Marokkaans recht vs. Nederlandse en internationaal recht

1

Marokkaans recht vs. Nederlandse en internationaal recht De rechten van de vrouw op het gebied van echtscheiding volgens de Nederlandse, Marokkaanse en internationale wet- en regelgeving. Hogeschool Inholland Afstudeeronderzoek Naam: Nadia Benaissa Ter attentie van: Joost Hulsman Jaar: 2009 Studentnummer: 428636 Inhoudsopgave 1. Inleiding pag. 3 1.1 Introductie pag. 3 1.2 Aanleiding pag. 3 1.3 Hoofdvraag en doelstelling pag. 4 2

1.4 Leeswijzer pag. 5 2. Methodologie pag. 6 2.1 Verwachtingen pag. 6 2.2 Methode en materiaal pag. 6 2.3 Operationalisatie pag. 6 3. Theoretisch kader pag. 8 3.1 Nederlands recht pag. 8 3.2 Marokkaans recht pag. 8 3.3 Internationaal recht pag. 9 4. Hoe is echtscheiding geregeld in het Nederlandse personen- en familierecht? pag. 10 4.1 Het huwelijk pag. 10 4.1.1 De vereisten en voorwaarden om een huwelijk aan te gaan pag. 10 4.1.2 De verloving pag. 11 4.1.3 De voltrekking van het huwelijk pag. 11 4.2 De echtscheiding pag. 11 4.2.1 De gevolgen van de echtscheiding pag. 12 5. Hoe is echtscheiding geregeld in het Marokkaanse personen- en familierecht? pag. 15 5.1 Het huwelijk pag. 15 5.1.1 De vereisten en voorwaarden om een huwelijk aan te gaan pag. 15 5.1.2 De verloving pag. 15 5.1.3 De voltrekking van het huwelijk pag. 17 5.2 De echtscheiding pag. 17 5.2.1 gevolgen van de echtscheiding pag. 19 5.2.2 Erkenning van een buitenlandse echtscheiding pag. 20 6. Welke rechten hebben vrouwen in het internationaal recht met betrekking tot echtscheiding? pag. 21 6.1 Toepassing van het Nederlandse of het Marokkaanse echtscheidingsrecht. pag. 21 6.2 Nederlands conflictrecht en Marokkaans echtscheidingsrecht pag. 21 6.2.1 Toepassing van de tatliq echtscheidingsprocedure in Nederland pag. 21 6.2.2 Toepassing van de talaq echtscheidingsprocedure in Nederland pag. 21 6.3 Erkenning van een in Nederland uitgesproken echtscheiding door Marokko. pag. 23 6.4 Erkenning van een in Marokko uitgesproken echtscheiding door de Nederlandse rechter pag. 24 6.5 Consulaire echtscheidingen pag. 27 6.6 Internationale wetgeving en mensenrechten verdragen pag. 27 7. Welke problemen ondervinden vrouwen bij een echtscheiding? pag. 29 7.1 Procedurele problemen pag. 29 7.2 Echtelijke problemen pag. 31 7.3 Problemen die mannen ondervinden bij een echtscheiding pag. 32 7.4 Conclusie pag. 33 8. Wat kunnen vrouwen doen om problemen bij een echtscheiding te voorkomen of te beperken? pag. 35 8.1 Het huwelijk pag. 35 8.1.1 Huwelijkse voorwaarden pag. 35 8.2 De echtscheiding pag. 37 8.3 Adviezen van andere vrouwen pag. 39 8.4 Persoonlijk advies pag. 41 3

9. Conclusie pag. 43 9.1 Het huwelijk pag. 43 9.2 De echtscheiding pag. 43 9.3 Problemen die vrouwen ondervinden bij een echtscheiding pag. 43 10. Bibliografie pag. 46 Bijlagen I. Interviews pag. 48 II. Erkenningprocedure van een Nederlandse echtscheiding door Marokko pag. 58 Inleiding 1.1 Introductie 4

Gelijke rechten voor mannen en vrouwen is iets waar al decennia aan gewerkt wordt door individuen, landen en internationale organisaties. Tot op de dag van vandaag is het echter nog niet vanzelfsprekend. In Nederland komt het nog steeds voor dat vrouwen minder verdienen dan mannen voor hetzelfde werk en hogere functies worden voornamelijk bekleed door mannen. In Marokko komt het nog steeds voor dat vrouwen niet dezelfde rechten genieten als mannen wanneer het gaat om echtscheiding. Hoewel het personen- en familierecht in 2004 vernieuwd is en vrouwen sindsdien meer en gelijke rechten hebben gekregen, komt het in de praktijk vaak voor dat vrouwen tegen problemen aanlopen bij een echtscheiding. Voordat het Marokkaanse personen- en familierecht in 2004 veranderde, waren de rechten van vrouwen aanzienlijk ongunstiger dan voor mannen waardoor het voor een vrouw heel moeilijk was om op haar verzoek te scheiden. Omdat er in Nederland veel vrouwen wonen van Marokkaanse origine lopen veel van deze vrouwen bij een echtscheiding tegen problemen aan. Sommige vrouwen moeten vijf jaar wachten op een rechter die de echtscheiding uitspreekt, anderen raken hun bezit volledig kwijt. Voor u ligt mijn afstudeeronderzoek. In deze scriptie zal ik het echtscheidingsrecht behandelen van zowel Marokko als Nederland en de problemen aankaarten waar Nederlandse Marokkaanse vrouwen mee te maken krijgen. Ik ben van mening dat dit onderwerp erg belangrijk is omdat Marokkaans Nederlandse vrouwen over het algemeen slecht geïnformeerd zijn over de wet- en regelgeving omtrent een echtscheiding. Door middel van dit onderzoek hoop ik vrouwen bewust te maken van de procedurele aspecten en problemen. 1.2 Aanleiding Marokkaanse vrouwen die in Nederland wonen, trouwen meestal volgens zowel de Nederlandse als de Marokkaanse wet. Dit omdat het huwelijk dan in beide landen geldig is. Wanneer een huwelijk niet meer goed gaat en een vrouw een echtscheiding aanvraagt, dan komt het helaas vaak voor dat de echtscheiding in Marokko niet zo soepel verloopt als in Nederland. Veel vrouwen krijgen te maken met problemen en belemmeringen wanneer ze van hun echtgenoot willen scheiden. Het kan soms jaren duren voordat een scheiding rond is. In de tussentijd is het voor de vrouw dan niet mogelijk om te hertrouwen en daarnaast is ze nog steeds op sommige gebieden afhankelijk van haar (ex-)man. Uiteraard zijn er ook mannen die tegen problemen aanlopen bij een echtscheiding omdat de vrouw dwars zit, echter, het komt vaker voor dat vrouwen een zwakkere positie hebben omdat de rechten van de vrouw in het Marokkaanse recht anders zijn dan van de man. In 2004 is het personen- en familierecht in Marokko aangepast op het gebied van het huwelijk en echtscheiding om de positie van de vrouw te verbeteren. Of de positie van de vrouw in de praktijk ook echt verbeterd is, is de vraag. Omdat er veel Marokkaanse vrouwen in Nederland wonen die met deze problemen te maken krijgen, wil ik onderzoeken wat de rechten van vrouwen zijn op het gebied van echtscheiding in het Nederlandse, Marokkaanse en het internationaal recht. Tijdens mijn stage in Egypte bij The Egyptian Center for Women Rights heb ik me veel bezig gehouden met vrouwenrechten en internationaal (vrouwen)recht. Dit vond ik erg leerzaam en interessant. Mede door deze stage ben ik tot het besef gekomen dat ondanks dat er al decennia gewerkt wordt aan emancipatie en gelijke rechten en plichten tussen mannen en vrouwen, er vandaag de dag nog steeds veel ongelijkheid is. Alhoewel mannen niet altijd een gunstigere positie hebben dan vrouwen is dit wel vaak het geval. Er bestaan veel internationale verdragen waarin de rechten van de vrouw worden beschermd, er zijn zelfs verdragen die zijn ontworpen 5

