RAAP-NOTITIE 2494 Plangebied Amanietlaan-Varenlaan- Drieerweg Gemeente Ermelo Archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek
Colofon Opdrachtgever: Gemeente Ermelo Titel: Plangebied Amanietlaan-Varenlaan-Drieerweg, gemeente Ermelo; archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek Status: eindversie Datum: november 2007 Auteur: H. Ringenier Projectcode: ERAVL Bestandsnaam: NO2494-ERAV.doc Projectleider: H. Ringenier Projectmedewerkers: A.J. van de Hel ARCHIS-vondstmeldingsnummers: niet van toepassing ARCHIS-waarnemingsnummers: niet van toepassing ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer/CIS-code: 24827 Autorisatie: drs. H.B.G. Scholte Lubberink ISSN: 0925-6369 RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. Leeuwenveldseweg 5b 1382 LV Weesp telefoon: 0294-491 500 telefax: 0294-491 519 E-mail: raap@raap.nl Postbus 5069 1380 GB Weesp RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2007 RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.
Samenvatting In opdracht van de gemeente Ermelo heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in oktober 2007 een bureau- en inventariserend veldonderzoek uitgevoerd in verband met te realiseren nieuwbouw in het plangebied Amanietlaan-Varenlaan- Drieerweg te Ermelo. Doel van dit onderzoek was eventueel aanwezige archeologische resten op te sporen en, voor zover mogelijk, een eerste indruk te geven van de kwaliteit (gaafheid en conservering), aard, datering, omvang en diepteligging ervan. De geologische ondergrond bestaat uit matig fijn, licht siltig, grindhoudend zand. Deze afzetting kan worden aangemerkt als dekzand. De top van het dekzand is op zeer wisselende diepten aangetroffen. Deze verschillen zijn waarschijnlijk veroorzaakt doordat het dekzand lokaal is gaan verstuiven. In alle boringen is geconstateerd dat boven in het dekzand nog een restant van een B- of een BC-horizont aanwezig is. De overige bodemlagen in het plangebied zijn verstoord en ten dele recentelijk opgebracht. De abrupte, scherpe overgang tussen de verstoorde bodem en de natuurlijke ondergrond duidt op een relatief recente datering van de verstoring. Tijdens het veldonderzoek zijn in enkele boringen archeologische indicatoren aangetroffen. Het betreffen kleine concentraties houtskool en fragmenten aardewerk met een datering in de 19e en 20e eeuw. Zowel de scherven als het houtskool zijn zonder uitzondering waargenomen in geroerde of opgebrachte grond. Deze zijn niet als archeologisch relevant aan te merken. Op grond van het ontbreken van (duidelijke) aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische resten wordt ten aanzien van het plangebied geen vervolgonderzoek aanbevolen. RAAP-notitie 2494 / eindversie 30-11-2007 [3 ]
1 Inleiding 1.1 Kader en doelstelling In opdracht van de gemeente Ermelo heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in oktober 2007 een bureau- en inventariserend veldonderzoek uitgevoerd in verband met te realiseren nieuwbouw in het plangebied Amanietlaan-Varenlaan- Drieerweg te Ermelo, in de gemeente Ermelo. Het onderzoek diende te worden uitgevoerd omdat realisatie van de plannen zou kunnen leiden tot aantasting of vernietiging van mogelijk aanwezige archeologische resten. Doel van het onderzoek was het opsporen van deze resten en een eerste indruk geven van de kwaliteit (gaafheid en conservering), aard, datering, omvang en diepteligging ervan. 1.2 Plangebied Het plangebied (ca. 0,8 ha) ligt in het oosten van de bebouwde kom van Ermelo (figuur 1). Het plangebied wordt in zuiden begrensd door de Amenietlaan, in het oosten door de Drieerweg en in het westen door de Varenlaan. Het gebied staat afgebeeld op kaartblad 26H van de topografische kaart van Nederland (schaal 1:25.000); de centrumcoördinaat is 171.950/478.600. Ten tijde van het onderzoek bestond het plangebied uit bebouwing en deels uit een groenstrook met bomen. 1.3 Onderzoeksopzet en richtlijnen Het onderzoek bestond uit een bureauonderzoek en een veldonderzoek. Het veldonderzoek is beperkt gebleven tot een karterend booronderzoek. Het onderzoek is uitgevoerd volgens de hiervoor geldende normen en richtlijnen die zijn vastgelegd in het Handboek ROB-specificaties (Brinkkemper e.a., 1998). RAAP Archeologisch Adviesbureau en de door RAAP toegepaste procedures zijn goedgekeurd door het College voor de Archeologische Kwaliteit (CvAK), de instelling die het beheer heeft over de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) en die valt onder de Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB; http://www.sikb.nl). Zie tabel 1 voor de dateringen van de in deze notitie genoemde archeologische perioden. Enkele vaktermen worden achter in deze notitie beschreven (zie verklarende woordenlijst). RAAP-notitie 2494 / eindversie 30-11-2007 [4 ]
