hebben op duurzaam produceren en duurzaam voedsel met haar collega s van VROM, VWS en EZ afstemt. Zodoende kan het voltallige kabinet met heldere definities werken. Nog concreter: is deze minister bereid om minister Cramer van VROM te vragen dat SenterNovem op het terrein van duurzaam inkopen daarin gaat jaarlijks toch 40 mld. om niet te eng kijkt om te voorkomen dat allerlei Nederlandse bedrijven, boeren en tuinders, worden uitgesloten? (Kamerstuk 2009-2010, 32123 XIV, nr. 26, Tweede Kamer. Vaststelling begroting Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (XIV) voor het jaar 2010; Verslag wetgevingsoverleg op 29 oktober 2009 over begrotingsonderzoek 2010, Diergezondheidsfonds en leefbaarheid platteland) - Motie-Aptroot/Besselink (CDA) met verzoek: 1.om in begroting 2010 prestatieindicatoren op te nemen voor launching customer en innovatief aanbesteden. 2. in 2009 ernaar te streven tenminste tien keer innovatief aan te besteden en tien keer launching customer te zijn en hierover te rapporteren in het jaarverslag 2009 van het Min. van EZ. Antwoord brief minister Verhoeven: N.a.v. de motie heb ik een rijksbrede indicator innovatiegerichte aanbesteding in de begroting van Ministerie van EZ opgenomen als volgt geformuleerd: Het aantal door de rijksoverheid uitgevoerde innovatiegerichte aanbestedingen: streefwaarde voor 2010 is 20 innovatiegericht inkopen. Deze indicator brengt in beeld hoe vaak de rijksoverheid innovatiegericht aanbesteedt. Stimuleren van meer innovatiegerichte inkopen bij de overheid: Het kabinetsproject Nederland Ondernemend Innovatieland (NOI) is interdepartementaal opgezet. Bevorderen van innovatiegericht inkopen maakt onderdeel uit van dit project. Eén van de maatregelen is het expertisenetwerk innovatiegericht inkopen, ingericht bij het expertisecentrum aanbesteden PIANOo. Dit wordt in 2009/2010 vormgegeven door het publiceren van een overzicht met goede voorbeelden op het gebied van innovatiegericht inkopen en een handreiking waarin het innovatiegerichte aanbestedingsproces wordt beschreven. Daarnaast is een virtueel netwerk innovatiegericht inkopen ingericht op PIANOo-desk. (16-11-2009, Kamerstuk 2009-2010, 27406, nr. 162, Tweede Kamer. Nota 'De kenniseconomie in zicht'; Brief minister EZ over onder meer het opnemen van prestatie-indicatoren voor launching customer en innovatief aanbesteden) ChristenUnie - Vragen van de leden Voordewind, Ortega-Martijn (beiden ChU) en Gesthuizen (SP) aan de stas EZ en minister BuZa over de schending van arbeidsrechten van werknemers in Azië door in Nederland actieve bedrijven. Worden producten van de in het rapport genoemde bedrijven ingekocht door de rijksoverheid en/of provinciale, gemeentelijke overheden en waterschappen? Indien dit het geval zou zijn, beschouwt u dit dan strijdig met de sociale criteria voor duurzaam inkopen zoals deze door het kabinet op 23 mei 2008 zijn vastgesteld? Zo ja, welke maatregelen kunt u daartegen ondernemen? Antwoord: Voor zover nagegaan kon worden, zijn geen aanbestedingen door overheidsorganisaties bekend bij in het rapport genoemde bedrijven. Dit wil niet zeggen dat gegarandeerd kan worden dat er nooit iets door een overheidsorganisatie is ingekocht bij genoemde bedrijven. (Kamervragen met antwoord 2008-2009, nr. 3328, Tweede Kamer. (Ingezonden 18 februari 2009)) - Wiegman-van Meppelen Scheppink (ChU): Ik sluit ik me aan bij de heer Boelhouwer, maar wil uitgebreider stilstaan bij drie onderwerpen: duurzaam inkopen in de grond-, weg- en waterbouw, duurzaam hout (FSC-keurmerk) en de banken. DuboCalc is een prima principe, maar dit moet niet moet worden Pagina 12 van 17

