De Palembangse Benedenlanden (vierde deel) VLIEGVELD TALANGBETOETOE Figuur 126: Het vliegveld Talangbetoetoe ten noorden van de stad Palembang. 33 Het vliegveld Talangbetoetoe ligt ongeveer 15 km noordnoordwestelijk van de hoofdstad Palembang (fig. 126). Tijdens de Japanse invasie van het schiereiland Malakka en de bedreiging van de vesting Singapore begin 1942 had zowel de RAF als RAAF een belangrijk deel van haar bommenwerpers naar dit vliegveld overgeplaatst. Op 22 januari 1942 waren beide vliegvelden van Zuid Sumatra Talangbetoetoe (PI) en dat te Praboemoelih (PII) onder het commando van de RAF geplaatst en werden vanuit Engeland en het Midden-Oosten nog nieuwe bommenwerpers overgevlogen. Figuur 127: Het Japanse aanvalsplan voor de stad Palembang met bijbehorend vliegveld en olieraffinaderijen. 34 1
In het kaartje van figuur 127 wordt het Japanse aanvalsplan van de regio rondom Palembang in beeld gebracht. Onderin is schematisch weergeven het stadscentrum gelegen aan de Moesi, boven bij het Arabische cijfer 2 bij de zwarte pijl ligt het vliegveld Talangbetoetoe en rechts stroomafwaarts van de Moesi de olieraffinaderijen te Pladjoe en Soengeigerong (13 en 16). Bij de cijfers 3, 11 en 14 staan in het Kanji schrift de Japanse eenheden vermeld, die aan de desbetreffende acties zouden gaan deelnemen. Uit deze kaart is fraai op te maken, dat de verovering van het vliegveld en de twee raffinaderijen voor de Japanners de prioriteit had en dat de inname van de stad zelf militair gesproken slechts bijzaak was. Op 30 juli 1931 wordt op het vliegveld Talangbetoetoe een bijpostkantoor van Palembang geopend, dat gedurende de vooroorlogse jaren een wat afwijkend type kortebalkstempel heeft gebruikt. 9 Het stempel heeft een diameter van 34 mm, een brede balk met een 12-uuraanduiding, 12 strepen in beide segmenten en een gesloten buitenrand. Het heeft een relatief smalle buitenring met daarin de woorden VLIEGVELD en TALANGBETOETOE. Het hieronder in figuur 128 afgebeelde stempel is het enige stempeltype dat op dit postkantoor is gebruikt en afstempelingen zijn bekend van eind oktober 1931 tot begin april 1940. 2 Figuur 128: Een brief op 22 januari 1936 van het VLIEGVELD TALANGBETOETOE verstuurd naar de Nieuwe Parklaan 151 te s-gravenhage (100%). Vanaf de opening van het postkantoor werd de gelegenheid geboden om luchtpostzakken te bezorgen bij de op het vliegveld aanwezige KNIL-agent, die ook voor de verdere afhandeling van de post zorg droeg. Alleen luchtpoststukken werden met het getoonde stempel postaal vernietigd. Voor de goede orde was er een gele brievenbus met de afbeelding van een vliegtuig in het gebouw van de luchthaven geplaatst. Feitelijk was Talangbetoetoe het eerste vliegveld met een eigen poststempel, weldra zouden ook andere vliegvelden volgen. 29 Waarschijnlijk heeft het postkantoor gefunctioneerd tot aan de Japanse invasie. Gebruik van het kantoor tijdens de Japanse bezetting en de daarop volgende Republikeinse jaren is ons niet bekend. 8 2
