woonhuisventilatie Peter Op t Veld Ventilatiesystemen voor woningen op een rij Woningventila tiesystemen voor een EPC 0,8 Aanscherping van de EPC voor woningen naar 0,8 betekent extra aandacht voor energiezuinige ventilatie. Tal van alternatieven, zoals ge - avanceerde natuurlijke ventilatiesystemen, gebalanceerde ventilatie en hybride systemen, combineren een laag energiegebruik met comfort en een goed binnenmilieu. Voorwaarde is wel een goed ontwerp en vooral een goede uitvoering. 32 Het belangrijkste doel van ventilatie is het handhaven van een goed en gezond binnenmilieu. De noodzaak hiervan is zelfs de aanzet geweest tot de allereerste bouwvoorschriften in Nederland (Woningwet, Toetreding van licht en lucht ). Over het algemeen zijn de bronnen in of behorend tot een woning maatgevend voor de verontreiniging en daarmee voor de benodigde ventilatie. Eenvoudig gezegd neemt in principe de luchtkwaliteit toe met de hoeveelheid ventilatie. Echter, hoe meer ventilatie, des te groter de invloed hiervan op het thermisch comfort en het energiegebruik. Een goede ventilatiestrategie moet er daarom voor zorgen dat deze tegenstrijdigheden worden verenigd en geoptimaliseerd. De kunst hierbij is om onder alle weersomstandigheden goed en comfortabel te kunnen ventileren zonder warmtevraag. Dit geldt vooral in zeer goed geïsoleerde woningen waarin de periodes met warmtevraag relatief gering zijn. In de loop der jaren is aan het begrip ventilatie dan ook een invulling gegeven waarbij de beheersbaarheid centraal staat. Deze beheersbaarheid was ten eerste gewenst vanuit het oogpunt van werking en betrouwbaarheid, later ook vanuit comfort. Bij de recente EPC-aanscherpingen gaat het vooral om de beheersbaarheid van het energiegebruik, met behoud van een goed thermisch comfort en een goede binnenluchtkwaliteit. Het niveau van de regelgeving is in de praktijk grotendeels bepalend voor het type ventilatiesysteem en het kwaliteitsniveau daarvan. De meeste ventilatiesystemen worden immers uitgevoerd op het niveau, zoals vereist in de voorschriften. Een betere kwaliteit komt in de praktijk slechts in geringe mate voor. Dit is terug te zien in het marktaandeel van de verschillende systemen. Zo is het percentage gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning in nieuwbouwwoningen sinds de invoering van de EPN, gestegen van minder dan 0,5 procent in 1995 naar 50 procent in 2005. Voor de ventilatie-industrie is de regelgeving de voornaamste aanjager van nieuwe ontwikkelingen. Zo is momenteel vooral de invloed van ventilatie in de EPN (NEN 5128) een belangrijke drijfveer voor energiebesparende ontwikkelingen. A Dit betekent het verminderen van het energiegebruik door ventilatie door het beperken van de infiltratie- en ventilatieverliezen en van het energiegebruik door ventilatoren. Pas na de invoering van de energieprestatienormering eind 1995, is het terugdringen van het energiegebruik een drijfveer geworden voor productontwikkeling. Los van regelgeving blijkt energie-efficiëntie voor bewoners geen beslissingscriterium. Alle ontwikkelingen en trends zijn in principe gericht op een acceptabel binnenmilieu tegen een zo gering mogelijk energiegebruik. Het ventilatiesysteem moet daarbij een dusdanige betrouwbaarheid hebben dat de vereiste prestaties ten aanzien van binnenmilieu en energie, gedurende een bepaald percentage van het jaar ook daadwerkelijk worden gerealiseerd. Dit laatste geeft een aantal randvoorwaarden wat betreft thermisch comfort, geluid, weersafhankelijkheid en bedrijfszekerheid. INDELING Ventilatiesystemen werden tot nu toe onderscheiden, in zowel de regelgeving als de markt, naar de aard van de drijvende kracht voor de toe- en afvoer (natuurlijk of mechanisch): Geheel natuurlijk: natuurlijke toe- en afvoer, eventueel aangevuld met lokale mechanische afvoer (wasemkap, ventilatoren voor badkamer of toilet) (A); Natuurlijke toevoer en mechanische afvoer (C); Mechanische toe- en afvoer (D). Indeling naar drijvende kracht luchtstromen 1. Indeling ventilatiesystemen volgens NPR1088. B C D