ingevoerd voordat er consensus is bereikt. Met alle liefde lever ik een bijdrage aan het beperken van het aantal VAO s, maar het is belangrijk dat de minister FSChout met liefde omarmt en dat zij alles wat daaraan gelijkwaardig is, de ruimte geeft om tot bloei te komen. Ik ben blij met de woorden van de minister over de banken, maar desondanks overweeg ik om een heel scherpe motie in te dienen. Ik overweeg dat juist om de minister te helpen, dus om het duurzaam inkopen bij de andere kabinetsleden op alle terreinen goed tussen de oren te krijgen. (Kamerstuk 2008-2009, 30196, nr. 74, Tweede Kamer. Duurzame ontwikkeling en beleid; Verslag algemeen overleg gehouden op 2 juli 2009 over duurzaam inkopen) VVD - Vragen van het lid Neppérus (VVD): Ingangsdatum van duurzaam inkopen vervroegen. Website van SenterNovem moet actueel zijn. Aanpak ten aanzien van verhuizers die duurzaam willen gaan werken. De overheid heeft een voorbeeldfunctie voor de inkoop van elektrische auto s. Er mag wellicht nog iets meer gebeuren in Europees verband ten aanzien van duurzaam hout. Wellicht is meer dan één keurmerk gewenst? Voorliggende stuk is een goede basis, mits er voldoende ruimte blijft voor prikkels voor innovatie. Ik denk dat wij daarop altijd moeten terugkomen. (Kamerstuk 2008-2009, 30196, nr. 74, Tweede Kamer. Duurzame ontwikkeling en beleid; Verslag algemeen overleg gehouden op 2 juli 2009 over duurzaam inkopen.) - Neppérus: Is het waar dat door uw ministerie een brief aan het bedrijfsleven is gestuurd om te komen tot ten minste een volledige herziening voor de regels van duurzame inkoop in de catering? Aan hoeveel en aan welke sectoren zijn er brieven gezonden? Wat is de status van de herziening. Op welke wijze wordt op de website van SenterNovem bekend gemaakt in welke sectoren het om conceptregels gaat en in welke sectoren niet? Blijft het uitgangspunt voor de regelgeving voor duurzame inkoop dat het simpele regelgeving moet zijn? (Kamervragen met antwoord 2009-2010, nr. 230, Tweede Kamer. Vragen van het lid Neppérus (VVD) aan de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer over duurzame inkoop. (Ingezonden 14 september 2009); Antwoord) - Neppérus (als rapporteur van de Vaste Commissie Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer): Een ander punt is dat de minister zich verantwoordelijk voelt voor het stimuleren van markten voor duurzame producten en het stimuleren van duurzame innovatie. Dit komt echter niet erg naar voren in de instrumenten en prestaties. Er wordt slechts ingezet op een pilot duurzame innovatie voor het midden- en kleinbedrijf, en op duurzaam inkopen voor overheden. Ik kom nog even terug op de begrotingspost. Blijkbaar vallen inkopen en produceren onder verschillende artikelen. Het lijkt mij te helpen als er een volgende keer wat meer toelichting bij wordt gegeven. Als wij in de Kamer daarover in verwarring raken, zullen er waarschijnlijk meer mensen door in verwarring raken. Antwoord Minister Cramer: Mevrouw Neppérus heeft een punt. Ik kan haar meedelen dat wij de post duurzaam inkopen volgend jaar zullen overhevelen naar de post duurzaam produceren. (Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van VROM (XI) en van de begrotingsstaat van het Waddenfonds voor het jaar 2010. Tweede Kamer der Staten-Generaal, Vergaderjaar 2009 2010, 32 123 XI, Nr. 18) - Neppérus: Dat brengt mij aan het eind van mijn rapporteursdeel tot de volgende vragen. Is het, gegeven de crisis, niet nu het moment om extra op duurzame innovatie in te zetten, met name richting het bedrijfsleven? Hoe gaat de minister het duurzaam inkopen bij het bedrijfsleven stimuleren? Welke middelen zet zij Pagina 13 van 17