Figuur 129: Het langebalkstempel 30 van PALEMBANG TALANGBETUTU respectievelijk PALEMBANG AIRPORT gebruikt op 29 oktober en 24 december 1970 en op 9 november 1978. Figuur 129 laat zien dat ergens in de jaren na de overdracht van de soevereiniteit het postkantoor weer in ere is hersteld, nu onder de naam PALEMBANG TALANGBETUTU. Enkele jaren later wordt de kantoornaam veranderd in PALEMBANG AIRPORT. Het vliegveld is tegenwoordig opgenomen in het internationale netwerk van vliegverbindingen in Zuidoost Azië en is vernoemd naar Sultan Mahmud Badaruddin II (1767-1862), een van de nationale helden van Indonesië (fig. 130). De oude Kratonweg uit figuur 121 van deel drie van De Palembangse Benedenlanden is eveneens naar deze sultan, die het sultanaat Palembang van 1803 tot 1821 bestuurde, vernoemd. Figuur 130: Het vliegveld Sultan Mahmud Badaruddin II anno 2015. PALEMBANG OELOE Tijdens de voorbereidingen van deze studie heeft zich een discussie ontwikkeld over de juiste betekenis van de Indonesische woorden (H)ilir en (H)oeloe. De oplossing was uiteindelijk simpel: ilir betekent stroomafwaarts en oeloe stroomopwaarts. De verwarring was vooral ontstaan, doordat in het kaartje van figuur 59 in de paragraaf Pladjoe van het tweede deel van het hoofdstuk De Palembangse Benedenlanden de linkerzijde van de stad Palembang de Hilir-zijde en de rechterzijde de Hoeloe-zijde wordt genoemd. Bovendien laat het kaartje van figuur 121 uit het hoofdstuk over het postkantoor te Palembang zien, dat grote delen van het aan de linkerzijde van de rivier gelegen stadsdeel in een aantal Ilir-wijken is verdeeld. 3
Het postkantoor Palembang Oeloe zal dus hoogstwaarschijnlijk ergens in de Oeloezijde van de stad gelegen hebben, waar precies is ons niet duidelijk geworden. Het werd op 17 juni 1929 als bijpostkantoor van het kantoor Palembang geopend om op 1 december 1931 weer gesloten te worden.9 Gedurende zijn korte bestaan heeft het kantoor een langebalkstempel type 1 gebruikt en het is niet eenvoudig om uit deze korte gebruiksperiode een mooie en complete afstempeling te vinden. De kantoornaam wordt geschreven als PALEMBANG / OELOE (fig. 131). Het beleid van de Nederlands Indische PTT met betrekking tot de fabricage van poststempels is soms ondoorgrondelijk. Hoewel het kantoor Palembang Oeloe amper 2½ jaar geopend is geweest, kan men toch twee verschillende types van het langebalkstempel van dit kantoor onderscheiden: 1) type 1a met hoge en smalle letters, links in figuur 131; en 2) type 1b met bredere letters, rechts in figuur 131. Vooral bij de letters M en G van de kantoornaam is dat goed te zien. Figuur 131: Het langebalkstempel 1a en 1b van PALEMBANG OELOE gebruikt in 1929, op 15 oktober 1930 in mei 1931. Er was al met al in de vooroorlogse jaren niet al te veel belangstelling voor dit postkantoor. Des te opmerkelijker is het dat er tijdens de Japanse bezetting een postkantoor wordt geopend, dat waarschijnlijk ook op de rechter oever van de rivier de Moesi was gelegen. Dit kantoortje Palembang Minami geheten wordt in de volgende paragraaf besproken. Figuur 132: Een Indonesische postwissel in oktober 1950 verstuurd van het postkantoor Palembang T.2. naar Bukittinggi. 4