Ten aanzien van dit traditionele onderscheid is de ontwikkeling van hybride systemen een onderscheidende trend. Hybride, vraaggestuurde ventilatie betekent simpelweg: natuurlijk zodra het kan, mechanisch als het moet en exact naar behoefte. Dit betekent: Ventilatiedebieten exact geregeld naar de werkelijke behoefte, gebaseerd op binnenluchtkwaliteit en thermisch comfort; Gebruik maken van natuurlijke krachten zolang dat kan en wanneer nodig van mechanische krachten. Verdere energiereductie kan worden bereikt als de benodigde elektrische hulpenergie zoveel mogelijk wordt voorzien door duurzame bronnen, bijvoorbeeld door fotovoltaische energie of wind. Het onderscheid dat tot nu toe in de regelgeving werd gemaakt tussen natuurlijk en mechanisch is hierbij niet meer relevant. Andere ontwikkelingen zijn over het algemeen te herleiden tot de gebruikelijke indeling. NIEUWE ONTWIKKELINGEN Voor woningen met een EPC van 0,8 of lager is het noodzakelijk om een energie-efficiënt ventilatiesysteem te installeren, in combinatie met een goede luchtdichtheid van de woningschil. De gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning is hiervoor een goed en beproefd concept. Tegelijkertijd is er vanuit de markt een duidelijke vraag naar gelijkwaardige alternatieve ventilatieconcepten, met gelijkwaardige prestaties ten aanzien van energiegebruik, thermisch comfort en luchtkwaliteit. Nederlandse fabrikanten hebben een aantal nieuwe geavanceerde energiezuinige ventilatiesystemen ontwikkeld, die kunnen worden toegepast zowel in woningen met een EPC van 0,8 of lager, als in bestaande woningen. Ook op het gebied van gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning hebben verschillende optimalisaties en vernieuwingen plaatshad. In de bestaande woningbouw wordt, in verband met de energiecertificering, een toenemende belangstelling verwacht voor geavanceerde ventilatiesystemen, geschikt voor renovatieconcepten. Een recente inventarisatie van Isso en Uneto-VNI toont aan dat geavanceerde ventilatiesystemen in de bestaande woningbouw het grootste besparingspotentieel oplevert van alle besparingstechnieken. HYBRIDE SYSTEMEN Bij hybride ventilatie wordt gebruik gemaakt van natuurlijke ventilatie zodra het kan en van mechanische ventilatie zodra het moet. Doel van dit type systeem is het noodzakelijke ventilatiedebiet en ventilatiepatroon realiseren bij het laagst 2. Een Nederlands consortium heeft in een Europees project een hybride ventilatiesysteem ontwikkeld. mogelijke energiegebruik. De keuze van de ventilatiewijze wordt bepaald door het energieverbruik, de binnenluchtkwaliteit en het thermisch comfort. De wisseling tussen de natuurlijke en mechanische ventilatiestand gebeurt automatisch op basis van een geavanceerd controle- en regelsysteem. Tussen 2002 en 2004 heeft een groot Europees onderzoek en ontwikkelingsproject plaatsgevonden [1]. In dit project heeft een Nederlandse consortium, bestaande uit Alusta, Bergschenhoek, Cox-Geelen en J.E. Stork Air, onder leiding van TNO Bouw een vraaggestuurd, hybride ventilatiesysteem ontwikkeld dat in 2005 onder de naam Vent-O-Hybrid op de markt is gebracht. Het Vent-O-Hybrid-concept (afbeelding 2) is een volledig hybride, vraaggestuurd systeem met decentrale toevoer vanuit de gevel op ruimteniveau en een centrale (mechanische) afzuiging. In appartementen wordt een individueel afzuigsysteem toegepast. Een karakteristiek element van het concept is het gebruik van een kanaalstelsel met extreem lage weerstanden (< 2 Pa bij 56 dm 3 /s). Speciaal voor dit concept is een extreem energiezuinige ventilator ontwikkeld met een opgenomen vermogen van 2 W bij een debiet van 56 dm 3 /s bij 20 Pa. Dit zeer lage elektrici 33
