8 Europa op weg naar de bankenunie Sylvester Eijffinger Achtergrond Het jaar 2014 zal een nieuwe mijlpaal zijn in de vorming van een Europese bankenunie. In het eerste kwartaal van 2014 is een begin gemaakt met de activakwaliteitsbeoordeling (asset quality review) en de balansbeoordeling door de Europese Centrale Bank (ECB) in haar nieuwe rol als bancaire toezichthouder. Deze controle door de ECB is bedoeld om de gezondheid en de veerkracht van de grootste Europese banken te testen, alvorens deze banken toe te laten tot het nieuwe toezichtsmechanisme. Vanaf september 2014 zullen deze banken namelijk onder het toezicht staan van de ECB onder het Gemeenschappelijke Toezichtsmechanisme (GTM). Na afloop van de activakwaliteitsbeoordeling en de balansbeoordeling zal de ECB de grootste Europese banken continu controleren, toetsen en onder toezicht houden. De beoordeling door de ECB zal waarschijnlijk tot gevolg hebben dat er een (verdere) herkapitalisatie nodig zal zijn voor sommige onder haar toezicht vallende banken. Het herkapitaliseren van de banken kan belangrijke implicaties met zich meebrengen. Deze bijdrage bespreekt hoe deze herkapitalisatie zou kunnen worden uitgevoerd en andere verwante zaken. In het bijzonder beginnen wij door de implicaties van transparantie in de activakwaliteitsbeoordeling te benadrukken, voornamelijk bij de beoordeling van de gezondheid van financiële instellingen. Vervolgens bespreken wij de stappen die nu en in de toekomst kunnen worden gezet mocht er reden zijn tot herkapitalisatie van vooraanstaande banken. Wij pleiten ervoor dat zo snel mogelijk duidelijkheid moet bestaan over alle procedures rondom de herkapitalisatie van banken en de resolutie van banken die in zwaar weer terecht komen. Transparantie heeft op dit gebied ook een belangrijke doorwerking op de kosten. Wij benadrukken dat er voldoende transparantie nodig is om de financiële markten in staat te stellen om het risico van schuldinstrumenten voor de herkapitalisatie van individuele instellingen adequaat te kunnen beprijzen. 115 Boonstra Rabobank.indd 115
Sylvester Eijffinger De rol van de ECB De ECB is van oudsher verantwoordelijk voor de prijsstabiliteit en, recentelijk, de financiële stabiliteit. Het ontstaan van de Europese Bankenunie heeft echter een aantal nieuwe functies voor de centrale bank geschapen. Een van die nieuwe functies is micro-prudentieel beleid. Figuur 1 toont de verdeling van de taken die zijn gedelegeerd aan de ECB (Eijffinger, september 2013). Hier staan de huidige en afgesproken taken naast de voorgestelde en hypothetische taken. De figuur illustreert dat de ECB onder de Europese Bankenunie direct verantwoordelijk zal zijn voor monetair beleid en micro-prudentieel toezicht. De gestippelde lijn geeft aan dat de ECB ook verbonden is met macro-prudentieel toezicht. Hoewel macro-prudentieel toezicht onder een onafhankelijke instelling valt, de European Systemic Risk Board (ESRB), heeft het een nauwe band met de ECB aangezien de instelling in de ECB-burelen gevestigd is en de voorzitter van de ECB ook de ESRB voorzit. Rechts zien we het Gemeenschappelijke Afwikkelingsmechanisme (Single Resolution Mechanism SRM). Recentelijk heeft de ECB een advies over het SRM gepubliceerd (ECB, november 2013). Zij benadrukte met name het idee dat een resolutie op zichzelf dient te staan, maar raadt tegelijkertijd aan dat zij als waarnemer actief zou kunnen zijn in de plenaire en bestuursvergaderingen van de afwikkelingsraad. De gestippelde lijn geeft aan dat hier nog geen definitief besluit over is genomen. Het valt echter te verwachten dat het SRM en de ECB enigszins met elkaar in verband zullen staan, ook al zouden er op de middellange tot lange termijn zo belangenconflicten kunnen ontstaan tussen deze twee instellingen. De mogelijke oprichting van een bestuur en/ of commissie van het Afwikkelingsmechanisme zou daarom serieus moeten worden overwogen. Ten slotte hebben wij ook het depositogarantiestelsel in deze figuur opgenomen. Eerder