om discriminatie jegens vrouwen te stoppen. Deze verdragen zijn door veel landen ondertekend en geratificeerd, echter in sommige landen gaat de nationale voor de internationale wet- en regelgeving. Daarnaast komt het vaak voor dat landen bepaalde delen van een verdrag uitsluiten, zodat deze rechten niet van toepassing zijn op de bevolking van dat betreffende land. Bij een echtscheiding is op de eerste plaats uiteraard het nationale personen- en familierecht van toepassing. Ik wil echter ook onderzoeken of de rechten van vrouwen bij een echtscheiding ook in het internationaal recht behandeld worden. En indien dit niet het geval is, is het misschien mogelijk om ongelijke behandeling tussen mannen en vrouwen bij echtscheidingsrecht tegen te gaan met internationale wetgeving. De reden dat ik internationaalrecht bij mijn onderzoek wil betrekken is omdat vrouwen hierdoor wellicht een sterkere of gelijke positie kunnen krijgen. Tevens wil ik onderzoeken of het mogelijk is om een echtscheiding die is uitgesproken in Nederland, te laten erkennen door een Marokkaanse rechter en vice versa. 1.3 Hoofdvraag en doelstelling Mijn hoofdvraag luidt als volgt: Welke rechten hebben Nederlandse Marokkaanse vrouwen op het gebied van echtscheiding volgens nationale en internationale wet- en regelgeving? Om dit te kunnen onderzoeken heb ik de volgende deelvragen geformuleerd: 1. Hoe is echtscheiding geregeld in het Nederlandse personen- en familierecht? 2. Hoe is echtscheiding geregeld in het Marokkaanse personen- en familierecht? 3. Welke rechten hebben vrouwen in het internationaal recht met betrekking tot echtscheiding? 4. Welke problemen ondervinden vrouwen bij een echtscheiding? 5. Wat kunnen vrouwen doen om problemen bij een echtscheiding te voorkomen of te beperken? Doelstelling Het beoogde doel van dit onderzoek is het inlichten en het adviseren van vrouwen die in de situatie terechtkomen waarbij ze van hun echtgenoot willen scheiden. Door de echtscheidingsprocedure volgens het Nederlandse en het Marokkaanse recht te onderzoeken, hoop ik vrouwen bewust te maken van de wet- en regelgeving hieromtrent. Daarnaast wil ik op het gebied van internationaal recht onderzoeken in hoeverre het mogelijk is om het Marokkaanse recht door een Nederlandse rechter toe te laten passen en andersom, om een echtscheiding naar beide wetten zo makkelijk en snel mogelijk te laten verlopen. In hoeverre zijn beide wetten met elkaar in conflict en hoever kunnen en mogen rechters gaan bij het toepassen van buitenlands echtscheidingsrecht? Marokko heeft veel mensenrechtenverdragen geratificeerd. Welke rechten hebben vrouwen op grond van deze verdragen met betrekking tot het huwelijk en de echtscheiding? Er doen zich vele verhalen de ronde over echtscheidingen die jarenlang duren en echtgenoten die niet willen meewerken. Maar wat zijn nou de precieze problemen waar vrouwen mee te maken krijgen? Daarnaast wil ik onderzoeken of de problemen waar vrouwen mee te maken krijgen te wijten zijn aan de Marokkaanse rechtspositie van de vrouw, of dat dit problemen zijn waar iedere vrouw mee te maken kan krijgen. Hoewel dit onderzoek voornamelijk gebaseerd zal zijn op wet- en regelgeving, literatuur en jurisprudentie, zal ik tevens vrouwen interviewen om te weten te komen met welke problemen vrouwen te maken krijgen bij een echtscheiding. 6

Daarnaast hoop ik, door middel van dit onderzoek, vrouwen die een huwelijk willen aangaan in te lichten over mogelijke problemen die kunnen optreden bij een echtscheiding. Wat zijn de gevolgen wanneer een huwelijk volgens beide wetgevingen worden aangegaan? Zijn er maatregelen die vrouwen kunnen nemen alvorens ze een huwelijk aangaan om problemen of een ongunstige positie bij een echtscheiding te beperken? Methodologie 2.1 Verwachtingen 7

Met deze onderzoeksvraag en deelvragen verwacht ik een duidelijk beeld te krijgen van de rechten die vrouwen hebben op het gebied van echtscheiding op nationaal (Nederland en Marokko) en internationaal niveau. Door te onderzoeken met welke problemen vrouwen te maken krijgen op dit gebied hoop ik na te kunnen gaan of het recht dat vrouwen hebben ongunstig is of dat vrouwen en mannen in theorie wel gelijke rechten hebben, maar dit in de praktijk anders geïnterpreteerd of toegepast wordt. Ik verwacht dat de problemen waar vrouwen voor 2004 mee te maken kregen, voornamelijk te maken hadden met het feit dat vrouwen een zwakkere positie hadden bij een echtscheiding. In 2004 zijn de rechten van vrouwen aanzienlijk verbeterd. Omdat dit nog niet erg lang geleden is verwacht ik niet dat de problemen van vrouwen op het gebied van echtscheiding in de praktijk ook opgelost zijn. Door uit te zoeken welke stappen vrouwen kunnen nemen op nationaal en internationaal niveau, hoop ik de mogelijkheden voor vrouwen te verbreden. Op internationaal niveau wil ik onderzoeken in hoeverre het mogelijk is om buitenlands recht toe te laten passen door een rechter. En in hoeverre dit een echtscheiding voor Marokkaanse Nederlanders kan vergemakkelijken. Mijn verwachting hierbij is dat het wellicht mogelijk zal zijn maar dat dit erg moeilijk is omdat het Marokkaanse en het Nederlandse echtscheidingsrecht veel van elkaar verschilt. Bij de invoering van de hervormde Mudawwana in 2004 zouden mannen en vrouwen gelijke rechten hebben gekregen. De vraag is echter of er in de praktijk ook sprake is van gelijke rechten en gelijke behandeling. Indien hier geen sprake van is kan dit wellicht gezien worden als discriminatie jegens vrouwen. Gelijke behandeling wordt uiteraard in verschillende verdragen gewaarborgd en indien dit recht geschonden wordt, zijn er verschillende stappen die slachtoffers, organisaties of landen kunnen ondernemen. Aan de hand van deze informatie is het mogelijk om vrouwen die gaan trouwen of al getrouwd zijn, te adviseren over welke maatregelen ze kunnen nemen om deze problemen te voorkomen of te beperken. Uiteraard wordt bij het aangaan van een huwelijk liever niet gedacht aan een echtscheiding, maar indien vrouwen geïnformeerd zijn voordat ze een huwelijk aangaan, is het misschien mogelijk om problemen in een later stadium te beperken of zelfs te voorkomen. 2.2 Methode en materiaal Dit onderzoek is van kwalitatieve aard. Om te onderzoeken wat de rechten van Marokkaans Nederlandse vrouwen zijn op het gebied van echtscheiding volgens de Nederlandse, Marokkaanse en internationale wetgeving is zal ik gebruik maken van verschillende bronnen, maar voornamelijk literatuur. Op de eerste plaats zal ik het echtscheidingsrecht van Marokko en Nederland bestuderen. Daarnaast maak ik gebruik van boeken over het Nederlandse, Marokkaanse en internationaal echtscheidingsrecht. Om te weten te komen wat de problemen zijn waar Marokkaans Nederlandse vrouwen tegenaan lopen zal ik tevens gebruik maken van jurisprudentie en een aantal vrouwen interviewen. In het volgende hoofdstuk zal ik deze bronnen benoemen en nader toelichten. 2.3 Operationalisatie In mijn onderzoek zullen bepaalde woorden of termen vragen kunnen oproepen. In deze paragraaf zal ik aangeven wat ik precies bedoel met deze termen. In mijn onderzoeksvraag heb ik het over Nederlands Marokkaanse vrouwen. Hiermee richt ik mij op vrouwen die in Nederland wonen en zowel de Marokkaanse als de Nederlandse nationaliteit hebben. Ook tweede en latere generaties Marokkanen in Nederland hebben de Marokkaanse nationaliteit omdat volgens art. 6 Wetboek van de Marokkaanse Nationaliteit, kinderden met een 8

