2016/253099 Objectgegevens object postcode en : 1506 VV Zaandam gemeente : Zaanstad bescherming : gemeentelijk monument oorspronkelijke functie huidige functie : woonhuis : woonhuis architect : niet bekend bouwdatum : ontstaan rond 1870, naar voren vert tot belendende rooilijn in 1926 datum onderzoek : 1-4-2016 datum beschrijving : 1-4-2016 datum foto s : 1-4-2016 opgesteld door : O. Ralling en C. van den Berg Kadastrale aanduiding gemeente sectie : K nummer : 9467 Eigendomsregistratie onttrekking gegevens : kadaster soort recht : eigendom gerechtigde : (erven) L. van der Horst postcode en : 1506 VV Zaandam gemeente telefoon : - Kadastrale kaart/ situatie 1
Redengevende omschrijving 1. Architectonische waarde (inclusief bouwhistorische waarde): Het houten huis is architectuurhistorisch van belang als voorbeeld van laat-19 e eeuwse Zaanse houtbouw en als sober woonhuis met typische kenmerken van 19 e eeuwse architectuur zoals de ingekorte kroonlijst en de horizontale rabatdelen. 2. Cultuurhistorische waarde: Het houten huis is van belang als voorbeeld van een relatief eenvoudige tweekamerwoning en daarmee als voorbeeld hoe men aan het eind van de 19 e eeuw langs de paden leefde, veelal nog steeds in simpele houten huizen. Tevens is aan het pandje, in relatie met de buurpanden, de overgang van houtbouw naar het bouwen in steen aan het eind van de 19 e eeuw afleesbaar. Ook is de kleinschaligheid die het buurtje rond de kerk had voor de schaalvergroting aan het eind van de 19 e eeuw aan het pandje afleesbaar. 3. Stedenbouwkundige waarde (inclusief ensemblewaarde): Het pand is stedenbouwkundig van belang door de beeldbepalende ligging op de hoek van de Tuinstraat, het voormalige Zuiderkerkpad, en de Behouden Haven. Ook de ligging van het pandje aan het voorplein van de Bullekerk is van belang. 4. Gaafheid/herkenbaarheid (in materiaal en/of vorm): Het pand is, hoewel op het perceel naar voren vert, gaaf behouden gebleven in hoofdvorm, materialisering en detaillering. 5. Zeldzaamheid: Het pand heeft zeldzaamheidswaarde voor de Zaanstreek als overgebleven voorbeeld van een laat-19 e eeuws houten woonhuis. Gezien de eenvoud en beperkte omvang zijn veel van dergelijke huizen ten prooi gevallen aan sloop. Tevens is het pandje het enig overgebleven houten huis in het buurtje om de kerk. 6. fysieke kwaliteit Het pand is in redelijke staat. Er zijn geen structurele problemen, wel dienen materiaaltechnisch herstelwerkzaamheden te worden uitgevoerd ten behoeve van de instandhouding van het houten huis. 2
Objectbeschrijving Inleiding Het 19 e eeuwse houten pand staat aan de Tuinstraat in Zaandam, het voormalige Zuiderkerkpad. Dit Zuiderkerkpad was gelegen ten zuiden van de Westzijderkerk, ook wel bekend als de Bullekerk. Het huidige Zaandam ontstond in de 13 e eeuw rond een in de Zaan aangelegde dam. Zaandam was toen nog opgedeeld in Oost- en Westzaandam. In Oostzaandam stond een kerk op een terp. Westzaandam had geen eigen kerk. De beide dorpen van Zaandam kende in de 17 e eeuw een grote groei. Het was een periode van ongekende industriële bloei voor Zaandam, dat een belangrijk centrum van houthandel en scheepsbouw werd. De bebouwing ontwikkelde zich in Westzaandam langs de lagedijk (nu de Westzijde) in noordelijke richting. Westzaandam kreeg in 1640 een eigen kerk aan deze lagedijk. Om de kerk lag het kerkplein en het kerkhof. Haaks op de lagedijk werden paden met daarlangs een sloot aangelegd, ook ten noorden en zuiden van deze nieuwe kerk. Deze paden werden het Noorder- en de Zuiderkerkpad genoemd en langs de paden werd bebouwing get. Op de minuutplan van 1810 zijn deze paden en sloten nog goed te zien. Aan de westkant, aan de rand van het kerkhof, stonden twee schuren. Vanuit die schuur hield de Diaconie wekelijks op zaterdag haar uitdelingen onder de armen. Aan de noordwestzijde was de armenschool gelegen. Kaart van Johannes Dou, 1745. Plattegrond van de Westzijderkerk, 1754. In het midden de nieuwe