2 Bureauonderzoek 2.1 Methoden Voorafgaand aan het veldonderzoek is een bureauonderzoek uitgevoerd. Om na te gaan is het ARCHeologisch Informatie Systeem (ARCHIS) van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumentenzorg (RACM) geraadpleegd. Om de landschappelijke kenmerken alsmede de gespecificeerde archeologische verwachting te bepalen, zijn verschillende bronnen geraadpleegd (zie literatuurlijst). 2.2 Resultaten Geologie en bodem Volgens de geomorfologische kaart van de Veluwe betreft het plangebied een niet-gekarteerde zone (Ten Houte de Lange, 1977). Op grond van de aangrenzende geomorfologische eenheid is het waarschijnlijk dat het plangebied op de flank van een stuwwal ligt waar mogelijk dekzand is afgezet. Op de bodemkaart is het plangebied eveneens als niet-gekarteerde zone weergegeven (Eilander e.a., 1982). Op grond van de aangrenzende bodemtypen is de verwachting dat de bodem in het plangebied een holtpodzolgrond en/of een duinvaagrond betreft. Archeologie en historie In ARCHIS staat één relevante archeologische vindplaats geregistreerd in (de directe omgeving van) het plangebied. Het betreft een vindplaats waar onder meer aardewerk uit de (Voege) Middeleeuwen is aangetroffen; aan een deel van de scherven zou mogelijk ook een oudere datering toegekend kunnen worden (ARCHIS-waarnemingsnummer 405017). Op grond van het kaartbeeld van historisch-topografische kaarten blijkt dat het plangebied in het midden van de 19e eeuw onbebouwd was (Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990); deze situatie was aan het begin van de 20e eeuw nog ongewijzigd (Robas Producties, 1989). Op grond van deze kaarten is er geen aanleiding om binnen de grenzen van het plangebied uit te gaan van een specifieke verwachting voor de aanwezigheid van resten van laat-middeleeuwse of jongere cultuurhistorische elementen. RAAP-notitie 2494 / eindversie 30-11-2007 [5 ]
Archeologische verwachting Op basis van de archeologische en landschappelijke informatie uit (de onmiddellijke omgeving van) het plangebied geldt voor het plangebied een hoge archeologische verwachting voor vindplaatsen uit vrijwel alle perioden. Meer specifiek geldt deze verwachting voor vindplaatsen uit het Neolithicum tot en met de (Vroege) Middeleeuwen. RAAP-notitie 2494 / eindversie 30-11-2007 [6 ]
3 Veldonderzoek 3.1 Methoden Tijdens het veldonderzoek zijn negen boringen verricht (figuur 1). Doorgaans worden bij een inventariserend veldonderzoek de boringen in een grid van 40 bij 50 m geplaatst. Door de aanwezigheid van bebouwing en de beperkte omvang van het plangebied kon deze methode niet worden toegepast. De boringen zijn zo gelijkmatig mogelijk verdeeld over het niet-bebouwde deel van het plangebied. De gehanteerde methode wordt geschikt geacht voor het opsporen van de meeste in dit gebied te verwachten nederzettingsterreinen uit de periode IJzertijd tot en met de Late Middeleeuwen met vondstconcentraties met een omvang van 500 tot 2000 m 2 en overwegend een (zeer) hoge vondstdichtheid van meer 200 vondsten per m 2. Deze methode is niet geschikt om verkavelingspatronen, graven en andere zeer lokale archeologische resten in kaart te brengen (Tol e.a., 2004). Er is geboord tot maximaal 1,6 m -Mv met een Edelmanboor met een diameter van 15 cm. De boringen zijn conform NEN 5104 (Nederlands Normalisatie-instituut, 1989) beschreven en met meetlinten ingemeten (x- en y-waarden). Het opgeboorde materiaal is in het veld gecontroleerd op de aanwezigheid van archeologische indicatoren (zoals houtskool, vuursteen, aardewerk, metaal, bot, verbrande leem en fosfaatvlekken). Het opgeboorde materiaal is gezeefd met een zeef met een maaswijdte van 0,4 cm; het zeefresidu is geïnspecteerd op het voorkomen van archeologische indicatoren. 3.2 Resultaten Geologie en bodem De geologische ondergrond bestaat uit matig fijn, licht siltig zand. Deze afzetting kan worden aangemerkt als dekzand. De top van het dekzand is op zeer wisselende diepten tussen ca. 0,25 tot 0,9 m -Mv aangetroffen. Deze verschillen zijn waarschijnlijk veroorzaakt doordat het dekzand lokaal is gaan verstuiven. In alle boringen is geconstateerd dat boven in het dekzand nog een restant van een podzolbodem aanwezig is. De dikte van deze B- en/of BC-horizont varieert van 0,1 tot 0,3 m. De overige bodemlagen in het plangebied zijn verstoord en ten dele recentelijk opgebracht. De abrupte, scherpe overgang tussen de verstoorde bodem en de B- en/of BC-horizont duidt op een relatief recente datering van de verstoring. De RAAP-notitie 2494 / eindversie 30-11-2007 [7 ]