Marokkaanse vader of een Marokkaanse moeder, van rechtswege de Marokkaanse nationaliteit hebben. 1 De Nederlandse nationaliteit wordt (onder andere) eveneens van rechtswege verkregen wanneer minimaal een van de ouders een Nederlander is. 2 Omdat veel Nederlandse Marokkanen zowel volgens de Nederlandse wet als volgens de Marokkaanse wet trouwen zal ik me tijdens dit onderzoek op deze groep richten. Met echtscheiding bedoel ik, wanneer ik het heb over het Nederlandse recht, echtscheiding als bepaald in art. 1:150 BW Echtscheiding tussen echtgenoten die niet van tafel en bed gescheiden zijn, wordt uitgesproken op verzoek van één der echtgenoten of op hun gemeenschappelijk verzoek. In het Marokkaanse recht bedoel ik met echtscheiding ontbinding van een Marokkaans huwelijk, uitgesproken door een Marokkaanse rechter op verzoek van één of beide echtgenoten. 3 Met de Nederlandse en Marokkaanse wet bedoel ik over het algemeen het personen- en familierecht dat echtscheiding behandelt. In sommige gevallen zal ik het hebben over grondrechten en het in dat geval hebben over de grondwet, maar het onderzoek zal op nationaal gebied voornamelijk gericht zijn op het personen- en familierecht dat van toepassing is op de hoofdvraag en de deelvragen. Met nationaal bedoel ik Nederland en Marokko omdat dit de landen zijn die ik onderzoek. Wanneer ik het heb over internationaalrecht, dan bedoel ik daar verdragen mee waarin mensenrechten en vrouwenrechten behandeld worden en waarvan Nederland en/of Marokko partij zijn. Het Verdrag inzake de Uitbanning van alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen, Internationaal Verdrag inzake Economische, sociale en culturele rechten, Internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten zijn hier voorbeelden van. Met nationale en internationale stappen bedoel ik de (juridische) stappen die genomen kunnen worden, zoals naar een nationale of internationale rechtbank gaan, een individuele klacht indienen bij een (inter)nationale commissie of beklag doen bij een NGO die vervolgens een klacht kan indienen bij een internationale (klachten)commissie. Theoretisch kader 3.1 Nederlands recht 1 Art. 6 Wetboek van de Marokkaanse Nationaliteit ww.justice.gov.ma/fr/legislation/legislation_.aspx?ty=2&id_l=154#l154 2 Art. 3 lid 1 Rijkswet op het Nederlanderschap 3 Bureau Van Beijsterveldt, Mudawwanah, Amsterdam: MVVN 2004, p 24 9

Het Nederlandse echtscheidingsrecht wordt behandeld in het personen- en familierecht; titel 7 en 9 van Burgerlijk Wetboek 1 gaan over ontbinding van de gemeenschap en ontbinding van het huwelijk (door o.a. echtscheiding). In het boek Compendium personen- en familierecht 4 worden de onderwerpen huwelijk en echtscheiding in verschillende hoofdstukken behandeld. Voor de volledigheid zal ik ook een deel van het onderzoek wijden aan Nederlandse jurisprudentie om te onderzoeken hoe echtscheiding in de praktijk in Nederland verloopt. Hiervoor zal ik gebruik maken van databanken zoals www.rechtspraak.nl. 3.2 Marokkaans recht Om te onderzoeken wat de rechten zijn van vrouwen in het Marokkaanse recht zal ik eveneens het personen- en familierecht van Marokko, de Mudawwanah bestuderen. Het Marokkaanse recht is in het Arabisch geschreven maar er is in 2004 een boek uitgebracht waarin de Mudawwanah vertaald en toegelicht is in het Nederlands. Dit boek, De Mudawwanah 5 zal ik dan ook gebruiken voor het onderzoek. Daarnaast maak ik gebruik van een aantal andere boeken over het Marokkaanse echtscheidingsrecht en de toepassing hiervan in Nederland. In het boek Nieuw Marokkaans Familierecht en Nederlandse IPR 6 en Schurende relaties tussen recht en religie 7 wordt het Marokkaanse echtscheidingsrecht beschreven en worden de verschillende procedures toegelicht. Ook voor het onderzoeken van het Marokkaanse echtscheidingsrecht maak ik naast de wetgeving en literatuur gebruik van jurisprudentie om een goed beeld te kunnen krijgen van zowel de theorie als de praktijk. De jurisprudentie van Marokko is Arabisch, een beëdigd vertaler heeft daarom de jurisprudentie ik nodig is voor dit onderzoek vertaald. Tevens heb ik een aantal Marokkaanse vrouwenrechtenorganisaties bezocht en juristen in Marokko en in Nederland gesproken om te onderzoeken hoe Marokkaanse echtscheidingsprocedures in de praktijk verlopen. De organisaties die ik in Marokko bezocht heb, zijn Global Rights in Rabat en NIMAR in Rabat. Daarnaast heb ik nog een juriste gesproken die werkzaam bij de rechtbank van Casablanca, mevrouw Hanane Driouich. In Nederland heb ik het advocatenbureau Bouddount bezocht en gesproken met Samira Bouddount, een advocate die (onder andere) gespecialiseerd is in internationale echtscheidingen. Om te onderzoeken wat de problemen zijn waar Marokkaanse (Nederlandse) vrouwen mee te maken krijgen bij een echtscheiding heb ik een aantal gescheiden vrouwen in Marokko en in Nederland gesproken over hun echtscheiding, de procedure en de eventuele problemen. Om een volledig beeld te krijgen heb ik onderzoek gedaan naar de problemen die mannen ondervinden bij een echtscheiding. Hiervoor heb ik wederom gebruik gemaakt van de bovenstaande literatuur, jurisprudentie, gesprekken met de organisaties en Marokkaans Nederlandse mannen en gepubliceerde artikelen. 3.3 Internationaal recht 4 S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk Brand, Compendium van het personen en familierecht, Deventer: Kluwer 2005 5 M.S. Berger, De Mudawwana, Ars Aequi, Juridische Uitgeverij 2004 6 L. Jordens Cotran, Nieuw Marokkaans familierecht en Nederlands ipr, Den Haag: Sdu uitgevers 2007 7 F.T. Oldenhuis e.a., Schurende relaties tussen recht en religie, Asses: Van Gorcum 2007 10