kerk. Links op de kaar is het Zuiderkerkpad te zien. (Waterlands archief) (Beeldzank Zaanstad 50.1403) Minuutplan 1810 met in het midden de Westzijderkerk. Ten zuiden van de kerk de Zuiderkerksloot en pad, de huidige Tuinstraat. (GIZ- kaart Zaanstad) Een tweede industriële bloeiperiode beleefde Zaandam na 1850. In deze periode werden veel van de sloten naast de paden gedempt. In 1857 was de demping van de wegsloot naast de huidige Westzijde gereed. Daarna volgde de demping van paden haaks op de dijk. Hierbij verdween ook veel van de 17 e -eeuwse bebouwing. In t daarvan kwamen nieuwe, in steen opgetrokken huizen langs de straten. Ook de Zuiderkerksloot werd in de tweede helft van de 19 e eeuw gedempt en hier werd de Tuinstraat aangelegd. Op een kaart uit 1903 is de Tuinstraat te zien. 3
object straat en nummer : Tuinstraat 9 Zaandam centrum 1903 (beeldbank Zaanstad 54.00018) In deze periode zijn ook in het buurtje rond de kerk veel houten panden verdwenen en vervangen door stenen panden. Er resteren slechts enkele houten huizen in de directe omgeving van de kerk. De eenvoudige houten woning Tuinstraat 9 met zicht op de kerk stond nog niet aangegeven op de plankaart van 1812. Het perceel is dan nog onbebouwd en behoort met het oostelijke perceel tot het erf van veehouder Jan Hoogeboom. Ook is op een historische foto van de kerk van rond 1865 te zien dat het huidige perceel aan de Tuinstraat wordt afgescheiden met een tuinmuur, en betreft waarschijnlijk nog altijd het erf van de oostelijke belending. Historische foto van de Westzijder of Bullekerk rond 1865. Op het detail is rechts een gemetselde tuinmuur aanwezig voor het perceel. Het houten huis is dan nog niet gebouwd (bron: beeldbank RCE) 4
object straat en nummer : Tuinstraat 9 Waarschijnlijk moet de ontstaansperiode van het houten pand worden gezocht rond 1870. Uit het historische bouwdossier blijkt dat eigenaar A.K. Bakker in 1911 achter het dan aanwezige houten huis een bestaande aangebouwde schuur mag aanpassen en verkleinen. De situatietekening toont dat het pand met de voorzijde gelijk aan de rooilijn van de westelijke belendingen aan de Tuinstraat heeft gestaan. In 1926 krijgt A.W. Voerman toestemming het huis drie meter naar voren te brengen, in de rooilijn van de oostelijke belendingen. De ruimte tussen de gehandhaafde schuur en het huis wordt bebouwd met een tussenlid, dat dienst doet als klein ingangsportaal. Gelijktijdig wordt er een dakkapel aan de voorzijde get. Bouwtekening uit 1926 voor de vering. De situatie toont de ligging ten opzichte van de belendingen en de plattegrond van de begane grond (bron: Archief Zaanstad) 5
In 1933 wordt door H. Schoen een tweede schuur aangebouwd op het zuidwestelijke gedeelte van het erf. In 1952 laat eigenaar L. Kiel een toilet en en een septictank aanleggen. Sinds het ontstaan is het perceel onderdeel geweest van de min of meer gesloten straatwand ten zuiden van de Tuinstraat. De huidige ligging op de hoek van de Tuinstraat en Behouden Haven is ontstaan na realisatie van de doorbraak van de straatwand in de jaren 70 van de 20 ste eeuw. Het pand is een goed voorbeeld van eenvoudige 19 e eeuwse Zaanse houtbouw. De karakteristieke Zaanse bouwwijze is ontwikkeld vanuit het hallenhuis met ankerbalkgebinten in de 16 e eeuw tot een eenbeukig huis met dekbalkgebinten in de 17e eeuw, meestal met 4 à 5 balkvakken en een topgevel met staand beschot en getrapte weeg aan de zijgevels. In beide eeuwen waren de huizen nog sober versierd (puntgevel met rechte windveer). De typisch Zaanse bouw was in hoofdzaak te vinden in de dorpen aan weerszijden van de Zaan en aan de daarop uitkomende paden. Het principe van de 17 e eeuwse bouwwijze zette zich voort in de 18 e en 19 e eeuw. Aanpassingen daarbij traden op door technische ontwikkelingen, economische omstandigheden en veranderingen van leefgewoonten. Ook werden stijlkenmerken en architectuurstijlen overgenomen van Amsterdamse koophuizen. Houtbouw was in de