Veldnamen als levend erfgoed in het Nationaal Landschap Drentsche Aa Interdisciplinair landschapsonderzoek als basis voor integraal landschapsbeheer Theo Spek Theo Spek - ICAG Seminarie Leuven 31 mei 2016
Tim Robinson: chroniquer van veldnamen en verhalen in het westen van Ierland
Persoonlijke introductie Geboren in Rhenen (Utr.) Familie komt van Goeree-Overflakkee (Z-.H) Opgeleid en gepromoveerd aan de Wageningen Universiteit (Gld) Gewerkt bij Stiboka / Staring Centrum/ Alterra Wageningen (1990-2003) Gewerkt bij ROB / RCE in Amersfoort (2003-2010) Hoogleraar Landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen (sinds 2010)
Kenniscentrum Landschap RUG Opgericht op 1 september 2010 Gevestigd in de binnenstad van Groningen 10 medewerkers, 11 promovendi, ca 45 masterstudenten Opleiding, onderzoek, cursussen Opdrachtonderzoek voor overheden en maatschappelijke organisaties Veel aandacht voor kennisuitwisseling met de praktijk
Onderzoekslijnen Kenniscentrum Landschap 1. Co-adaptatie van mens en natuur in de kust- en veenlandschappen langs de Waddenzee en Zuiderzee 2. Landschap, economie en samenleving van de Pleistocene zandlandschappen van de Nederlanden tijdens de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd 3. Vergelijkend en interdisciplinair onderzoek naar kastelen, buitenplaatsen en landgoederen vroeger en nu 4. De landschapsbiografie als instrument voor ruimtelijke planning en ontwerp 5. Historische ecologie als verbindend concept van natuurbeheer en erfgoedzorg
Interdisciplinaire én transdisciplinaire benadering van het landschap
Drie dimensies van landschap (tripartite model Habermas het ware, het goede en het schone ) 1. Het fysieke landschap (matterscapes) 2. Het sociale landschap (powerscapes) 3. Het innerlijke landschap (mindscapes) Maarten Jacobs (2006) The production of mindscapes. A comprehensive theory of landscape experience. Proefschrift Wageningen Universiteit.
Dimensie 1: het fysieke landschap (matterscape) Tastbare werkelijkheid, zowel bovengronds als ondergronds Domein van de natuurwetenschappen, geografie, landschapsbeheerders, boeren etc. Positivistisch: concreet, meetbaar, harde feiten, aanwezig of niet aanwezig, waar of niet waar
Dimensie 2: het sociale landschap (powerscape) landschap als sociale ruimte rechtsverhoudingen, sociale verhoudingen, economie, collectieve normen, ideeën, zeden en gewoonten, ideologie, macht, religie etc. m.b.t. landschap en landgebruik domein van de samenleving zelf, politiek en van sociale wetenschappen (sociologie, antropologie etc.) feiten én waardeoordelen, goed of fout, passend/niet passend, rechtvaardig/onrechtvaardig (moraliteit) )
Dimensie 3: het innerlijke landschap (mindscape) persoonlijke waarneming, emotie, beleving, betekenisgeving, verbeelding; verbonden aan eigen identiteit, levensgeschiedenis en levenservaring domein van het individu, de kunstenaar, psychologie en kunstgeschiedenis authenticiteit, waarachtigheid, originaliteit, verbeelding, persoonlijke ethiek
Toponiemen hebben evenzeer relaties met elk van deze drie dimensies bijvoorbeeld: Galgenberg
Biografie van het landschap ontstaan in de culturele antropologie lange termijnontwikkeling van zowel het fysieke landschap als de betekenis van dit landschap voor mensen Veelvuldig ingezet in landschapsplanning en landschapsbeheer
Een landschapsbiografie is een interdisciplinair, goed onderbouwd, toegankelijk geschreven en rijk geïllustreerd verhaal over de geschiedenis van het landschap en de betekenis daarvan voor mensen
Het lezen van een landschap Hoe kunnen we de biografie van een landschap onderzoeken en het landschap leren lezen?