Marokkanen wonen reeds een aantal decennia in Nederland. In deze jaren heeft de Nederlandse rechtspraktijk geleerd om te gaan met het Marokkaanse recht als het gaat om echtscheidingen. Andersom wordt het Nederlandse echtscheidingsrecht ook in Marokko toegepast. Dit om de procedure voor de partijen zo makkelijk en overzichtelijk mogelijk te maken. Door elkaars recht toe te passen of door zo min mogelijk met elkaar conflicterende rechten te gebruiken, kan er voorkomen worden dat er twee keer gescheiden moet worden. Omdat het Marokkaanse en het Nederlandse echtscheidingsrecht erg veel van elkaar verschilt (vooral voor 2004), kan het erg ingewikkeld zijn om elkaars recht toe te passen. In het boek Nieuw Marokkaans Familierecht en Nederlands IPR wordt dit uitvoerig behandeld. Dit boek zal ik daarom ook voor het internationale gedeelte van dit onderzoek gebruiken. In de loop der jaren zijn de ontwikkelingen hieromtrent ook naar voren gekomen in zowel Nederlandse als Marokkaanse jurisprudentie. In het internationaalrecht wordt het personen- en familierecht zeer beperkt behandeld. Er zijn een aantal verdragen waarin het huwelijk en ouderschap genoemd worden, zoals het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele rechten, het Internationaal verdrag inzake Burgerrechten en Politieke rechten, het Verdrag inzake de Uitbanning van alle vormen van Discriminatie van Vrouwen. Deze verdragen zijn ook door Marokko geratificeerd. Door middel van dit onderzoek wil ik te weten komen of de problemen die vrouwen ondervinden bij een echtscheiding te maken hebben met ongelijke rechten tussen mannen en vrouwen. Als dit het geval is wil ik onderzoeken of het Marokkaanse recht in conflict is met de internationale verdragen die geratificeerd zijn door Marokko. Voor dit gedeelte van het onderzoek maak ik gebruik van de volgende boeken: Verzameling Internationale wetgeving International Law, Human Rights 8, International law 9, International human rights law 10 In het laatst genoemde boek is een hoofdstuk gewijd aan vrouwenrechten, waarin onder andere het Verdrag inzake de Uitbanning van alle vormen van Discriminatie van Vrouwen toegelicht wordt. Een andere paragraaf van dit hoofdstuk behandelt de rechten van vrouwen in familierelaties en het huwelijk. Daarnaast wordt discriminatie jegens vrouwen uitvoerig behandeld. Naast de wetteksten zal ik onderzoek doen naar jurisprudentie waarin dit onderwerp direct of indirect wordt behandeld. Hiervoor zal ik gebruik maken van verschillende databanken, zoals de website van de VN 11 In het boek International law wordt de formele kant van het internationaal recht behandeld, zoals wanneer een verdrag van toepassing is op een land, hoe verdragen tot stand komen, de soevereiniteit van landen en informatie over de Verenigde Naties en mensenrechten. Hoe is echtscheiding geregeld in het Nederlandse personen- en familierecht? 4.1 Het huwelijk 8 P. van Dijk, C. Flinterman, P.E.L. Janssen, Verzameling Internationale wetgeving International Law, Human Rights, Den Haag: Sdu Uitgevers bv, 2006 9 9 Malcolm N. Shaw, International law, Cambridge: Cambridge University press, 2003 10 Javaid Rehman, International human rights law, Harlow: Pearson Longman, 2003 11 www.un.org geraadpleegd op 9 maart 11

4.1.1 De vereisten en voorwaarden om een huwelijk aan te gaan. Om in het huwelijk te treden dienen beide partijen de leeftijd van achttien jaar hebben bereikt. 12 Indien één van de partners of beide partners de leeftijd van achttien jaar nog niet bereikt hebben maar zij wel zestien jaar of ouder zijn, dan is het mogelijk om een huwelijk aan te gaan als de vrouw een doktersverklaring overlegt dat ze zwanger is of als het kind al is geboren. 13 In alle gevallen dat beiden of één van beiden jonger zijn dan zestien, is een huwelijk slechts mogelijk met ontheffing van de Ministerie van Justitie wegens gewichtige redenen. 14 Minderjarigen die een huwelijk willen aangaan dienen tevens toestemming te krijgen van hun ouders. 15 Indien een minderjarige onder voogdij staat, heeft hij of zij bovendien toestemming nodig van zijn voogd. 16 Indien de bovengenoemde toestemming niet wordt verkregen, kan de minderjarige de kantonrechter verzoeken toestemming te geven om een huwelijk aan te mogen gaan. 17 Trouwbeloften of verloving geven geen rechtsvordering tot het aangaan van een huwelijk. Het is dan ook niet mogelijk een schadevergoeding te eisen op grond van gederfde winst (wanneer iemand in een rijk huwelijk zou treden) of immateriële schade ( vergoeding voor het geleden verdriet). 18 Wel kan er schadevergoeding worden geëist voor verliezen die iemand heeft geleden door uitgaven die besteed zijn aan een huwelijksuitzet. Hierbij is het niet belangrijk of de uitgaven zijn gedaan voor of na de aangifte van het voornemen om een huwelijk aan te gaan. 19 Een persoon kan tegelijkertijd slechts met één andere persoon door het huwelijk verbonden zijn. 20 Het is evenmin mogelijk om naast een huwelijk een geregistreerd partnerschap aan te gaan. 21 Een huwelijk kan niet worden aangegaan tussen familieleden in de opgaande en in de neerdalende lijn of als broeder of zuster (of broeders en zusters). Dit ongeacht of de relatie van nature is ontstaan dan wel familierechtelijk. 22 Aanstaande echtgenoten kunnen voor het sluiten van het huwelijk, huwelijkse voorwaarden laten vaststellen. Echtgenoten kunnen bijvoorbeeld als voorwaarde stellen dat er tijdens het huwelijk (en dus ook bij een eventuele echtscheiding) geen sprake zal zijn van gemeenschap van goederen. 23 Dit moet bij notariële akte worden vastgelegd. Echtgenoten kunnen ook tijdens 12 Art. 1:31 lid 1 BW 13 Art. 1:31 lid 2 BW 14 Art. 1:31 lid 3 BW 15 Art. 1:35 lid 1 BW 16 Art. 1:35 lid 3 BW 17 Art. 1:36 BW 18 S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk Brand, Compendium van het personen en familierecht, Deventer: Kluwer 2005, p38 19 HR 11 februari 1937, NJ 1937, 477 20 Art. 1:33 BW 21 Art. 1:42 BW 22 Art. 1:41 lid 1 BW 23 Bij gemeenschap van goederen hebben de partners beiden recht op de helft van de gemeenschap, de eigendommen. Gemeenschap van goederen betekent echter ook dan beide echtgenoten verantwoordelijk zijn voor de schulden die een van de partners maakt. 12