heb ik mijn visie op een gemeenschappelijk depositogarantiestelsel (DGS) al uiteengezet (Eijffinger, juli 2013). In deze briefing paper benadrukken wij dat er aan het eind van het proces naar een Bankenunie een gemeenschappelijk DGS moet worden opgezet. Zoals de zaken er nu voor staan is het niet waarschijnlijk dat wij in de nabije toekomst veel voortgang zullen zien in de richting van een depositogarantiestelsel. Overigens ben ik ervan overtuigd dat een degelijk ontworpen DGS een kerningrediënt is van een volledige Bankenunie. Voor de Bankenunie kan worden ingericht, heeft de ECB echter de opdracht gekregen om de veerkracht en gezondheid van de grote banken te toetsen. De ECB dient specifiek een uitgebreide beoordeling uit te voeren, inclusief een zogenaamde activakwaliteitsbeoordeling (asset quality review of AQR, zie ook de volgende sectie). Het idee is dat de ECB kan inschatten welke banken behoefte hebben aan aanvullende herkapitalisatie en tot op welk niveau. Het wordt inmiddels algemeen aangenomen dat een degelijke beoordeling tot de conclusie zal leiden dat sommige banken aanvullende kapitalisatie nodig zullen hebben (OESO, 2013). 116 Boonstra Rabobank.indd 116
8 Europa op weg naar de bankenunie De ECB is goed toegerust om deze taak uit te voeren en gezien de expertise en ervaring die zij de afgelopen jaren heeft opgebouwd mag men ervan uit gaan dat zij haar taak uiterst serieus zal nemen. De complexiteit van deze opgave moet echter niet worden onderschat. In 2011 slaagde Dexia bijvoorbeeld voor een stresstest door de Europese waakhond, maar zij ging uiteindelijk toch ten onder. Een van de lessen die uit deze ervaring zijn getrokken, is dat hoewel het hier inderdaad om een fikse opgave gaat, een toezichthouder ook bijzonder snel haar autoriteit kwijt kan raken wanneer zij niet streng genoeg is. De ECB staat dus voor de aanzienlijke opgave om de AQR uit te voeren op een manier die streng genoeg is om haar reputatie als strenge waakhond kracht bij te zetten, maar niet zó streng dat het tot een nieuwe vertrouwenscrisis leidt. Gezien deze achtergrond ben ik van mening dat een behoorlijke controle van bankrisico s, zij het als activakwaliteitsbeoordeling, balansbeoordeling of toekomstige stresstesten, het beste achter gesloten deuren kan plaatsvinden. Hoewel ik over het algemeen een voorstander ben van maximale transparantie, is dit een voorbeeld van een geval waar teveel transparantie mogelijk hoge maatschappelijke kosten met zich meebrengt. In werkelijkheid wil niemand een alomvattende controle van de activa van banken waar de ECB zo diep kan graven als zij maar wil en alle risico s blootlegt. Vandaar dat dit proces niet moet worden opgezadeld met een te vergaande transparantie omdat er een diepgravende en uitgebreide beoordeling nodig is. Het identificeren van risico s, risico s waar het publiek en andere spelers op de financiële markten mogelijk grotendeels niet van op de hoogte zijn, kan tot problemen leiden. De ECB kan daardoor druk gaan voelen om (onvoldoende gekapitaliseerde) banken niet in de problemen te brengen door verborgen risico s bloot te leggen. Met andere woorden: teveel transparantie kan leiden tot een inadequate AQR. Deze druk hoeft niet expliciet te zijn. Het kan zijn dat het transparantieniveau simpelweg te hoog is om een diepgravende controle te rechtvaardigen. Als de evaluatie van bankkapitaal aan de ECB wordt toevertrouwd is het logisch om de centrale bank dan ook haar taak te laten uitvoeren. Dit houdt in dat de ECB de ruimte dient te krijgen om het werk achter gesloten deuren uit te voeren, met een minimale aanwezigheid van buitenstaanders. Het mag duidelijk zijn dat een dergelijke benadering alleen haalbaar en gerechtvaardigd is wanneer de beoordeling of de stresstest verloopt volgens een plan van aanpak dat van tevoren is opgesteld en dat duidelijk maakt dat na afloop, nadat de problemen zijn opgelost en de balansen van de banken zijn versterkt, een transparante en gedetailleerde reconstructie kan worden gemaakt. Tegelijkertijd zal de ECB volledige verantwoording zijn verschuldigd aan het Europees Parlement (EP) voor de resultaten van haar beoordelingen. De ECB en het EP dienen afspraken te maken over een institutionele opzet waarbinnen dit proces plaats kan vinden. Wij zijn van mening dat zo n benadering, die een volledige controle achter gesloten deuren mogelijk maakt, met expliciet vastgestelde procedures en een volledig trans- 117 Boonstra Rabobank.indd 117