Zaanstreek in de eerste helft van de 19 e eeuw nog belangrijk en gezichtsbepalend. Ondanks de in de loop van deze eeuw optredende veranderingen bleef de houtbouw zich handhaven. Constructief veranderde er aan de houten huizen nog weinig. Over het algemeen werden uit economische overwegingen lichtere, vaak te lichte, houtmaten toegepast. Daarnaast won de toepassing van vurenhout terrein ten koste van grenen. De uniformering van de houtmaten ging daarbij meer en meer een rol spelen. De machinale stoom-houtzagerijen zorgden voor gelijke plankbreedten van de getrapte weeg en de rabatdelen. Daarnaast werd de variatie in de groene kleuren geringer doordat de verfmalers in de fabrieken steeds meer standaardkleuren maakten en de verven niet meer door de schilders zelf werden samengesteld. In 1901 kwam in het hele land een verbod op het bouwen van geheel houten huizen door de invoering van de Woningwet. Dit sober en simpele woonhuis heeft met de horizontale rabatdelen en simpele H-vensters typische kenmerken van de 19 e eeuwse Zaanse houtbouw. Ook de ingekorte of gereduceerde koonlijst is een typisch kenmerk van de 19 e eeuwse architectuur. Omschrijving Het HOUTEN HUIS is gelegen aan de zuidzijde van Tuinstraat op de hoek met Behouden haven. De voorzijde kijkt uit op de Bullekerk. De bouwmassa is éénlaags met zadelkap gedekt met gesmoorde Oudhollandse pannen. De gevels zijn horizontaal beschoten met rabatdelen. Aan de voorzijde is de kap afgewolfd, waar op het dakschild een dakkapel is get. De nok wordt centraal bekroond met een gemetselde schoorsteen. De tuin aan de noordelijke voorzijde en westzijde heeft een eenvoudige erfafscheiding. Aan de achterzijde van het huis zijn diverse schuren aangebouwd. Alleen het houten huis is beschermd. In de VOORGEVEL bevindt zich links de entreedeur met tweeruits bovenlicht en geprofileerd deurkalf. Rechts hiervan zijn twee H-schuifvensters opgenomen. De beschoten gevel wordt beëindigd met een geprofileerde gootlijst als eenvoudige gereduceerde kroonlijst. Erboven is op het dakschild een dakkapel met vierruits stolpstel get; de wangen zijn verticaal beschoten. De RECHTER ZIJGEVEL heeft een indeling met eveneens zijn twee H-schuifvensters. De beschoten gevel wordt beëindigd met een blokgoot op geprofileerde klampen, waarboven het gesloten dakschild. De ACHTERGEVEL bevat in de beschoten topgevel boven de plat afgedekte aanbouw een rechthoekig venster. De topgevel is betimmerd met rechte windveren en waterborden. Het INTERIEUR is niet bezocht en om die reden niet beschreven. Echter, wanneer het interieur monumentaal waardevolle onderdelen bevat, vallen deze zonder uitzondering wel onder de bescherming. Dit geldt mogelijk voor een eventueel aanwezige schouw. 6
Bijlagen Voorgevel aan de Tuinstraat en de zijgevel aan Behouden Haven, foto 2016 Detail van de geprofileerde gootlijst als gevelbeëindiging aan de voorzijde, foto 2016 7
object straat en nummer : Tuinstraat 9 Bouwtekening uit 1911 voor het wijzigen van de aangebouwde schuur. De situatie toont de ligging ten opzichte van de belendingen en de plattegrond van de begane grond (bron: Archief Zaanstad) 8
Foto uit 1960 met het houten huis in de rooilijn van de oostelijke belendingen ter linker zijde. De doorbraak in de straatwand van de Tuinstraat ten behoeve van Behouden Haven is nog niet gerealiseerd (bron: Archief Zaanstad) Foto uit 1978. Het houten huis is inmiddels gelegen op de hoek Tuinstraat Behouden Haven (bron: Archief Zaanstad) Bronnen - Beeldbank Zaanstad - Nai database (www.nai.nl) - Bonas database (www.bonas.nl) - Encyclopedie van de Zaanstreek, deel 1 en 2/ J.P. Woudt (1991) - Monumenten Inventarisatie project Noord-Holland Gemeente Zaanstad, Deelgebied koog a/d Zaan en Zaandijk (1992) en fotokaarten. - Architectuur en stedebouw in Noord-Holland 1850-1940, E. van der Kleij (1993) - Architectuur en stedebouw Zaanstreek 1850-1940, P. Kleij (1993) - Monumenten in Nederland, Noord-Holland, R. Stenvert (2006) 9