GEBALANCEERDE VENTILATIE MET WTW Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning is tegenwoordig een bekend en vertrouwd product. Hoewel het al in het begin van de jaren tachtig in Nederland werd geïntroduceerd, brak het pas echt door na de introductie van de HR-wtw (tegenstroomwisselaars) met DC-ventilatoren in 1998, tegelijk met de eerste aanscherping van de EPC. Het principe van het systeem met centrale mechanische toe- en afvoer is dat door een kanalensysteem in alle verblijfsruimten lucht mechanisch wordt toegevoerd en uit ten minste de keuken, de toiletruimte en de badruimte afgevoerd, terwijl in de andere ruimten de afvoer plaatsheeft via openingen in de binnenwanden. Het meest gebruikte systeem in eengezinswoningen is een individueel systeem (één unit per woning). De uitvoering van gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in gestapelde bouw kan verschillen met betrekking tot de uitvoering (individueel of collectief) en de locatie van de toevoer- en afvoerkanalen, de ventilatoren en het wtw-apparaat. Wat betreft de energetische betekenis is HR-wtw op dit moment het belangrijkste systeem in de markt. Verdere energetische optimalisatie is te behalen uit de volgende aspecten: koppeling met vraagsturing, bijvoorbeeld CO 2 -sturing; zonering van het systeem (aparte toevoer en regelmogelijkheden voor bepaalde zones zoals slaapkamers en woonkamer); koppeling wtw met werkelijke warmtebehoefte; bewaking minimumdebiet (waarborging afvoer van verontreinigende stoffen in de binnenlucht). 34 3. Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning is een vertrouwd product geworden. teitsgebruik wordt mogelijk door de combinatie van een kanaalsysteem met extreem lage druk en een op wind en zon geoptimaliseerde afvoerkap (weerstand < 1 Pa bij 56 dm 3 /s). De toevoer is vraaggestuurd waarbij op uiteenlopende parameters kan worden gestuurd. De actief gestuurde toevoerroosters hebben compensatie voor infiltratie en dwarsventilatie. Het systeem is vraaggestuurd door middel van CO 2 - sensoren in elke verblijfsruimte. De afvoer wordt automatisch aangepast aan de benodigde toevoer. Hiertoe wordt een klep in de afvoer aangestuurd. Als de klep volledig is geopend en de debieten nog steeds niet toereikend zijn, dan wordt de afzuigventilator ingeschakeld. Koppeling wtw met warmtebehoefte Uit een recente studie van TNO Bouw blijkt dat de werking van wtw moet worden afgestemd op het thermisch gedrag van een woning. Dit specifieke gedrag kan worden uitgedrukt in een nieuwe grootheid: de kantelpunt temperatuur. Deze wordt voor een groot deel bepaald door het geveloppervlak en de thermische kwaliteit van de gevel. Goed geïsoleerde woningen (vanaf een EPC < 1.0) hebben een relatief lage kantelpunt temperatuur: er treedt al snel een warmteoverschot op. HR-wtw heeft de mogelijkheid om de warmtelevering te regelen. De wtw moet vroegtijdig worden uitgeschakeld om oververhitting te (by Koppeling met CO 2 -sturing Een relatief eenvoudige optie is een regeling door een CO 2 - sensor in de afvoer. In een praktijkexperiment in Leidschenveen is een dergelijk systeem in de praktijk getest en gemeten. Uit dit experiment bleek deze relatief eenvoudige manier van vraagsturing, effectief te zijn. Zonering Een nadeel van een centraal gebalanceerd ventilatiesysteem is dat de regeling centraal plaatsheeft. In de praktijk blijkt het systeem s nachts vaak op de laagste stand te worden gezet, vooral vanwege het geluid. Dit kan leiden tot te weinig ventilatie in de slaapkamers. Dit is op te lossen door het systeem te zoneren, waarbij het mogelijk wordt om voor bepaalde zones de debieten apart te regelen. Hiermee kunnen s nachts de slaapkamers met nominale debieten worden geventileerd terwijl het totaaldebiet wordt gehalveerd. Dit heeft een gunstig effect op zowel het energiegebruik als het geluidniveau.