het huwelijk huwelijkse voorwaarden laten vaststellen maar hiervoor is de goedkeuring van de rechtbank vereist. 24 4.1.2 Voltrekking van het huwelijk De aanstaande echtgenoten dienen hun voornemen om een huwelijk aan te gaan kenbaar te maken door aangifte te doen bij de ambtenaar van de burgerlijke stand van de woonplaats van één van de partijen. Dit kan hetzij schriftelijk, hetzij in persoon. Het huwelijk wordt in het openbaar voltrokken in het gemeentehuis van de gemeente waar één van de aanstaande echtgenoten of beiden de woonplaats hebben of die door hen bij de aangifte is opgegeven. 25 Tussen de aangifte en de voltrekking van het huwelijk dienen tenminste veertien dagen te zitten. 26 De partijen dienen in persoon te verschijnen en er dienen minimaal twee en maximaal vier getuigen aanwezig te zijn. 27 De aanstaande echtgenoten dienen ten overstaan van de ambtenaar van de burgerlijke stand en in tegenwoordigheid van de getuigen te verklaren, dat zij elkaar aannemen tot echtgenoten en dat zij getrouw alle plichten zullen vervullen, die door de wet aan de huwelijkse staat worden verbonden. 28 Vervolgens verklaart de ambtenaar dat de partijen in de echt aan elkaar zijn verbonden en maakt hij daarvan een huwelijksakte op. 4.2 De echtscheiding Door een echtscheiding kan een huwelijk worden ontbonden. Een echtscheiding kan worden uitgesproken op verzoek van één der echtgenoten of op hun gezamenlijk verzoek. 29 De echtscheiding kan door één van de echtgenoten worden verzocht indien het huwelijk duurzaam ontwricht is. Dit houdt in dat de voortzetting van het samenleven ondraaglijk is geworden en dat er geen uitzicht op herstel van de verhouding bestaat. Indien een echtgenoot een echtscheiding verzoekt dan dient hij in het verzoekschrift te stellen dat het huwelijk duurzaam is ontwricht. Als de andere echtgenoot wel tegen het verzoek ingaat en stelt dat het huwelijk niet (duurzaam) is ontwricht dan dient de verzoekende echtgenoot met bewijzen aan te geven waarom het huwelijk volgens hem duurzaam ontwricht is. De verweerder kan ook tegen het verzoek ingaan omdat hij ernstig in zijn bestaande voorzieningen op pensioenrechten getroffen zou worden. Hierbij gaat het om een nabestaande pensioen en uitkeringen die hiermee vergelijkbaar zijn. 30 In dat geval zal er eerst een voorziening moeten worden getroffen voordat het verzoek tot echtscheiding toegewezen kan worden. Dit geldt echter niet wanneer te verwachten is dat de verweerder zelf voldoende voorzieningen kan treffen of wanneer hij zelf in overwegende mate schuldig is aan de duurzame 31 32 ontwrichting. 24 Art. 1:114 jo 1:115 lid 1 jo 1:119 lid 1 BW 25 Art. 1:63 BW 26 Art. 1:62 BW 27 Art. 1:65 BW 28 Art. 1:67 lid 1 BW 29 Art. 1:150 30 HR 15 september 1995, NJ 1996, 37 31 S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk Brand, Compendium van het personen en familierecht, Deventer: Kluwer 2005, p136 32 Art. 1:153 BW 13

De partijen kunnen de gevolgen van hun echtscheiding laten vastleggen in een echtscheidingsconvenant. Hierin kunnen regelingen over de alimentatie, de boedelscheiding, het gezag, de omgang met en de informatie over de kinderen na de echtscheiding. 33 De echtscheiding komt pas daadwerkelijk tot stand wanneer de echtscheidingsbeschikking 34 wordt toegevoegd aan de huwelijksakte. Dit dient uiterlijk zes maanden nadat de beschikking van kracht is gegaan worden gedaan. Beide of één van de partijen kunnen het verzoek tot inschrijving doen. Indien dit niet tijdig wordt gedaan komt de beschikking te vervallen. 4.2.1 Gevolgen van de echtscheiding a. Alimentatie Een belangrijk gevolg dat echtscheiding kan hebben is alimentatie. Als een van de echtgenoten niet voldoende inkomsten heeft en niet in staat is deze in redelijkheid te verwerven dan is de andere echtgenoot verplicht om zijn ex- partner in levensonderhoud te voorzien. 35 Dit komt in plaats van de wederkerige onderhoudsverplichting in een huwelijk. 36 De rechter kan op verzoek van één van de echtgenoten de uitkering toekennen onder vaststelling van voorwaarden en van een termijn. De uitkering die wordt vastgesteld kan niet langer van duur zijn dan twaalf jaren na de datum van inschrijving van de beschikking in de registers van de burgerlijke stand. 37 Als er geen termijn door de rechter is vastgesteld, eindigt de uitkering van rechtswege na twaalf jaren. 38 De duur van de alimentatie is afhankelijk van de duur van het huwelijk en de al dan niet geboren kinderen die uit het huwelijk zijn geboren. Als een huwelijk niet meer dan vijf jaren stand heeft gehouden en er geen kinderen uit het huwelijk zijn geboren, dan is de duur van de alimentatie gelijk aan de duur van het huwelijk. 39 Echtgenoten kunnen ook zelf voor of na de beschikking tot echtscheiding overeenkomen of, en zo ja tot welk bedrag de ene echtgenoot verplicht zal zijn alimentatie te betalen aan de andere echtgenoot. Indien er geen termijn wordt afgesproken, zijn de bovengenoemde regels van toepassing. 40 Het recht op alimentatie vervalt wanneer de echtgenoot die de uitkering geniet opnieuw in het huwelijk treedt, een geregistreerd partnerschap aangaat of met iemand gaat samenleven op een manier dat gelijk is aan een huwelijk of een geregistreerd partnerschap. b. Ontbinding van de gemeenschap Behalve alimentatie brengt een echtscheiding ook andere vermogensrechtelijke gevolgen met zich mee. Een belangrijk gevolg is bijvoorbeeld ontbinding van de gemeenschap van goederen. Beide echtgenoten hebben recht op een gelijk deel van de gemeenschap tenzij dit anders is 33 S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk Brand, Compendium van het personen en familierecht, Deventer: Kluwer 2005, p138 34 Dit is de akte die wordt opgemaakt nadat de echtscheiding is uitgesproken door de rechter. Hierin wordt vermeld dat de partijen gescheiden zijn. (www.echtscheidingswijzer.nl) 35 Art. 1:157 lid 1 BW 36 Art. 1:81 en 1:84 BW 37 Art. 1:157 lid 3 38 Art. 1:157 lid 4 BW 39 Art. 1:157 lid 6 BW 40 Art. 1:158 14