verstoring van het bovenste deel van het bodemprofiel moet in samenhang met de bouw van de school en de aanplant van de bomen gezien worden. Archeologie Tijdens het veldonderzoek zijn in enkele boringen kleine concentraties houtskool en fragmenten aardewerk met een datering in de 19e en 20e eeuw aangetroffen. Zowel de scherven als het houtskool zijn zonder uitzondering waargenomen in geroerde of opgebrachte grond. Deze indicatoren zijn niet als archeologisch relevant aan te merken. RAAP-notitie 2494 / eindversie 30-11-2007 [8 ]
4 Conclusies en aanbevelingen 4.1 Conclusies Het inventariserend booronderzoek heeft uitgewezen dat de geologische ondergrond uit (verstoven) dekzand bestaat. Zonder uitzondering is in de top van het dekzand nog een restant van een B/BC-horizont aangetroffen. De overige bodemlagen zijn volledig verstoord en voor een deel recentelijk opgebracht. Scherven en kleine concentraties houtskool zijn uitsluitend waargenomen in verstoorde grond. Deze zijn niet als archeologisch relevant aan te merken. 4.2 Aanbevelingen Op grond van het ontbreken van (duidelijke) aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische resten wordt ten aanzien van het plangebied geen vervolgonderzoek aanbevolen. Op grond van onderhavig onderzoek kunnen de geplande ingrepen vanuit archeologisch oogpunt zonder bezwaren worden uitgevoerd. RAAP-notitie 2494 / eindversie 30-11-2007 [9 ]
Literatuur Brinkkemper, O., e.a. (redactie), 1998. Handboek ROB-specificaties. Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort. Eilander D.A, e.a., 1982. Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000: toelichting bij de kaartbladen 26 Oost Harderwijk en 27 West Harderwijk. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. Houte de Lange, S.M. ten, 1977. Rapport van het Veluwe-onderzoek: een onderzoek van natuur, landschap en cultuurhistorie ten behoeve van de ruimtelijke ordening en het recreatiebeleid. Centrum voor landbouwpublicaties en landbouwdocumentatie, Wageningen. Nederlands Normalisatie-instituut, 1989. Nederlandse Norm NEN 5104: classificatie van onverharde grondmonsters. Nederlands Normalisatieinstituut, Delft. Robas Producties, 1989. Historische atlas Gelderland: chromotopografische kaart des Rijks 1:25.000. Robas Producties, Den Ilp. Tol, A., P. Verhagen, A. Borsboom & M. Verbruggen, 2004. Prospectief boren; een studie naar de betrouwbaarheid en toepasbaarheid van booronderzoek in de prospectiearcheologie. RAAP-rapport 1000. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam. Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990. Grote historische atlas van Nederland, 1:50.000, deel 3: Oost-Nederland 1830-1855. Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, Groningen. Gebruikte afkortingen ARCHIS ARCHeologisch Informatie Systeem KNA Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie -Mv beneden maaiveld RACM Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten SIKB Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer Verklarende woordenlijst B-horizont BC-horizont C-horizont Inspoelingslaag van een podzolbodem (zie podzol). Overgang van de B- naar de C-horizont. Horizont die niet (of weinig) is veranderd door bodemvorming; het oorspronkelijke moedermateriaal. RAAP-notitie 2494 / eindversie 30-11-2007 [1 0 ]
dekzand periglaciaal podzol silt Fijnzandige afzettingen die onder periglaciale omstandigheden voornamelijk door windwerking ontstaan zijn. Heeft betrekking op de stroken rondom het door landijs bedekte gebied, op het daarop heersende klimaat en op kenmerkende verschijnselen in dit gebied. Bodem met een uitspoelingslaag (E-horizont) en een inspoelingslaag (B-horizont). Het proces van het uitlogen van de E-horizont en de vorming van een B-horizont door inspoeling van humus en ijzer wordt podzolering genoemd. Gronddeeltjes groter dan of gelijk aan 2 µm en kleiner dan 63 µm. Overzicht van figuren en tabellen Figuur 1. Boorpuntenkaart. Tabel 1. Archeologische tijdschaal. Periode Datering Nieuwe tijd 1500 - heden Late Middeleeuwen 1050-1500 na Chr. Vroege Middeleeuwen 450-1050 na Chr. Romeinse tijd 12 voor - 450 na Chr. IJzertijd 800-12 voor Chr. Bronstijd 2000-800 voor Chr. Neolithicum (nieuwe steentijd) 5300-2000 voor Chr. Mesolithicum (midden steentijd) 8800-4900 voor Chr. Paleolithicum (oude steentijd) 300.000-8800 voor Chr. Tabel 1. Archeologische tijdschaal. RAAP-notitie 2494 / eindversie 30-11-2007 [1 1 ]
114 171900 171950 172000 21 48 35 7 478500 478550 478600 478650 116 118 120 126 128 134 61 2007 171900 Varenlaan 4 137 143 3 133 Amanietlaan 6 0 10 171950 bos 7 8 9 20 8 6 m 30 Drieerweg 40 5 2 1 38 5 school 50 1:1.000 bos legenda boringen 2 overig 172000 boring boorpunt 49 59 sporthal grens plangebied ERAV_figs\lbs 478650 Kampe speeltui 478600 478550 478500 b Figuur 1. Boorpuntenkaart.