De postwissel uit figuur 132 is op 23 oktober 1950 van het postkantoor Palembang T.2. verzonden naar het hoofdpostkantoor te Bukittinggi. Volgens de gegevens van de site van ZWP is dit hetzelfde kantoor als het voormalige kantoor Palembang Oeloe. PALEMBANG MINAMI Minami zou in het Japans zuid of zuiden betekenen en men mag daarom veronderstellen, dat het gelijknamige postkantoor van Palembang op de rechter oever van de rivier de Moesi ofwel op de Oeloe zijde gelegen moet hebben. Waar precies is ons onbekend. De DNcatalogus over poststempels van Nederlands Indië uit de Japanse en Republikeinse jaren leert ons, dat het Japanse stempel Palembang Minami in 1944 voor het eerst wordt gezien. Het gaat hier dan om een stempeltype 222 dat nogal zeldzaam is (R). 8 Figuur 133: Het Japanse stempel 222 van PALEMBANG MINAMI ( パレンバン南 ) gebruikt op 1 en 28 maart 1945 (=20) en 25 november 1946 (=21). In figuur 133 kunnen wij u er drie voorbeelden van laten zien. De afstempelingen zijn niet erg fraai en de gebruikte inkt is blauw. Het linker en rechter voorbeeld uit genoemde figuur zijn, gezien het Showa jaar 20, van maart 1945. Een voorbeeld uit 1944 (=19) hebben wij niet gevonden. Het knipsel centraal in figuur 133 heeft als datum 21 11 25. We hebben hier dus te maken met een late Showa datering van eind november 1946 uit de periode van het Republikeinse Interim gezag. Met andere woorden het postkantoor Palembang Minami is ook nog gedurende de Republikeinse periode geopend geweest. Deze Japanse stempels waren oorspronkelijk gemaakt voor de Showa kalender en dat zal waarschijnlijk mede bepaald hebben dat de Republikeinen het Showa jaar 21 (=1946) nog hebben gebruikt. De zegelwaarde is bovendien ook nog voorzien van de Japanse opdruk DN 70 in violet voor Banka en Billiton. 30 OVERIGE BIJKANTOREN VAN PALEMBANG De site van ZWP leert ons ook, dat er in de jaren na de soevereiniteitsoverdracht nog een aantal andere bijkantoren van het postkantoor te Palembang geopend zijn: Palembang Kertapati; Palembang Sungairendang; Palembang Seberangulu en Palembang Talangratu. 14 Met uitzondering van het eerst genoemde dat ongetwijfeld bij of in het station Kertapati gesitueerd zal zijn zijn de exacte locaties van de andere drie kantoren ons niet bekend. De op site getoonde stempels zijn van het Indonesische langebalkstempel type 30. 14 5
Verantwoording Deze reeks artikelen hadden natuurlijk nooit gerealiseerd kunnen worden zonder de inzet en betrokkenheid van een aantal filatelisten. Met name is bij het verkrijgen van de vele scans dankbaar gebruik gemaakt van de verzamelingen van Jan Arts, Giel Bessels, Peter Dufour, Jan de Haan, Joop Hoogenboom, Bert van Marrewijk, Rob van Nieuwkerk, Heiner Ollmann, Piet van Putten, Rob Regensburg, Peter Storm van Leeuwen, Victor Vente, Leo Vosse en Hans van Weeren. Natuurlijk mogen ook Maarten Severijn en de onvolprezen site van ZWP in dit verband niet worden vergeten. Bij het tot stand komen van het hoofdstuk over het postkantoor te Palembang, met name tijdens en vlak na de rumoerige Republikeinse periode, zijn wij veel dank verschuldigd aan het volhardende speurwerk en het goede geheugen van Giel Bessels. Literatuur 1) T.J. Bezemer; Beknopte Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië, Martinus Nijhoff, s Gravenhage, 1921. 2) M.H. Severijn; Poststempelatlas, verschenen in 18 Bijlagen van het ZWP Mededelingenblad, 1999-2011. 3) van der Wal; Digitale versie van de Officiële bescheiden betreffende de Nederlands- Indonesische betrekkingen 1945-1950, Martinus Nijhoff, s-gravenhage, 1971. 