Archieven Archeologische gegevens Historische kaarten Schilderijen en tekeningen Biografie van het landschap Veldwerk Paleobotanisch onderzoek Bodemopbouw Toponiemen Landbouwgeschiedenis Oral history
Veldwerk
Archiefonderzoek
Studie van historische kaarten
Analyse luchtfoto s en satellietbeelden
Onderzoek naar het reliëf met laseraltimetrie (AHN)
AHN-bewerking Dommeldal ten noorden van Liempde
Archeologisch onderzoek
Archeologische veldkartering
Paleobotanisch onderzoek (fossiel stuifmeel, zaden, houtskool, houtresten)
Bodemgenetisch onderzoek
Micromorfologisch bodemonderzoek (slijpplaatonderzoek)
Zandkorrel Humus van een prehistorisch e bosgrond Ploegsporen Houtskool
Heidebodem uit de historische tijd Akkerlaag uit de IJzertijd Oude bosbodem uit de Steentijd
Dateringstechnieken AMS C14-datering (Accelerated Mass Spectrometry) (ouderdomsbepaling van zeer kleine hoeveelheden organisch materiaal) OSL-datering (Optical Stimulated Luminescence) (ouderdomsbepaling niet-organische bodemlagen)
Historische ecologie: onderzoek naar de invloed van de mens op flora en fauna
Bestuderen van historische foto s
Bestuderen van schilderijen en tekeningen
Ervaringskennis Oral history Lokale terreinkennis Kennis historische werktuigen, het vroegere landgebruik en het vroegere landschapsbeheer Plekgebonden verhalen, sagen, legenden
Verbinding van expert knowledge en local knowledge 1. Kennis van deskundigen (geologie, bodemkunde, archeologie, historische geografie, bouwhistorie, naamkunde, geschiedenis, historische ecologie) 2. Kennis van streekbewoners en vrijwilligers (amateurarcheologen, historische verenigingen, boerenorganisaties, natuurverenigingen, overigen)
Mogelijke onderzoeksthema s voor vrijwilligers 1. Archeologische veldkartering 2. Veldnamenonderzoek 3. Veldkartering historische landschapselementen 4. Oral history / interviews met gebiedskenners 5. Arbeidsintensief archiefonderzoek 6. Verzameling historisch beeldmateriaal 7. Veldfotografie
Onderzoek van historische plaatsnamen, waternamen en veldnamen Loo
Biografie van het landschap
Landschapsonderzoek is het leggen van verbindingen: tussen plekken, terreinen, microregio s en regio s tussen verscheidene tijdlagen tussen natuur en cultuur tussen terrestrische en maritieme gebieden tussen stad en platteland tussen ondergrondse en bovengrondse aspecten tussen materiële en immateriële aspecten tussen deskundigenkennis en lokale kennis tussen de academische wereld en de praktijk tussen onderzoek, planning en ontwerp
Landschapsbiografie en planvorming De vervaardiging van een landschapsbiografie zou een vast onderdeel dienen te worden bij ingrijpende plannen in het landelijk gebied Opbouw, ontstaansgeschiedenis en landschappelijke en cultuurhistorische waarden van het plangebied Zowel in onderzoek als planvorming intensieve participatie van bewoners en maatschappelijke organisaties Proces niet serieel, maar parallel geschakeld: planvormers en streek zijn betrokken bij het onderzoek, onderzoekers en streek zijn gedurende het gehele proces betrokken bij de planvorming
Het Nationaal Beek- en Esdorpenlandschap Drentsche Aa
Opdracht vanuit het bestuur: Voor een ontwikkelingsgerichte landschapsstrategie is kennis nodig van de ontwikkelingsgeschiedenis van het landschap, niet alleen institutionele kennis, maar ook de kennis van bewoners en grondgebruikers. Door deze verschillende kennisdomeinen aan te boren en onderling te verbinden kunnen nieuwe creatieve oplossingen worden gevonden voor inrichting en beheer Beheer-, Inrichtings- en Ontwikkelingsplan Drentsche Aa 2002
uitzonderlijke ecologische waarden laaglandbeken, hooilanden, droge en natte heidevelden, heischrale graslanden, broekbossen, veentjes, oude bossen, stuifzanden, beekvissen, vlinders, insecten, vogels etc.