Systeem Hybride ventilatie Gebalanceerde ventilatie met wtw Toepassing Nieuwbouw en renovatie Nieuwbouw en onder voorwaarden renovatie Techniek Vooruitstrevend, state of Geavanceerd, optimalisering art mogelijk Beschikbaarheid Enkele producten Commercieel Energiebesparing ventilatie Tot ongeveer 12 GJ Tot ongeveer 12 GJ met vraagsturing 13 GJ EPC-effect Circa 0,25 0,25 0,28 met vraagsturing gelijkwaardigheid tot 0,30 GJ Vraaggestuurde gebalanceerde ventilatie met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer Lokaal gebalanceerde Gebalanceerd ventilatie ventilatie met centrale toe- en decentrale afvoer, zonder wtw Nieuwbouw en renovatie Nieuwbouw en renovatie Nieuwbouw en renovatie Vooruitstrevend Geavanceerd Geavanceerd Commercieel Commercieel Commercieel Tot ongeveer 7 GJ Tot ongeveer 14 GJ Tot ongeveer 9 GJ 0,15 0,17 Tot 0,30-0,33 Tot 0,20 gelijkwaardigheid gelijkwaardigheid gelijkwaardigheid Voordelen Met regelingen reductie energiegebruik bij gelijkblijvende luchtkwaliteit en thermisch comfort; sluit aan op wensen en perceptie bewoners. Reductie energiegebruik en verbetering thermisch comfort en luchtkwaliteit; minder gebruikersafhankelijk dan natuurlijke toevoer; by-pass beperkt oververhitting. Reductie energiegebruik en verbetering thermisch comfort en luchtkwaliteit; minder gebruikersafhankelijk dan natuurlijke toevoer; gecombineerde units met radiator ; mogelijkheid om debiet luchttoevoer en afvoer te regelen (domotica); regelmogelijkheid per kamer of zone; geen geluid ventilatoren. Gelijke luchtkwaliteit als bij centrale gebalanceerde ventilatie bij geringer ventilatievoud mogelijk; geen toevoerkanalen nodig; automatische individuele regeling per vertrek mogelijk; simpel toevoegen van geavanceerde regelingen; gecombineerde units met radiator zijn. Gelijke binnenluchtkwaliteit als bij centrale gebalanceerde ventilatie bij geringer ventilatievoud; geen toevoerkanalen nodig; automatische individuele regeling per vertrek mogelijk; CO 2 sturing toe te voegen. Aandachtspunten (nog) relatief hoge kosten (met name sensoren); sensortechniek kan verder worden verbeterd; nog weinig praktijkgegevens. Ruimtebeslag voor WTA en kanalen; geluid (wel oplosbaar); gevoelig voor uitvoeringsfouten. Minder energievoordelen dan gebalanceerde ventilatie met HR-wtw. Apart afzuigsysteem toilet, badkamer en keuken nodig; onbalans situaties mogelijk; relatief hoge investeringenskosten. Geen wtw. Randvoorwaarden Slaagkans Brede toepassing op lange termijn; belangrijk alternatief. Forse energiebesparing met uitstekend thermisch comfort en gezond binnenmilieu. Voor woningen zonder gebalanceerde ventilatie. Zeer geschikt voor renovatie en/of geluidbelaste locaties. Zeer geschikt voor renovatie en/of geluidbelaste locaties. Tabel 1. Overzicht ventilatiesystemen met kenmerken. pass). Hiermee zal het aantal bedrijfsuren van de wtw (en daarmee de warmtewinst) worden gereduceerd. Uitschakelen van de wtw in de nabijheid van de kantelpunt temperatuur geeft een afname van de teruggewonnen warmte van 3 procent (zakt van 30 naar 27 procent) en tegelijk een verbetering van het thermisch comfort. Bewaking minimumdebiet Bewaking van een minimumdebiet is bij deze systemen technisch eenvoudig uitvoerbaar. Energetisch heeft dit nauwelijks consequenties. Het waarborgen van een minimumdebiet is van belang om een bepaalde luchtkwaliteit te garanderen, ook bij afwezigheid van bewoners (zeker in relatie met CO 2 -sturing). Dit is ook van belang voor de beheersing van Radonconcentraties. Voor dit laatste biedt gebalanceerde ventilatie ook de mogelijkheid om een bepaald drukregime in de woning te handhaven (bijvoorbeeld overdruk). VRAAGGESTUURDE GEBALANCEERDE VENTILATIE Een aantal jaren geleden hebben Alusta en Bergschenhoek voor een doorbraak gezorgd op het gebied van conceptuele ventilatie met de introductie van het Vent-O-System. Het was het eerste systeem op basis van een concept, in plaats van samengesteld uit losse componenten. Het systeem heeft natuurlijke actief zelfregelende roosters werkend bij 1 Pa en een diodewerking gekoppeld aan een geregelde afzuigunit 35