bepaald bij huwelijkse voorwaarden en bij een overeenkomst die echtgenoten schriftelijk hebben gesloten. 41 De echtgenoten hebben ook het recht om afstand te doen van de gemeenschap. Als een echtgenoot afstand doet van (een deel van) de gemeenschap dan wordt dit deel eigendom van de andere echtgenoot. c. Echtelijke woning Een ander belangrijk vermogensrechtelijk deel van het huwelijk is de echtelijke woning. Een echtgenoot kan de rechter verzoeken, bij de echtscheidingsbeschikking of bij latere uitspraak, te bepalen dat hij de woning die aan hen beiden toebehoort mag blijven gebruiken en bewonen, alsmede de inboedel daarvan. Dit gedurende zes maanden na inschrijving van de beschikking en tegen een redelijke vergoeding. 42 d. Schadevergoeding bij de benadeling van de gemeenschap Indien één van de echtgenoten de gemeenschap heeft benadeeld door bepaalde handelingen na aanvang van het geding of binnen zes maanden daarvoor, dan is hij verplicht de schade aan de gemeenschap te vergoeden. e. Pensioensverevening Volgens de Wet verevening pensioensrechten bij scheiding hebben de echtgenoten ieder recht op de helft van het ouderdomspensioen dat gedurende het huwelijk is opgebouwd. De partijen kunnen ieder hun deel van het pensioen apart uitbetaald krijgen als er binnen twee jaar na de echtscheiding, een daartoe bestemd formulier naar de pensioenuitvoerder is 43 44 verzonden. f. Gevolgen ten aanzien van de kinderen De ouders van kinderen oefenen na ontbinding van het huwelijk samen het gezag uit, tenzij de rechter op verzoek van de ouders of één van de ouders in het belang van het kind bepaalt dat het gezag aan een van de ouders toekomt. 45 De ouder die niet met het gezag over het kind (of de kinderen) belast is heeft recht op omgang met het kind tenzij de rechter dit recht ontzegt omdat: 1. De omgang een ernstig nadeel zou opleveren voor de geestelijke of lichamelijke ontwikkeling van het kind; 2. De ouder ongeschikt wordt geacht; 3. Het kind, dat twaalf jaar of ouder is, tijdens zijn verhoor ernstige bezwaren heeft doen blijken; 4. De omgang anderszins in strijd is met zwaarwegende belangen van het kind. 46 Beide ouders blijven na de echtscheiding verplicht tot voorziening in de kosten van verzorging en opvoeding of tot voorziening van levensonderhoud en studie. 47 De rechter kan bepalen dat 41 Art. 1:99 en 1:100 BW 42 Art. 1:165 lid 1BW 43 S.F.M. Wortmann en J. Van Duijvendijk Brand, Compendium van het personen en familierecht, Deventer: Kluwer 2005, p. 147 44 Art. 1:155 BW 45 Art. 1:251 lid 2 BW 46 Art. 1:337 a BW 47 Art. 1:404 lid 1 BW 15

de ouder die niet belast is met de dagelijkse verzorging van de kinderen, alimentatie moet betalen. 48 Hoe is echtscheiding geregeld in het Marokkaanse personen- en familierecht? 48 Art. 1:406 lid 1 BW 16

Het Marokkaanse personen- en familierecht, ook wel Mudawwana genoemd, is van toepassing op alle Marokkanen, zelfs als zij een buitenlandse nationaliteit bezitten en op een relatie waarin één van de partijen Marokkaan is. 49 5.1 Het huwelijk 5.1.1 De vereisten en voorwaarden om een huwelijk aan te gaan. Net als in het Nederlandse personen- en familierecht is de minimumleeftijd om een huwelijk aan te gaan 18 jaar. Beiden dienen te beschikken over hun verstandelijke vermogens. 50 Indien de partners minderjarig zijn dan kan de familierechter toestemming voor een huwelijk verlenen in een beschikking waarin de redenen omkleed zijn en het belang en de rechtvaardigingsgronden zijn toegelicht. Dit kunnen zeer uiteenlopende gronden en redenen zijn. De vader of diens wettelijke vertegenwoordiger dient hiervoor gehoord te zijn en een medische deskundige dient geraadpleegd te zijn of er moet een sociaal maatschappelijk onderzoek plaats gevonden hebben.. In de praktijk komt het zelden voor dat een rechter een dergelijk verzoek afwijst, tenzij de rechter er niet van overtuigd is dat de minderjarige klaar is voor een huwelijk Tegen de beschikking die is afgegeven op het verzoek tot toestemming voor het huwelijk van een minderjarige is geen beroep mogelijk. 51 5.1.2 De verloving In de Mudawwana is een hoofdstuk opgenomen over de verloving. Volgens de wet wordt de verloving gezien als een wederzijdse belofte tussen een man en een vrouw tot het aangaan van een huwelijk. Beide partijen dienen uitdrukkelijk aan te geven dat ze deze belofte willen aangaan. Het is de regel dat het eerste hoofdstuk van de koran (Fatiha) bij deze plechtigheid gereciteerd wordt en dat er naar gebruik en gewoonte geschenken worden uitgewisseld. 52 De verloving verplicht de partijen echter niet tot het huwelijk, beiden hebben het recht de verloving te verbreken. 53 Net zoals in het Nederlandse recht is de verbreking van de verloving geen aanleiding tot schadevergoeding. Er kan alleen schadevergoeding worden geëist wanneer één van de partijen een handeling heeft verricht dat schadelijk is voor de ander. 54 Omdat het gebruikelijk is om waardevolle geschenken te overhandigen bij een verloving (deze geschenken worden meestal door de man aan de vrouw gegeven), is het mogelijk om de geschenken terug te vorderen, mits hij niet degene was die de verloving verbroken heeft. Voor de hervorming van de Mudawwana in 2004 diende de vrouw een huwelijksvoogd te hebben die haar toestemming gaf voor het huwelijk. Onder de nieuwe wet is dit een recht van de vrouw geworden. De vrouw mag zelf kiezen of zij al dan niet de toestemming van haar voogd 55 wil. 49 Art 2 lid 1 en 3 Mudawwana 50 Art. 19 Mudawwana 51 Art. 20 Mudawwana 52 Art. 5 Mudawwana 53 Art. 6 Mudawwana 54 Art. 7 Mudawwana 55 In de islam dient een vrouw bij het aangaan van een huwelijk toestemming te krijgen van haar voogd. Dit is meestal de vader, broer, oom of iemand anders die het gezag over haar heeft. Omdat de meerderheid in Marokko moslim is, hebben vrouwen het recht om van deze regel gebruik te blijven maken zodat het huwelijk ook geldig is volgens de islam. Een relatie tussen een man en een vrouw is alleen toegestaan als ze gehuwd zijn. Het is daarom 17