uitzonderlijke aardkundige waarden smeltwaterzanden, potklei, glaciale keileemruggen, smeltwaterdalen, pingo s, paraboolduinen, meandergordels, beekterassen, stroeten, veenprofielen, prehistorische akkerbodems, esgronden, stuifzanden
zeer hoge archeologische waarden 3600 archeologische vindplaatsen, Neandertalvondsten, vuursteenvindplaatsen, hunebedden, prehistorische nederzettingen, grafheuvels, urnenvelden, rituele deposities, Celtic fields, ijzerproductiesites, middeleeuwse nederzettingen, tichelovens
zeer gaaf historisch esdorpenlandschap middeleeuwse esdorpen, historische boerderijen, brinken, essen, groenlanden, holten en strubben, heidevelden, houtwallen en singels, landgoederen, historische wegen, staatsbossen, jonge heideontginningen, vooroorlogse recreatielandschappen
waardevolle architectuur en landschapsarchitectuur
bijzonder immaterieel erfgoed veldnamen verhalen taal en literatuur tradities boermarken
Beekdal Loonerdiep ten noordwesten van Balloo
Celtic field IJzertijd 20 e -eeuwse heideontginningen Spookverhaal Swienemaet Dekzandrug met Bronstijd- en IJzertijdnederzetting Nederzetting en akkercomplex uit Romeinse tijd Esontginningen Noordesch Balloo Hunebed met TRBnederzetting 20 e -eeuws ruilverkavelingsbosje Holocene beekmeander Laatmiddeleeuwse hooilanden met voormalige aalstallen Vuursteenvindplaats Mesolithicum 13 e -eeuwse watermolen Klooster Assen Trechtervormige veedrift Middeleeuws bisschoppelijk domeingoed Lantinge 17 e -eeuwse houtwallen en singels Pingoruïne Kampsheide
Het Ballooërveld
Hoe kunnen deze belangrijke waarden van het Drentsche Aa-gebied voor de toekomst behouden blijven, zonder dat de verdere ontwikkeling van het gebied op slot wordt gezet? Belangrijke opdracht voor bewoners, beleidsmakers, beheerders, maatschappelijke organisaties, ondernemers en onderzoekers
Vijf projecten 1. Landschapsbiografie 2. Digitale Dorpsatlas 3. Landschapsvisie Drentsche Aa 4. Inrichtings- en beheerplannen 5. Veldnamenproject
Elerie, H. & Th. Spek (red.) Van Jeruzalem tot Ezelakker. Veldnamen als levend erfgoed in het Nationaal Landschap Drentsche Aa. Uitgeverij Matrijs, Utrecht, www.matrijs.com
PAUZE
Soorten toponiemen Waternamen (hydroniemen) Plaatsnamen (toponiemen) Veldnamen (microtoponiemen) Straatnamen (hodoniemen) Huis- en boerderijnamen
Waarom toponiemen? oriëntatie: om onderling te kunnen te communiceren over ligging van plekken toeeigening: om bezit en gebruiksrechten af te bakenen identiteit: om belangrijke gebeurtenissen / bijzondere verhalen / bijzondere plekken te blijven herinneren
Hoe oriënteerden mensen zich in een uitgestrekte wildernis?
Orale traditie: mondeling doorgeven van terreinkennis Songlines Aboriginals
Aporta, Claudio (2009) The trail as home: Inuit and their pan-arctic network of routes. Human Ecology 37, 2: 131-146.
