Verslag van de bouw van een nyckelharpa - deel 2 - Ton Pel Om het hout makkelijker te kunnen buigen heb ik het een uur in heet stromend kraanwater gelegd, en het onder water gehouden door een stuk ijzer (afb. 18). Vooraf In deel 1 van dit artikel in de vorige Bouwbrief schreef Ton Pel na een korte inleiding over de nyckelharpa hoe hij het instrument begon te bouwen. De laatste zin van dat eerste deel: Ik gebruikte een stemknopslijper en een stemknopruimer om de stemknoppen in de hals te plaatsen. Deel 2 begint met de zin: Het in elkaar zetten van de harpa is verder vrij simpel. Afb. 18: de waterbak Afb. 16: hier is te zien hoe de onderdelen (hals aan de klankkast) aan elkaar worden gelijmd en geklemd. Nadat dit klaar was, heb ik de bodemplaat eronder gelijmd en geklemd. Afb. 19: het eerste klemmen van het bovenblad, met vooraan de loslatende lijmnaad. Afb. 17: de mal om de bovenplaat te buigen. Het buigen van de bovenplaat De bovenplaat heb ik gekocht. Hij bestond uit twee aan elkaar gelijmde delen, 5 mm dik. Uit het construction manual is af te leiden dat de bovenplaat in de vorm van een cirkelsegment met een straal van 29 cm gebogen moet worden gebogen. Ik heb daarom een mal gemaakt waarmee de bovenplaat gebogen en geklemd kon worden (zie afb. 17). Zoals te zien is, liet de lijmnaad in het midden los. Dit was dus niet de goede manier om de bovenplaat te buigen. Om de bovenplaat weer in orde te krijgen heb ik de beide helften laten drogen, precies op de naad losgezaagd. Voordat ik de twee helften weer aan elkaar gelijmd heb met constructielijm (bruisende lijm die tegen hoge temperatuur kan) heb ik een paar voorzorgsmaatregelen genomen: ik heb op de bovenzijde van de beide helften heel precies tegen te lijmen randen blauwe schilders tape geplakt, waardoor overtollige lijm niet op het hout zou kunnen komen. Verder heb ik een hulpstuk gemaakt voor het tegen elkaar klemmen van beide helften waarbij ik op de plaats waar de onderzijde van de lijmnaad zou komen een uitsparing in de lengte richting heb gemaakt om de lijm daar (aan de onderkant dus) de ruimte te geven. Ik heb een foto van het hulpstuk bijgevoegd waarop de blauwe tape aan de bovenzijde niet meer te zien is omdat ik er een lange lat op geklemd heb (afb. 20) Toen de bovenplaat gereconstrueerd was heb ik besloten hem met stoom buigbaar te maken. Daarvoor heb ik van MDF een stoomkist gemaakt die aan de binnenkant bekleed was met aluminiumfolie. Bouwbrief 145 - mei 2012 pag. 16
Plaatsen van de bovenplaat op de klankkast De verticaal staande zijranden moeten het profiel van de bovenplaat volgen. Daar waar de zijkant, t.o.v. de centrale lijn van de viool, naar binnen buigt moet hij dus hoger zijn dan waar hij naar buiten buigt. Het leek me lastig om het geheel precies passend te krijgen. Tip: pas de stelling van Pythagoras toe om de hoogte van de zijkanten te bereken Afb. 20: het bovenblad opnieuw geklemd en gelijmd. Na 15 minuten stomen kon de bovenplaat goed worden gebogen en geklemd met de mal die ik eerder had gemaakt. De lijmnaad niet nu niet meer los. Toen bedacht ik dat de randen moeten aansluiten op het cirkelsegment dat door de bovenplaat wordt gevormd. Met de stelling van Pythagoras kom je er nu makkelijk uit, zoals in de figuur van afb. 22 te zien is. MA is de hartlijn van de harpa. FH is de bovenkant van de bodemplaat. CF en BG zijn de buitenkant en de binnenkant van de rand van de harpa. DCBA is de onderkant van de gebogen bovenplaat met straal r = 29 cm. Daar waar de buitenrand van de zijkant y2 cm van de hartlijn ligt, is x2 te berekenen. De rand moet op die plek dus met (r - x2) cm verlaagd worden. Op die manier kan je alle punten aan de binnenkant en aan de buitenkant van de rand bereken. Met een spreadsheet met als enige variabele 'y' zijn alle punten te bereken. Afb. 21: de constructie met de stoomkist Afb. 23: met de spreadsheetberekeningen in de hand is het eenvoudig alle punten aan de binnenkant en de aan de buitenkant van de rand met potlood aan te brengen. Afb 22: berekening van de hoogte van de zijkanten met behulp van Pythagoras. Bouwbrief 145 - mei 2012 pag. 17