De man kan deze voogdij eveneens naar eigen keuze en belang uitoefenen. Het is een islamitische traditie dat de echtgenoot een bruidsgave geeft aan zijn echtgenote als teken van de wens tot het aangaan van een huwelijk. Dit heeft een symbolische en immateriële waarde en niet een materiële waarde. 56 Dit houdt in dat de bruidsgave niet duur hoeft te zijn. Volgens de islamitische traditie hoeft het zelfs niet in de vorm van geld te zijn. Het kan bijvoorbeeld ook in de vorm van een cadeau gegeven worden. 57 De bruidsgave wordt vastgesteld op het moment van het sluiten van het huwelijk. Als de vaststelling ervan gezwegen wordt, wordt de overeenkomst beschouwd als een huwelijk met machtiging. Dit betekend dat de man of de vrouw iemand heeft gemachtigd die de bruidsgave na de huwelijksvoltrekking vaststelt. 58 Als de echtgenoten in het huwelijk met machtiging na de consummatie ervan geen overeenstemming bereiken over de omvang van de bruidsgave, dan stelt de rechtbank deze vast rekeninghoudend met de maatschappelijke positie van beide echtgenoten. De bruidsgave heeft in de Mudawwana ook een wettelijke basis. Een huwelijk zonder bruidsgave is daarom ongeldig. De bruidsgave is eigendom van de vrouw en ze mag zelf beslissen hoe ze dit wil besteden. De echtgenoot heeft niet het recht om in ruil voor de bruidsgave meubilair of iets anders te eisen. De echtgenoten kunnen overeenkomen dat de echtgenoot een deel van de bruidsgave vooruit betaalt of dat hij uitstel van betaling krijgt. Polygamie voor mannen is in beginsel toegestaan volgens de Mudawwana. Het is echter niet toegestaan indien gevreesd wordt voor onrechtvaardigheid jegens de echtgenotes. Het is eveneens verboden indien de echtgenote als voorwaarde heeft bedongen dat haar echtgenoot niet met een ander zal trouwen. 59 Naast deze voorwaarde kunnen beide echtgenoten ook andere huwelijkse voorwaarden vast laten stellen om het vermogen onafhankelijk van elkaar te behouden. Hierbij wordt dus afgesproken om in het huwelijk geen (of gedeeltelijk) gemeenschap van goederen te hebben. Deze overeenstemming dient opgenomen te worden in een akte welke onafhankelijk is van de huwelijksovereenkomst en beide partijen dienen in kennis worden gesteld over de voorwaarden door twee adls (functionarissen met notariële bevoegdheden op het gebied van personen- en familierecht). Beide echtgenoten kunnen namelijk huwelijkse voorwaarden stellen. Voordat het huwelijk wordt aangegaan dienen ze daarom op de hoogte gesteld te worden van elkaars voorwaarden. 60 Het is niet toegestaan om directe bloedverwanten te huwen. Dit zijn broers, zussen, ouders, ooms, tantes 61, de kinderen van broers of zussen, ouders en kinderen. 62 Neven en nichten voor moslims heel belangrijk dat het huwelijk volgens islamitische maatstaven ook geldig is omdat de islam duidelijke regels voorschrijft met betrekking tot een huwelijk dat door God erkend wordt. Islamitische vereisten zijn bijvoorbeeld dat er moslim getuigen aanwezig zijn, dat de vrouw een bruidsgave ontvangt en dat de vrouw wordt bijgestaan door haar voogd. 56 Art. 26 Mudawwana 57 De wetgever vond het nodig om erbij te vermelden dat het geen materiële wettelijke basis heeft. Dit komt waarschijnlijk voort uit het feit dat het in Marokko gewoonte is geworden dat er door de voogd van de vrouw onredelijk hoge bedragen worden gevraagd wanneer het om de bruidsgave gaat. De bruidsgave komt echter ten goede aan de vrouw en het is aan de vrouw om te bepalen hoe ze haar bruidsgave besteedt. 58 Art. 27 Mudawwana 59 Art. 40 Mudawwana 60 Art. 49 Mudawwana 61 Met ooms en tantes worden strikt de broers en zussen van een van de ouders bedoeld. 62 Art. 36 Mudawwana 18

mogen dus volgens de Mudawwana wel met elkaar trouwen. Daarnaast is het niet toegestaan om de dochter van een eerdere vrouw te huwen als de consummatie tussen de man en de moeder reeds heeft plaatsgevonden. Ook is het niet toegestaan om de (voormalige) echtgenote(s) van de vader te huwen. 63 Een zuigeling mag niet huwen met zijn zoogmoeder. 64 Mannen die met meerdere vrouwen willen trouwen mogen niet gelijktijdig met twee zussen getrouwd zijn of met een vrouw en haar tante of zoogverwante. 65 5.1.3 Voltrekking van het huwelijk Het huwelijk wordt gesloten door aanbod en aanvaarding, in bewoordingen welke in taal of naar gewoonte de betekenis van het huwelijk tot uitdrukking brengt. Indien iemand niet kan spreken is de aanvaarding in geschrift geldig en indien iemand ook niet kan schrijven is een gebaar 66 67 geldig indien dit duidelijk is voor de andere partij en de twee getuigen. De partijen dienen handelingsbekwaam te zijn. Er mag geen overeenstemming zijn over de kwijtschelding van de bruidsgave. Ook moet er, indien daarvoor gekozen is, een huwelijksvoogd aanwezig zijn. Twee adls dienen het uitspreken van het aanbod en de aanvaarding door beide echtgenoten aan te horen en de akte daarvan op te maken. 68 Ook dienen er zoals eerder vermeld twee getuigen aanwezig te zijn. Marokkanen die in het buitenland wonen kunnen hun huwelijksovereenkomst sluiten volgens lokale administratieve regelingen van het land. De echtgenoten dienen vervolgens binnen drie maanden na het voltrekken van het huwelijk volgens de nationale wet van het land, een afschrift daarvan te overleggen bij het Marokkaanse consulaat van de plaats waar de overeenkomst is gesloten. 5.2 De echtscheiding Het ontbinden van het huwelijk door echtscheiding wordt slechts bij uitzondering gedaan, waarbij rekening wordt gehouden met het uitgangspunt dat de ontbinding, met het oog op het uiteenvallen van het gezin en de schade die de kinderen wordt aangedaan, het minste van twee kwaden is. 69 Er zijn volgens de Mudawwana vier manieren om een huwelijk te ontbinden. Deze manieren zijn de talaq, tatliq, khoul en chiqaq procedure. Chiqaq De echtscheiding door middel van een chiqaq- procedure kan bij de rechtbank worden aangevraagd door beiden of één der echtgenoten op grond van duurzame ontwrichting. De rechtbank dient vervolgens alles in het werk te stellen om een verzoening te bewerkstelligen. Gedacht kan worden aan een verzoeningspoging, bemiddeling door de rechter of een verzoek aan de familie of een onafhankelijk persoon om te bemiddelen, enz. Hiervan dient de rechtbank een proces verbaal op te maken. 70 63 Art. 37 Mudawwana 64 Art. 38 Mudawwana 65 Art. 39 Mudawwana 66 Art. 10 Mudawwana 67 Bij het sluiten van een Marokkaans huwelijk is er anders dan bij een Nederlands huwelijk slechts plaats voor twee getuigen. Bij een Nederlands huwelijk is het minimum twee getuigen en het maximum vier getuigen. 68 Art. 13 Mudawwana 69 Art. 70 Mudawwana 70 Art. 94 jo 82 Mudawwana 19