Sylvester Eijffinger parante evaluatie na afloop, in alle toekomstige activakwaliteitsbeoordelingen, balansbeoordelingen of stresstesten zou moeten worden gehanteerd. ECB Raad van Bestuur Directie Monetair Beleid Toezicht (Micro) Toezicht (Macro) Resolutie Depositogarantiestelsel Raad van Bestuur rente Raad van Toezicht Vroege Interventie ESRB vroegtijdige waarschuwing (early warning) Afwikkelingsraad + Commissie Diverse instrumenten Figuur 1 Taakverdeling ECB: huidig, toekomstig, voorgesteld en hypothetisch Bron: Eijffinger, september 2013 De uitgebreide beoordeling nader bekeken De uitgebreide beoordeling kan het vertrouwen in Europese banken in het algemeen versterken (of doen terugkeren; ECB, oktober 2013). Als investeerders geloven dat de controle adequaat (dat wil zeggen streng genoeg) is uitgevoerd, dan zal dit het vertrouwen kunnen helpen herstellen. Dit versterkte vertrouwen kan zich vertalen in lagere financieringskosten voor de betrokken financiële instellingen, iets wat op zichzelf weer kan helpen om een verdere versterking van de balansen mogelijk te maken. Het certificeren van de gezondheid van Europese banken door de ECB geeft de financiële markten meer inzicht in de situatie waarin Europese banken verkeren. De ervaringen met het Supervisory Capital Assessment Program (SCAP) in 2009 hebben ons geleerd dat banken zelfs onder lastige marktomstandigheden kapitaal kunnen aantrekken. De herkapitalisatie van de banken in de VS na het SCAP in 2009 wordt soms genoemd als een voorbeeld van een relatief succesvolle herkapitalisatie in een moeilijke context. De meeste banken waarvan is vastgesteld dat zij extra kapitaal aan hadden getrokken, waren in staat om dit met private investeerders te bewerkstelligen (DNB, 2013). Het SCAP kan een voorbeeld zijn voor Europese banken, al zijn de marktomstandigheden niet verbeterd. 118 Boonstra Rabobank.indd 118
8 Europa op weg naar de bankenunie Zoals wordt benadrukt door DNB (2013) vormt de beschikbaarheid van een financieel vangnet voor banken in acute nood (onder strenge voorwaarden en als laatste strohalm) een noodzakelijke voorwaarde voor het slagen van de uitgebreide beoordeling. Het openbaar maken van zwakheden bij bepaalde banken kan immers leiden tot problemen of mogelijk zelfs zogeheten bank runs. Om eenzelfde reden hebben wij er in de vorige sectie voor gepleit dat de ECB haar beoordelingen en stresstesten achter gesloten deuren zou moeten kunnen uitvoeren, en alleen na afloop inzicht in het proces en de resultaten zou hoeven geven. Dit sluit de mogelijkheid echter niet uit dat er een financieel vangnet nodig is vóórdat de resultaten worden gepubliceerd om te voorkomen dat er bij bepaalde banken problemen of eventuele bank runs ontstaan. De noodhulp zou in dit geval afkomstig zijn van het Europees Stabiliteitsmechanisme (ESM) waar men alleen aanspraak op dient te kunnen maken wanneer de nationale overheid niet in staat is om een vangnet te bieden, en wanneer er een bail-in heeft plaatsgevonden (waarbij niet alleen de aandeelhouders, maar ook obligatiehouders worden gedwongen om verliezen te accepteren). Er zijn strenge en ingrijpende voorwaarden nodig aangezien het gebruik van een vangnet dient om banken te prikkelen om met private middelen in hun kapitalisatiebehoefte te voorzien. Na het SCAP dekte de Amerikaanse overheid slechts 3 procent van de kapitalisatiebehoefte, ten dele als gevolg van de strenge voorwaarden (DNB, 2013). De ervaringen met het SCAP kunnen bij de herkapitalisatie van Europese banken een richtlijn vormen