Khanty - Siberië
Drie soorten benamingen van plekken 1. Beschrijvend 2. Functioneel 3. Ritueel-kosmologisch
Veldnamen en verhalen Plekken hebben niet alleen namen, maar vaak ook tal van verhalen Zowel veldnamen als de bijbehorende verhalen geven plekken, terreinen en dorpsgebieden extra waarde en betekenis Namen zijn belangrijk erfgoed van vorige generaties dat het waard is om vast te leggen en door te geven aan toekomstige generaties
Boven elk landschap zweeft een onzichtbaar landschap van namen, verhalen en betekenissen
Anloër Strubben Zuidesch Gelderlanden Pastorijkamp Paasbrink Weiers Beken Ziel Kruimt Koepstukken Pismuskampen Grote Veld De Broeken Gorrelkampen De Maarschen
De veelzijdigheid van toponiemen Ze geven ons informatie over: vroegere talen en dialecten de opbouw en geschiedenis van het natuurlijke landschap de opbouw en geschiedenis van het cultuurlandschap de archeologische voorgeschiedenis de lokale en regionale geschiedenis de geschiedenis van de landbouw volksverhalen, mythen, sagen historische gebruiken en omgangsvormen
Plaats- en tijdafhankelijkheid van eigennamen Namen worden gegeven aan specifieke plekken. Wanneer ze blijven voortbestaan, verwijst een latere naam nog altijd naar de oorspronkelijke kenmerken van die plek (= belangrijk voor landschapsreconstructie) Namen hebben vaak kenmerken van de taal in een specifieke periode. Wanneer ze versteend worden, dragen ze nog eeuwenlang de kenmerken van die oude taal (=belangrijk voor datering van namen en plekken)
Opkomst, bloei en verval van namen Namen komen op, blijven een tijd in gebruik en raken op zeker moment ook weer buiten gebruik Het namenlandschap verandert dus voortdurend Algemeen: hoe groter het benoemde gebied is, hoe bestendiger de naam (veel mensen kennen het, daardoor moeilijker te veranderen) Hoe intensiever het cultuurlandschap wordt gebruikt en hoe sterker het land wordt verdeeld, hoe meer namen nodig zijn
Bestendigheid van verschillende soorten namen Waternamen (zeer bestendig; vaak zeer oud; soms prehistorisch) Plaatsnamen (vrij bestendig; verschillende ouderdomscategorieën: prehistorisch, vroeg-historisch, middeleeuws, post-middeleeuws) Veldnamen (minder bestendig; deels middeleeuws, deels postmiddeleeuws) Boerderijnamen (minder bestendig; deels middeleeuws, deels postmiddeleeuws)
De ouderdom van veldnamen in Drenthe Doordat het grootste deel van de bouwlanden (essen) in de Middeleeuwen is ontgonnen, dateren veel namen op de essen waarschijnlijk uit die periode In de stroomdalen zijn de hooilanden (stroomland) vooral in de Late Middeleeuwen ontgonnen (veel middeleeuwse namen), de weilanden (bovenlanden) pas in de 17 e -19 e eeuw (groenlandscheidingen) De jonge heideontginningen uit de periode 1900-1940 leverden veel nieuwe namen op ter plekke van de vroegere veldgronden De ruilverkavelingen uit de periode 1950-1990 leidden tot een groot verlies aan namen (sterke kavelvergroting)
Veldnamen: hoe hield men het overzicht? Natuurlandschap werd door vroegere bewoners in verschillende soorten landschappen en deellandschappen onderverdeeld Elk kreeg een eigen etiket (veldnaamtype) Begrensde oneindigheid: ingewikkelde werkelijkheid kon zo worden teruggebracht tot beperkt aantal landschapstypen: overzichtelijk, beheersbaar, overdraagbaar
Veldnamen als gestolde terreinkennis stroet
Horst: zandopduiking in laaggelegen gebied
Veldnamen als mentale kaart
Voorbeeld: allerlei hoogten berg pol bult haar hoorn / heurn schoot horst duin nor hul
Veldnamen als aanduiding voor bossen holt loo laar dick hees(t) bruil horst strubben