daarvoor in? Welke resultaten wil zij in 2010 bereiken? Op welke manier is duurzaam inkopen verwerkt in de post van 149 mln.? De minister schrijft dat in specifieke gevallen beleidsafspraken en convenanten met bedrijfsleven en overheden worden gemaakt. Om welke specifieke gevallen gaat het? In 2010 is het denken in ketens onderdeel van het reguliere beleid, zo staat op pagina 68. Dat is heel mooi, maar wat gaat de minister doen om dat te bereiken? Hoe gaat iedereen in Nederland dat begrijpen? In 2010 koopt de rijksoverheid voor 100% duurzaam in, gemeenten voor 75% en provincies en waterschappen voor 50%. Hoe zijn deze verschillen in percentages te verklaren? Wat zijn de vooruitzichten voor 2011? Op welke weg wil de minister uiteindelijk tot 100% duurzaam komen? (Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van VROM (XI) en van de begrotingsstaat van het Waddenfonds voor het jaar 2010. Tweede Kamer der Staten-Generaal, Vergaderjaar 2009 2010, 32 123 XI, Nr. 18) D 66 Geen SP - Poppe (SP): Al dat geleuter over criteria, middelvoorschriften en het vaststellen van productgroepen geeft de komende jaren alleen maar kommer en kwel en leidt tot allerlei peperdure interdepartementale overleggen. Nee, eis van aanbieders van producten en diensten gewoon die basale voorwaarden die wij ook aan de chemische industrie stellen. Het gaat hierbij om 40 mld. Dat zal echt een stap vooruit zijn! (Kamerstuk 2008-2009, 30196, nr. 74, Tweede Kamer. Duurzame ontwikkeling en beleid; Verslag algemeen overleg gehouden op 2 juli 2009 over duurzaam inkopen) - Vragen van het lid Jansen (SP) aan de ministers van VROM en voor WWI over de toepassing van zonne-energie in gebouwen van de Rijksgebouwendienst. (Ingezonden 8 oktober 2009). Jansen: de Rijksoverheid heeft een voorbeeldfunctie bij de invoering van duurzame technieken. Dit geldt dubbel voor de actieve benutting van zonne-energie, omdat dit op termijn vrijwel zeker de belangrijkste duurzame energievoorziening zal worden. Antwoord: De medio dit jaar vastgestelde criteria voor duurzaam inkopen sluiten hierop aan. De RGD loopt daarbij vooruit op de door het kabinet aangekondigde stapsgewijze aanscherping van de energieprestatienorm tot aan 0-energiegebouwen. (Kamervragen met antwoord 2009-2010, nr. 568, Tweede Kamer) GroenLinks - Hr. Vendrik (GrL): Wat ons betreft, moet de overheid zelf het goede voorbeeld geven, maar ook burgers en de private sector ondersteunen door snel ledverlichting mogelijk en goedkoper te maken via verlaging van de btw-tarieven. Wil het kabinet ervoor zorgen dat op zo kort mogelijke termijn via het programma duurzaam inkopen of anderszins de overheid en de publieke sector overstappen op led-verlichting? Is het kabinet bereid in Europa de verlaging voor de btw van led-lampen te bepleiten en daarvoor te strijden? Wat gaat de minister ervoor doen? (Handelingen 2008-2009, nr. 104, Tweede Kamer, pag. 8355-8358. Vragen van het lid Vendrik over het afscheid van de gloeilamp en de snelle introductie van led-verlichting (mondelinge vragenuur)) - Vendrik (GroenLinks): Vraag één was of de staatssecretaris (EZ?) in het najaar in zijn brief over NOiV expliciet wil ingaan op het verplichtende karakter van open standaarden gelijk duurzaam inkopen in 2010, een programma dat bij minister Cramer loopt en eveneens zeer verplichtend is. Dat kan dus in dezen waarschijnlijk ook. Graag hoor ik een nadere overweging. Staatssecretaris Pagina 14 van 17