voor het aantrekken van kapitaal, zelfs onder lastige marktomstandigheden. De uitgebreide beoordeling zelf bevat drie elementen: een toezichtsbeoordeling van risico s, een activakwaliteitsbeoordeling en een stresstest. Figuur 2 geeft hier een overzicht van. Bij de toezichtsbeoordeling van risico s wordt het intrinsieke risicoprofiel van individuele banken vastgesteld. Door kernrisico s in de bankbalansen bloot te leggen met informatie die zowel terug- als vooruitkijkt, willen de ECB en de nationale autoriteiten de positie van elke individuele bank ten opzichte van vergelijkbare instellingen en de gevoeligheid voor externe factoren inschatten. Deze methode zal ook in het toekomstige GTM worden toegepast (ECB, oktober 2013). Bij de activakwaliteitsbeoordeling wordt de activa-zijde van de balansen van individuele banken onder de loep genomen. Deze inspectie zal een brede blik hanteren, alle activasoorten bestuderen (inclusief non-performing loans, geherstructureerde schulden, posities in overheidsschulden), en bekijkt posities die wel en niet op de balans zijn opgenomen. Het laatste element is een stresstest waarbij de activakwaliteitsbeoordeling wordt uitgebreid door de schokbestendigheid van banken onder de loep te nemen. De ECB en de Europese Bankenautoriteit (EBA) zullen nauw samenwerken bij de volgende EU-brede stresstest. Op het moment van schrijven zijn de details van de methodolo- 119 Boonstra Rabobank.indd 119
Sylvester Eijffinger gie nog niet bekend. Naar mijn opvatting is het belangrijk om tijdig voldoende details over de methodologie van de stresstest(en) te communiceren. Zo kunnen spelers op de financiële markten zich voldoende op de hoogte stellen van de manier waarop de stresstesten zullen worden uitgevoerd en kan de markt de verwachtingen over deze stresstesten beprijzen. Stresstesten zullen onder het GTM met terugkerende regelmaat worden uitgevoerd. Op termijn kunnen er aanpassingen aan deze stresstesten worden gedaan op het gebied van breedte en scenario s. Het is belangrijk dat deze veranderingen en de onderliggende beweegredenen in alle gevallen tijdig worden gecommuniceerd vóórdat de testen plaatsvinden. Uitgebreide beoordeling Toezichtsbeoordeling van risico s Toezichtsbeoordeling van kernrisicofactoren, bijvoorbeeld liquiditeit, leverage, funding. Kwantitatieve en kwalitatieve analyse Activakwaliteitsbeoordeling Beoordeling van de kwaliteit van data, activawaarderingen, classificatie van achtergestelde posities, inschatting van onderpand en provisies Bekijkt krediet en gevoeligheid voor de markt, met een gerichte aanpak op basis van risico Stresstest Vooruitblikkende inschatting van de schokbestendigheid van banken, capaciteit onder druk Uitgevoerd in samenwerking met de Europese Bankenautoriteit Figuur 2 Overzicht van de uitgebreide beoordeling Bron: Europese Centrale Bank (oktober 2013) Bail-in Zoals hiervoor is besproken, dient het ESM of elke andere situatie waarbij de financiële last wordt gedeeld, alleen na een bail-in en eventueel na interventie door de nationale overheid ter sprake te komen. Het belang van een geloofwaardig bail-in regime 120 Boonstra Rabobank.indd 120
8 Europa op weg naar de bankenunie schuilt erin dat het de voorziene scheiding tussen de overheid en het bankwezen signaleert. De geloofwaardigheid van het bail-in regime hangt af van de tijdsconsistentie tussen wat er ex ante wordt aangekondigd en wat er ex post wordt besloten. Zoals ECB-directielid Jörg Asmussen recentelijk zei (2013): Bail-out is out, bail-in is in. In de context van een bankresolutie stelt de algemene benadering van de Raad dat banken alleen kunnen worden geherkapitaliseerd met resolutieovereenkomsten na een minimale bail-in (8 procent van het totaal aan vreemd vermogen volgens het voorstel). Volgens de huidige stand van zaken zal het bail-in mechanisme vanaf 1 januari 2018 worden toegepast, maar er zijn stemmen opgegaan, waaronder die van ECB-voorzitter Mario Draghi, die stellen dat het beter zou zijn om de implementatie