Veldnamen Veldnamen zijn niet alleen taalkundig/etymologisch interessant, maar bevatten ook veel historischlandschappelijke informatie (reliëf, bodem, vegetatie, grondgebruik, antropogene elementen) Veel jongere veldnamen bevatten samenstelling van kernwoord (slotelement) en verbijzonderend woord ( eerste element ). Voorbeelden: Lankhorst = lang + horst = langgerekte zandrug in lager gelegen gebied Rietbroek = riet + broek = moerasbos met riet Tillemaat = til + maat = hooiland bij de brug (til = brug)
De veertien benoemingsmotieven van Schönfeld 1. Benoeming naar het verschil van hoog en laag 2. De gesteldheid van de bodem 3. De begroeiing 4. Het gebruik dat van de bodem gemaakt wordt 5. De dieren die er huisden 6. De dieren die men er liet grazen 7. De grootte 8. De vorm 9. De ligging 10. Afsluiting, omheining, grensteken 11. Het water 12. Weg, dam, dijk, brug, sluis 13. Een bouwsel 14. Bezitter of gebruiker Moritz Schönfeld (1880-1958)
Veldnamenonderzoek 1. onderzoek naar levende veldnamen (interviews, veldkartering) 2. onderzoek naar historische veldnamen (archief- en literatuuronderzoek)
Bronnen voor historisch veldnamenonderzoek kaartboeken / manuscriptkaarten / archieven historisch-topografische kaarten kadaster 1832 notariële archieven 19 e eeuw krantenarchieven collectie Meertensinstituut Amsterdam collectie Wieringa lokale veldnamencollecties
Veldnamenkaartjes van omgeving van Anderen en Taarlo door Jan Wieringa
Veldnamen uit de grondschattingsarchieven kaarten en registers van bouwlanden en groenlanden uit periode 1641-1654
Veldnamenproject Drentsche Aa Inventarisatie namen door vrijwilligers Hulp bij verwerking en interpretatie door deskundigen Boekproject Oral history door studenten Scholenproject Ontwerpen met veldnamen Veldnamenexcursies Veldnamenfestival
Veldnamen als metafoor: tien attitudes 1. De betekenisvinder: gevonden voorwerpen en herkenbare verhalen 2. De schatbewaarder: veldnamen in kaart gebracht 3. De wetenschapper: op zoek naar betekenissen en samenhangen 4. De museumdirecteur: representatie en educatie 5. De landgebruiker: nieuw gebruik, nieuwe namen
6. De illusionist: (on)mogelijke toekomsten in beeld gebracht 7. De verhalenvertaler: ontwerpen met veldnamen 8. De beleidsambtenaar: het bureaulandschap in kaart gebracht 9. De sjamaan: beleven van de ziel van een plek 10. De gamer: virtuele wereld vol namen en verhalen
De betekenisvinder: namen en verhalen
De schatbewaarder: veldnamen in kaart gebracht
Veldnamenkaart van het dorpsgebied van Anloo (Drenthe), gemaakt door inwoners op basis van oral history
www.dorpsatlasdrentscheaa.nl
t Aolstalbad in Gasteren
De wetenschapper: op zoek naar benoemingsmotieven, landschappelijke samenhangen en antropologische duidingen - Etymologie - Historische geografie - Historische ecologie - Culturele geografie - Culturele antropologie
De landgebruiker: nieuw gebruik, nieuwe namen
De verhalenvertaler: ontwerpen met veldnamen
De sjamaan: over veldnamen als ziel van de plek
De gamer: virtuele wereld vol namen en verhalen
Veldnamenfestival Anloo 2009
Pleidooi voor een veel grotere aandacht voor de betekenis van plekken, namen en verhalen in het landschap een veel scherper oog voor de wijze waarop bewoners en gebruikers van het landschap met hun cultuurhistorie en landschap omgaan een betere verbinding tussen de domeinen van wetenschap, samenleving, ontwerp en beleid een meer frequente en intensieve betrokkenheid van vrijwilligers/streekbewoners bij wetenschappelijk landschapsonderzoek
Prof.dr.ir. Theo Spek Rijksuniversiteit Groningen Kenniscentrum Landschap Oude Boteringestraat 34 9712 GK Groningen T 050 3638951 M 06-20136689 E theo.spek@rug.nl W www.rug.nl/research/kenniscentrumlandschap