Om de bovenplaat op de harpa te klemmen, heb ik een kleminrichting gemaakt (afb. 26). Hierin kan de harpabody worden geplaatst en de bovenplaat worden gelijmd en met 25 klemmen worden vastgeklemd (afb. 27). Voor het aanbrengen van de lijm heb ik tape geplakt op plekken waar lijmresten het hout zouden kunnen beschadigen. Afb. 24: het uitfrezen van het overtollige hout Ik heb daarna alles nog eens goed gecontroleerd: de formules, de metingen en de aangebrachte punten. Vervolgens heb ik het overtollige hout weg gefreesd - dat was spannend. Ik de randen daarna licht bewerkt met een vijl en schuurpapier en gecontroleerd of het profiel op elke plek paste. Op de volgende foto is te zien hoe ik dat gedaan heb. Afb. 25: controle op het passen van het profiel Het resultaat was prima. We waren nu klaar voor de volgende stap: het vastlijmen van de bovenplaat. Afb. 27: het bovenblad vastgeklemd Het staartstuk Het staartstuk en de bevestiging ervan moeten de krachten van de gespannen snaren weerstaan. Ik besloot een andere oplossing voor de bevestiging te maken dan in de construction manual staat. Op de foto hiernaast is een prototype van een staartstukhouder te zien, die onderaan de harpa bevestigd wordt. In het staartstuk is een schuin gat gebeiteld dat precies over de uitstekende pen van de houder past. Afb. 28: de staartstukhouder De gaten voor de sympathische snaren moeten lopen van het midden van de voorkant van het staartstuk naar de bodem van de uitsparing voor de snaareinden - een beetje schuin dus. Ik heb dat opgelost door het staartstuk schuin te klemmen aan de werkbank en er verticaal de gaten in te boren (afb. 29). Afb. 26: de kleminrichting Afb. 29: het boren van de gaten voor de sympathische snaren Bouwbrief 145 - mei 2012 pag. 18
Afb. 30: de snaren opgespannen op het ongelakte instrument 5 Harpa Ik heb daarna het staartstuk en de toetsenkast gemonteerd, een provisorische brug geplaatst en de harpa met nylon snaren (alleen de cellosnaren) bespannen om te controleren of alles goed paste (afb. 40). Ik vond het spannen van de cellosnaren zwaar en het was daardoor moeilijk ze nauwkeurig te stemmen. Daarom heb ik een paar hulpstukken gemaakt waar ik de spanners makkelijker kon aandraaien (afb. 32). Deze heb ik gemaakt voordat ik ontdekte dat er een smeermiddel is voor stroeve spanners (stoppenvet). Daarna heb ik een definitieve brug gemaakt, 5 mm hoger dan in de construction manual staat, omdat onder de toetsenkast een houtplaatje zit van 5 mm. Het plaatsen van alle snaren is een beetje een proces van proberen en verbeteren, mede omdat de brug onder druk van de snaren iets kan schuiven. De foto hieronder (afb. 41) geeft een indruk van de bespannen, nog niet gelakte harpa. Afb. 32: de snarenspanhulpstukken Afb. 31: de bespannen ongelakte nyckelharpa onder een andere hoek gefotografeerd 6 Strijkstok De strijkstok heb ik gebouwd door steeds twee lagen fineer van verschillende houtsoort op elkaar te lijmen en met een mal te buigen en te klemmen. Het resultaat was een rechthoekige stapel gelijmde fineerlagen met een bocht. Die heb ik rond geschaafd en geschuurd (afb. 33). Voor de slof heb ik een langwerpig gat uitgefreesd door de strijkstok met een kruistafel onder de frees te bewegen (afb. 34). Op de punt van de strijkstok heb ik een ebbenhouten klosje gelijmd waarin ik een vierkant gat had geboord en gevijld. Dit gat is bestemd voor bevestiging van de haren van de strijkstok. Op de volgende foto (afb. 35) is te zien hoe ik een vierkant gat heb geboord: door met een dun boortje de randen van het gat weg te boren. Bouwbrief 145 - mei 2012 pag. 19
Afb. 36: de punt op de strijkstok gelijmd en geklemd In de volgende Bouwbrief volgt er nog een toegift op dit artikel, met onder andere de vervaardiging van een standaard en een kist voor de nyckelharpa. Reacties op dit artikel zijn welkom, bij de redactie of recht-streeks bij de auteur: telefoon 035-6231466, e-mail ton_pel@hotmail.com Afb. 33, 34 en 35: vervaardiging van de strijkstok (toelichting zie de teskt op de vorige pagina) Afb. 37: de strijkstok is behaard door een professionele bouwer en klaar om te gebruiken. Bouwbrief 145 - mei 2012 pag. 20