(met gelijkstroommotor). Hart van het systeem is een regel - unit (Ventostaat) op basis van een voorprogrammeerbaar ventilatiepatroon. Omdat de toevoer en de afvoer actief regeltechnisch zijn gekoppeld, is sprake van een gebalanceerd ventilatiesysteem op basis van mechanische afvoer en natuurlijke toevoer, zonder wtw. Dit laatste kan met een warmtepompboiler worden toegevoegd. Het systeem heeft een aantal voordelen ten opzichte van de traditionele natuurlijke ventilatie. Zo is door de actieve koppeling tussen toe- en afvoer het systeem in balans. Indien een toevoerrooster wordt gesloten, zal een ander rooster automatisch worden geopend om de balans te behouden. Hierdoor wordt de luchtkwaliteit veel beter gegarandeerd. Tevens wordt hierdoor het probleem (c.q. gevaar) ondervangen van onderdruk van traditionele systemen met mechanische afzuiging bij gesloten toevoerroosters. Ook het thermisch comfort is door de zelfregelende toevoer aanzienlijk beter. In navolging van het Vent-O-System hebben ook Itho en Duco een soortgelijk systeem op de markt gebracht onder de naam Ducotronic. LOKALE GEBALANCEERDE VENTILATIE Met lokale gebalanceerde ventilatie worden ventilatiesystemen bedoeld die in één ruimte als één eenheid mechanisch lucht toe- en afvoeren. Hierbij kan tevens ook wtw plaatshebben. Omdat deze units in principe aangezet (of op een hogere stand gezet) worden bij gebruik van de ruimte, is dit in feite een vorm van vraaggestuurde ventilatie. Het schakelen kan eenvoudig door middel van handbediening. Het kan echter ook, op overigens technisch simpele wijze, door middel van aanwezigheidsdetectie en/of op basis van binnenmilieufactoren, zoals CO 2 of relatieve vochtigheid. Voor alle systemen geldt dat er een ventilatiebalans op (verblijfs)ruimteniveau wordt bereikt. Er is echter een apart afvoersysteem nodig voor toilet, badkamer en keuken. 36 4. Climarad is een voorbeeld van lokale gebalanceerde ventilatie. Climarad Het Climarad-systeem (Brugman radiatoren) is gebaseerd op een geïntegreerde unit waarbij de gebalanceerde ventilatie is gecombineerd met een radiator. Met behulp van de CO 2 - sensor wordt het debiet van de units geregeld. Additioneel wordt in de keuken een unit met relatieve vochtigheidssensor aangebracht waarmee het debiet wordt geregeld. De ventilatie-units zijn voorzien van een warmtewisselaar voor wtw uit ventilatielucht met een rendement van 85 procent. Naast de ventilatie-units zorgen drie onafhankelijke afvoerventilatoren in keuken, badkamer en toilet voor het handhaven van een acceptabele luchtvochtigheid in deze ruimten. De capaciteiten moeten overeen komen met de eisen uit het Bouwbesluit. Het ventilatieconcept met Climarad bestaat uit de volgende componenten: een ventilatie-eenheid met twee gelijkstroomventilatoren, twee geveldoorvoeren (voor aan- en afvoer van lucht) en een warmtewisselaar; elektronische sensoren die iedere minuut de luchtkwaliteit meten en indien nodig de ventilatie inschakelen; een filterunit voor het filtreren van de buitenlucht; een radiator die samen met de cv-ketel deel uitmaakt van het centrale verwarmingstoestel. De Climarad beschikt verder over een mogelijkheid voor actieve nachtkoeling. Bij voldoende verschil tussen binnenen buitentemperatuur kan de warmtewisselaar worden uitgeschakeld en kan uitsluitend koudere buitenlucht worden toegevoerd.