eerder van start te laten gaan (Draghi, 2013). Totdat de bail-in voorzieningen zijn geïmplementeerd, zij het in de voorgestelde dan wel in een alternatieve vorm, bestaat er nog enige onduidelijkheid over welke maatregelen men gaat nemen. Hopelijk zullen er geen problemen ontstaan van een zodanige omvang dat er in de eurozone nieuwe banken zullen moeten worden gered, al denk ik dat het verstandig is om wel met die mogelijkheid rekening te houden. De uitgebreide beoordeling zou, op z n minst in principe, problemen bloot kunnen leggen van een zodanige omvang dat een bail-in een realistische optie begint te worden. Het zou nuttig zijn als de procedures in zulke gevallen al van tevoren zijn gespecificeerd. De ECB stelt in haar advies over het huidige voorstel voor het SRM en het Europees Resolutiefonds dat er tussen 2015 en 2018 onzekerheid zal bestaan over de vraag of niet-achtergestelde schuld onder de bail-in kan vallen aangezien het lidstaten vrijstaat om te beslissen of zij op de invoering van een bail-in kader moeten anticiperen. (ECB, november 2013). Ik ben van mening dat het goed zou zijn als een dergelijke onzekerheid zo snel mogelijk wordt weggenomen, liefst voordat de ECB haar uitgebreide beoordeling afrondt. De ECB zou ook opheldering moeten geven over het spectrum van het crisisinstrumentarium (coco s en dergelijke). De ECB geeft in het eerdergenoemde advies verder aan dat een bail-in sowieso al grotendeels is ingeprijsd en dat het financieren van eerdere implementatie van een bail-in een minimale impact zou moeten hebben. Het belangrijke voordeel van een overeenkomst over het eerder inzetten van het bail-in instrument is dat het bij zou dragen aan juridische zekerheid en consistentie, en dat ad hoc oplossingen zo worden vermeden. De prioriteit van claims bij insolventie lijkt niet geheel gelijk aan de bepalingen van de aanstaande Richtlijn voor Herstel en Afwikkeling van Banken (Bank Recovery and Resolution Directive - BRRD). Mijn opvattingen over het bail-in instrument zijn vorig jaar uiteengezet in een briefing paper voor het Europees Parlement (Eijffinger, juli 2013, zie ook figuur 3). De figuur geeft de hiërarchie weer die bij bail-in de voorkeur verdient. In het geval van een bail-in dienen de aandeelhouders als eerste te worden benaderd. Vervolgens de obligatiehouders; er kan op basis van de senioriteit van de schuld onderling onderscheid worden gemaakt tussen de obligatiehouders. Ten slotte 121 Boonstra Rabobank.indd 121
Sylvester Eijffinger kunnen de houders van deposito s in aanmerking komen, mits er een absolute bescherming geldt voor de spaargelden die onder de drempel van het depositogarantiestelsel vallen (op dit moment 100.000). Wel kan op termijn een verlaging van het garantieplafond worden overwogen. Eigen vermogen Achtergestelde schuld Niet-achtergestelde schuld Spaargelden boven de drempel Spaargelden onder de drempel Drempel Depositogarantie Figuur 3 Bail-in hiërarchie Bron: Europese Centrale Bank (oktober 2013) Momenteel ligt er nog geen duidelijk plan klaar voor banken die in zwaar weer terechtkomen voordat het bail-in instrument wordt geïmplementeerd. Naar mijn mening zou het verstandig zijn om dit bail-in instrument zo vroeg mogelijk in te voeren. De kosten van herkapitalisatie na de uitgebreide beoordeling zijn moeilijk te voorspellen, gezien de onzekerheid die er bestaat over de uiteindelijke behoefte aan herkapitalisatie. Het ligt echter redelijk in de lijn der verwachting dat herkapitalisatie een enorme opgave zal blijken. Zelfs als alles zonder problemen verloopt is het denkbaar dat sommige banken hulp van hun overheden nodig zullen hebben. Ik zie in zo n geval liever dat er een plan klaarligt en dat het van tevoren is gecommuniceerd. Conclusie In deze bijdrage heb ik ervoor gepleit dat de uitgebreide beoordeling door de ECB evenals risicobeoordelingen en stresstesten in de toekomst het beste achter gesloten deuren kunnen worden uitgevoerd. Als er tijdens de controleprocedure teveel trans- 122 Boonstra Rabobank.indd 122