Heemskerk: Het antwoord is ja. (Kamerstuk 2008-2009, 24095, nr. 250, Tweede Kamer. Frequentiebeleid; Verslag algemeen overleg op 1 juli 2009 over o.a. Belme-niet register) - Vendrik: Teleurstellend dat de minister in dit debat nog geen helderheid kan geven over de sociale criteria. Voor mijn fractie behoort dat integraal onderdeel te zijn van duurzaamheid. Ik doel op de meest scherpe vormen van bijvoorbeeld kinderarbeid en slavernij. De Nederlandse overheid, de publieke sector, zou toch via aanbestedingen op geen enkele manier moeten meewerken aan de instandhouding van dit soort praktijken? Dat zou een standaardeis moeten zijn. Op dat punt heb ik een motie voorbereid, maar ik zout die op als ik ervan uit mag gaan dat de minister ons half september zicht biedt op de wijze waarop die sociale criteria onderdeel uitmaken van de duurzaam inkooppraktijk. (Kamerstuk 2008-2009, 30196, nr. 74, Tweede Kamer. Duurzame ontwikkeling en beleid; Verslag algemeen overleg gehouden op 2 juli 2009 over duurzaam inkopen) ChristenUnie, Groenlinks, SP: - Aan de orde zijn de stemmingen over moties, ingediend bij het debat over duurzaam inkopen: 1)de motie-wiegman-van Meppelen Scheppink (ChU)/Vendrik (GrL) over aanbesteden huisbankierschap met inachtneming van breed gedragen MVOcriteria op onder meer het gebied van mensenrechten, arbeid en milieu 2) de motie-wiegman-van Meppelen Scheppink/Vendrik over aansluiten bij het niveau van de FSC-criteria 3) de motie-vendrik/poppe (SP) over gunnen van de opdracht aan de best presterende aanbieder op duurzaamheid en social return 4) de motie-poppe/vendrik over vaststellen van een basale richtlijn voor inkoop van goederen en diensten door overheden. Alle moties zijn verworpen. (Handelingen 2008-2009, nr. 103, Tweede Kamer, pag. 8341-8341 Stemmingen over moties, ingediend bij het debat over duurzaam inkopen. + Handelingen 2008-2009, nr. 103, Tweede Kamer, pag. 8297-8299 Debat naar aanleiding van een algemeen overleg op 2 juli 2009 over duurzaam inkopen) PVV Geen Pagina 15 van 17

Bijlage I Onderzoeksverantwoording Bronnen Voor de selectie is gezocht in de volgende bronnen op internet: de websites van de politieke partijen, met name de standpuntenpagina s, maar ook verkiezingsprogramma s, themapagina s, weblogs via Opmaat (sdu) in: Handelingen Eerste en Tweede Kamer, Kamerstukken Eerste en Tweede Kamer, Kamervragen Eerste en Tweede Kamer, Bijlagen, Niet-dossierstukken Werkwijze Stakeholders zijn de grote politieke partijen: - PvdA - CDA - ChristenUnie - VVD - D 66 - SP - GroenLinks - PVV Er is gezocht aan de hand van de volgende zoektermen: Duurzaam inkopen; Duurzaamheidscriteria; Milieucriteria; Sociale criteria. Trefwoorden zijn: Duurzaam inkopen; Inkoopbeleid overheden; Opstelling van criteria (milieu- en sociale criteria) voor alle relevante productcategorieën van overheidsaanbestedingen: van dienstauto s en catering tot grond-, weg- en waterbouw (GWW); voortrekkersrol VROM. De stakeholdersanalyse beperkt zich tot Nederland en de EU. De periode waarover is gezocht loopt van 1 augustus 2009 tot 13 januari 2010. In een aanvulling zal de periode van 13 januari tot 11 februari 2010, de datum van het Algemeen Overleg Duurzaam Inkopen, nader worden geanalyseerd. Er is gewerkt met een analyseschema. Pagina 16 van 17

Pagina 17 van 17