Twee arbiters of degene die de bemiddeling uitvoert dienen te onderzoeken wat de redenen van de onenigheid tussen de echtlieden zijn en ze dienen zich in te spannen om het geschil tot een einde te brengen. Indien de verzoening niet bewerkstelligd kan worden en de duurzame ontwrichting voortduurt, spreekt de rechter de echtscheiding uit. Hij bepaalt hierbij wat de (financiële) gevolgen zijn Tatliq De echtgenote kan ook een echtscheiding aanvragen door middel van een tatliq- procedure. 71 Dit kan echter slechts op bepaalde gronden. Deze gronden zijn: a. Schade b. Niet- nakoming van de verplichting tot levensonderhoud c. Afwezigheid d. Gebrek e. Gelofte tot onthouding of weigeren van de omgang a. Schade Een niet- nakoming van de voorwaarden van de huwelijksovereenkomst wordt beschouwd als schade, welke een echtscheiding rechtvaardigt. Elke handeling of gedraging van de echtgenoot welke onterend is, een schending van goede zeden is en de echtgenote een materiële of een immateriële krenking berokkent welke het de echtgenote onmogelijk maakt de huwelijkse relatie voort te zetten, wordt gezien als schade die de echtscheiding rechtvaardigt. De schade hoeft dus niet van materiële aard te zijn. De bewijslast ligt bij de vrouw, zij dient de schade dus wel te kunnen bewijzen. Dit kan onder andere door middel van getuigen. Als de echtgenote de schade niet kan bewijzen dan kan ze alsnog een beroep doen op de procedure van de duurzame ontwrichting. Als de schade wel is bewezen dan kan de rechtbank in het vonnis een schadevergoeding vaststellen. 72 b. Verplichting tot levensonderhoud De echtgenote kan op twee gronden echtscheiding verzoeken vanwege de niet- nakoming van het levensonderhoud waartoe de man verplicht is: Als de echtgenoot beschikt over vermogen waaruit hij het levensonderhoud kan betalen, dan kan de rechtbank een wijze vaststellen waarop de echtgenoot alsnog aan deze plicht kan voldoen. In dat geval wordt er dus geprobeerd om het huwelijk nog een kans te geven. Indien de echtgenoot niet over het vermogen beschikt om zijn echtgenote te onderhouden, dan kan de rechtbank, afhankelijk van de omstandigheden, de echtgenoot uitstel verlenen van dertig dagen, om alsnog aan zijn plicht te kunnen voldoen. Als hij niet aan deze verplichting kan voldoen, dan wordt de vrouw van de man gescheiden. 73 c. Afwezigheid De vrouw kan een verzoek tot echtscheiding indienen als de echtgenoot langer dan een jaar afwezig is. Indien de echtgenoot is veroordeeld tot meer dan drie jaar gevangenisstraf of hechtenis, dan kan de vrouw na het verstrijken van een jaar na zijn inhechtenisneming, een verzoek tot echtscheiding indienen. 74 71 Art. 98 Mudawwana 72 Art. 99, 100 en 101 Mudawwana 73 Art. 102 Mudawwana 74 Art. 104 en 106 Mudawwana 20

d. Gelofte tot onthouding Als de echtgenoot de gelofte tot onthouding of weigering in de omgang met haar aflegt 75 dan kan de echtgenote een verzoek tot echtscheiding indienen bij de rechtbank. Deze verleent de echtgenoot een termijn van vier maanden. Als hij binnen dit termijn niet is overgegaan tot herroeping, wordt er overgegaan tot echtscheiding. Khoul Naast de tatliq echtscheidingsvorm staat er nog een echtscheidingsvorm open voor de vrouw. Deze wordt khoul genoemd en houdt in dat er een echtscheiding wordt uitgesproken indien de vrouw een bedrag compenseert aan de man. 76 Deze echtscheidingsvorm is in veel islamitische landen gebruikelijk omdat de koran voorschrijft dat de vrouw het recht heeft om van haar echtgenoot te scheiden indien zij de bruidsgave die ze heeft gekregen terug betaald. Aangezien het gebruikelijk is dat er een waardevolle bruidsgave wordt gegeven aan de vrouw (hoewel dit vanuit de islam niet wordt aangemoedigd), is deze regel opgemaakt om de man te beschermen. Zo wordt er immers voorkomen dat vrouwen voor de bruidsgave trouwen om vervolgens te scheiden. Tegenwoordig wordt deze regel echter in islamitische landen anders toegepast. De compensatie die de vrouw moet betalen is niet meer wettelijk bepaald waardoor de man een onredelijke compensatie kan vragen waartoe de vrouw niet in staat is. Hierdoor wordt het voor vrouwen soms onmogelijk gemaakt om te scheiden. Talaq Mannen kunnen naast het aanvragen van een echtscheiding op grond van duurzame ontwrichting hun vrouw ook verstoten. Deze echtscheidingsvorm wordt talaq genoemd en was tot 2004 de enige echtscheidingsvorm voor mannen. De procedure hiervan lijkt erg op de echtscheidingsprocedure en de vrouw en de kinderen hebben vrijwel dezelfde rechten als in de echtscheidingsprocedure. Een groot verschil is echter dat het verzoek tot verstoting niet gebonden is aan bepaalde gronden zoals dat in de tatliq echtscheidingsprocedure wel het geval is. Een vrouw kan haar echtgenoot slechts verstoten indien hij haar daartoe heeft gemachtigd. 5.2.1 Gevolgen van de echtscheiding Financiële rechten van de vrouw Bij een echtscheiding heeft de vrouw recht op de uitgestelde bruidsgave indien deze nog niet volledig betaald is voor of tijdens het huwelijk. Daarnaast heeft de vrouw recht op het levensonderhoud gedurende de wachtperiode. Voor een niet- zwangere vrouw bedraagt deze periode drie maanden. De wachtperiode van een zwangere vrouw eindigt na haar zwangerschap of bij het afbreken daarvan. De wachtperiode is niet verplicht als het huwelijk nog niet geconsumeerd is. 77 Ook heeft de vrouw recht op een schadeloosstelling. Dit is een eenmalige uitkering die de man in bepaalde gevallen van echtscheiding aan de vrouw verschuldigd is. Voor de vaststelling hiervan wordt rekening gehouden met de duur van het 75 Dit is een gelofte van de man dat hij gedurende vier maanden geen gemeenschap met zijn echtgenote zal hebben. In de koran staat hierover: Voor hen die zweren de eed van onthouding van hun vrouwen is een wachttijd van vier maanden. Indien zij er dan op terugkomen, dan is God vergevend en barmhartig. Dit wordt ook wel de verzoeningsperiode genoemd. In deze periode krijgen de echtgenoten de tijd om zichzelf terug te trekken en na te denken over hun huwelijk. 76 Art. 115 e.v. Mudawwana 77 Art. 129, 130 en 133 Mudawwana 21