4) P.M.H. Groen; Marsroutes en dwaalsporen, Het Nederlands militair-strategisch beleid in Indonesië 1945-1950, SDU Uitgeverij, s Gravenhage, 1991. 5) H.H. van Kol; Driemaal dwars door Sumatra en zwerftochten door Bali: W.L. & J. Brusse s Uitgeversmaatschappij, Rotterdam, MCMXIV. 6) Collectie Tropen Museum, Amsterdam 7) J.J. Nortier; Orde- en rustverstoring in het Djambische, februari 1942, Militaire Spectator, 1983, 565-577. 8) J.R. van Nieuwkerk, L.B. Vosse; The Cancellations used during the Japanese Occupation of the Dutch East Indies and Repoeblik Indonesia, 1942-1949, Dai Nippon, 2013. 9) P. Storm van Leeuwen; Poststempelcatalogus Nederlands - Indië 1864 1942, Nederlandse Vereeniging van Postzegelhandelaren, 1995. 10) G.J. Bessels; Catalogus van de postzegels uitgegeven door het rebellerende regime van De Republiek Indonesië 17 augustus 1945 27 december 1949, Dai Nippon, 1981. 11) H.C. Zentgraaff, W.A. Van Goudoever; Sumatraantjes, Uitgevrij W. Van Hoeve, s Gravenhage, vijfde druk, 1947. 12) www.indie-1945-1950.nl/web/infx.htm 13) M.G. Bishop; South Sumatra Basin Province, Indonesia: The Lahat/Talang Akar-cenozoic total Petroleum System, Open-File Report 99-50-S, 1-22, 2001. 14) Studiegroep ZWP/Domein Indonesia [1] 1942-1972, [2] 1972-2014. 15) M. Van Balllegoijen de Jong; Stations en Spoorbruggen op Sumatra 1964 1941, De Bataafsche Leeuw, Amsterdam, 2001. 16) Collectie Nationaal Archief te s Gravenhage. 17) Collectie KITLV te Leiden. 18) Studiegroep ZWP/Domein Halten/Praboemoelih 632. 19) J.C.T. Reep; De initiaal-opdrukken, zooals die tijdens het begin der Japansche bezetting van Nederlandsch-Indië, in de residentie Palembang in omloop zijn geweest, Nederlandsch-Indische Vereeniging van Postzegelverzamelaars, no. 1, 5-16, januari 1949. 20) P.R. Bulterman; Nederlands Indië Langstempels 1864 1950, De Nederlandse 6
Postzegelveiling, 2004 en 2010. 21) I. Wolters van Trigt, T. Visser; Duizend Dagen Indië, Aspekt, 2007. 22) www.atlasofmutualheritage.nl 23) W. S. Wolff de Beer; Poststempels in gebruik in Nederlands Oost Indië 1789-1864, J. L. Van Dieten, Den Haag, 1971. 24) P.R. Bulterman; De puntstempel van Nederlands-Indië, De Postzak, nr. 153, 1987. 25) A. W. ten Geuzendam; De vierkantstempels van Nederlands-Oost-Indië 1892-1916, Den Haag, 1976. 26) Studiegroep ZWP/Domein Halfrondfranco-, Rond- en Kleinrond. 27) J. Bonn; De Japanse bezetting van Nederlands Oost-Indië in vogelvlucht, Filatelie Informatief, Bohn Stafleu van Loghum, 1988. 28) J.J. Nortier; De gevechten bij Palembang in februari 1942, Militaire Spectator, 1985, 312-325 en 355-368. 29) P.R. Bulterman; Poststempel Nederlands Indië 1864 1950, DAVO B.V., Deventer, 1981. 30) L.B. Vosse; Catalogue of the Postage Stamps of the Netherlands East Indies under Japanese Occupation, Dai Nippon, 2001. 31) http://toerisme.jazz.or.id/ampera-bridge/ 32) Collectie Nationaal Archief te s Gravenhage. 33) J. Van Dulm, W.J. Krijgsveld, H.J. Legemaate, H.A.M. Liesker, G. Weijers en E. Braches; Geïllustreerde Atlas van de Japanse Kampen in Nederlands-Indië 1942-1945, Asia Maior, Purmerend, 2000-mei 2011. 34) P.C. Boer; De luchtstrijd om Indië, Operaties van de Militaire Luchtvaart KNIL in de periode december 1941 maart 1942, Van Holkema & Warendorf, Houten, 1990. Rob Ackerstaff december 2015 7