5. Het ACC-systeem is een gebalanceerd ventilatiesysteem met centrale toevoer en decentrale afvoer. ACC-systeem Het ACC-systeem (Innosource) is een gebalanceerd ventilatiesysteem met centrale toevoer en decentrale afvoer, aangestuurd door een bedieningsunit (air comfort control). Het toevoersysteem bestaat uit mechanische ventilatie-units (mechanische wandsuskast) in elke verblijfsruimte. De afvoer in de keuken, badkamer en toilet is via ventilatiekanalen aangesloten op een centrale mechanische afzuigunit. Het ACC-systeem kan bij zowel nieuwbouw als renovatie worden toegepast. Verder is het systeem in staat een vrijwel onbeperkt aantal units aan te sturen, waardoor het ook geschikt is voor utiliteitsbouw: kantoren, scholen, hotels, gezondheidszorg enzovoort. Omdat naast mensen ook andere CO 2 -bronnen in een woning aanwezig zijn (bijvoorbeeld emissies uit stoffering, geurverspreiding door planten en dergelijke) wordt altijd een minimum van 5 m 3 /regeling op basis van CO 2 toegepast. De sensoren worden aangesloten op een wandcontactdoos van het lichtnet; signalen gaan via het lichtnet dus extra bedrading is niet nodig. De luchtkwaliteit kan in verschillende ruimten worden gemeten en via een powerline-modem op afstand worden uitgelezen en geanalyseerd. DEMONSTRATIE In het kader van het EZ EOS Demo-programma, uitgevoerd door SenterNovem, is een aantal projecten opgezet waarin de innovatieve ventilatiesystemen worden gedemonstreerd. In een clusterproject met ongeveer 500 woningen worden de volgende concepten gedemonstreerd: Een (vereenvoudigt) CO 2 -vraaggestuurd ventilatiesysteem gebaseerd op het Reshyvent-systeem (Alusta) in plan de Groote Wielen te Rosmalen (80 woningen); Lokale vraaggestuurde gebalanceerde ventilatie met wtw en CO 2 -sturing (Climarad) in nieuwbouw appartementen (Brunssum) en bestaande appartementen (Kerkrade). Lokale vraaggestuurde mechanische toevoer op basis van CO 2 -sturing (Innosource) in Alkmaar (73 woningen); Geoptimaliseerde centrale gebalanceerde ventilatie met wtw, gecombineerd met zonering en vraagsturing in twee varianten, op basis van CO 2 en op basis van voorprogrammering (Brink Climate Systems). In al deze demonstratieprojecten heeft een uitgebreide monitoring plaats van de prestaties van de systemen ten aanzien van energiegebruik, ventilatie- en binnenmilieukwaliteit en de bewonerservaringen. CONCLUSIES Regelgeving is voor de bouwpraktijk altijd de belangrijkste drijfveer geweest om te komen tot innovaties, zo ook voor de ontwikkeling van geavanceerde energiezuinige ventilatiesystemen. De meest recente ontwikkelingen laten nieuwe systemen en principes zien die op korte termijn van betekenis kunnen zijn voor de EPC. Op lange termijn zal ook het aspect duurzaamheid in de woningbouw, zowel voor nieuwbouw als bestaand, een belangrijke rol gaan spelen. In directe zin kan dit door beperking van ventilatieverliezen en de aandacht voor CO 2 -emissie, gerelateerd aan gas- en elektriciteitsverbruik voor verwarming en koeling. Daarnaast speelt ook de kwaliteit van het binnenklimaat een belangrijke rol. Niet alleen de luchtkwaliteit, maar ook het thermische comfort en het akoestische milieu. In de meest recente ontwikkelingen worden deze aspecten in meer of mindere mate meegenomen. Daarnaast is het goed dat er verschillende alternatieven zijn, vooral met betrekking tot ventilatieprincipes. Zowel op gebied van natuurlijke ventilatie als mechanische ventilatie zijn er oplossingen die kunnen worden toegepast in zowel nieuwbouw als bestaande bouw. Referentie 1. EC Reshyvent (Cluster Project on Demand Controlled Hybrid Ventilatie for Residential Buildings with specific emphasis on the application of renewables). Auteur Peter Op t Veld is werkzaam bij Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs bv. 37