8 Europa op weg naar de bankenunie parantie is, kan dit ertoe leiden dat de ECB zich terughoudend opstelt. Dit is niet wenselijk. Vandaar dat ik liever een beoordeling zie die diepgravend is zonder dat de spelers op de financiële markten er nauw op toezien. De ECB is verantwoordelijk voor de beoordeling en dient hiervoor rekenschap af te leggen. Nadat de beoordeling is afgerond, zou de ECB dan inzicht kunnen geven in de beoordelingsprocedure en de resultaten, en volledig verantwoordelijk zijn voor de uitkomsten. Hoewel de beoordelingsprocedure achter gesloten deuren plaats zou moeten vinden, ben ik wel van mening dat de instrumenten en de methodologie vóór de beoordeling al duidelijk zouden moeten zijn. Momenteel is de methodologie van de stresstest die deel uitmaakt van de uitgebreide beoordeling nog niet gecommuniceerd. Tegelijkertijd dient er duidelijkheid te bestaan over wat het plan van aanpak is na de uitgebreide beoordeling. Een aantal banken zal duidelijk geherkapitaliseerd moeten worden. De herkapitalisatie van banken in de VS na het Supervisory Capital Assessment Program (SCAP) in 2009 wordt soms aangehaald als een voorbeeld van een relatief succesvolle herkapitalisatie onder moeilijke omstandigheden. Het lijkt echter verstandig om voorbereidingen te treffen voor het geval dat de herkapitalisatie onder Europese banken problematischer zal blijken. Dit brengt ons bij het bail-in instrument. Zoals de zaken er nu voor staan zal dit bail-in instrument pas in 2018 worden geïmplementeerd. Naar mijn mening is een eerdere implementatie wenselijk. Heldere communicatie over hoe men om zal gaan met banken die in de problemen komen kan bestaande onzekerheid wegnemen. De uitgebreide beoordeling en de behoefte aan herkapitalisatie zijn belangrijke stappen om te zetten in afwachting van het GTM. Het zou verstandig zijn om alle methodologische thema s vooraf te verhelderen en expliciet te zijn over de manier waarop men vóór 2018 om zal gaan met banken die in de problemen komen. De uitgebreide beoordeling zelf, evenals toekomstige stresstesten, zou zonder enige terughoudendheid moeten worden uitgevoerd. Eén manier om dit te bereiken is om de ECB in staat te stellen om haar taak zonder al te veel tussenkomst uit te laten voeren. Er is ruim voldoende reden om erop te vertrouwen dat de ECB in staat is deze klus te klaren. Bronnen Asmussen, Jörg (2013), Building Banking Union, Speech bij het Atlantic Council, Londen, 9 juli 2013 www.ecb.europa.eu/press/key/date/2013/html/sp130709.en.html. De Nederlandsche bank (2013), Overzicht financiële stabiliteit, najaar 2013. Draghi, Mario (2013), The future of Europe, openingsspeech bij het Europese Bankencongres, Frankfurt am Main, 22 november 2013 www.ecb.europa.eu/press/key/date/2013/html/ sp131122.en.html. 123 Boonstra Rabobank.indd 123
Sylvester Eijffinger Eijffinger, Sylvester C.W. (2013), Single Resolution Mechanism, Briefing Paper voor de Monetaire Dialoog van februari 2013; www.europarl.europa.eu/document/activities/cont/ 201302/20130214ATT61105/20130214ATT61105EN.pdf. Eijffinger, Sylvester C.W. (2013), Deposit Guarantee Schemes, Briefing Paper voor de Monetaire Dialoog van juli 2013; www.europarl.europa.eu/document/activities/cont/201307/ 20130705ATT69284/20130705ATT69284EN.pdf. Eijffinger, Sylvester C.W. (2013), The various roles of the ECB in the new EMU architecture, Briefing Paper voor de Monetaire Dialoog van september 2013, www.europarl.europa.eu/ document/activities/cont/201309/20130923att71742/20130923att71742en.pdf. Europese Centrale Bank (2013), Note Comprehensive Assessment October 2013 www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/notecomprehensiveassessment201310en.pdf. Europese Centrale Bank (2013), 8 November 2013 ECB publishes its opinion on the Single Resolution Mechanism (SRM) www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2013/html/pr131108.en.html. Europese Centrale Bank (2013), Opinion of the European Central Bank of November 6 2013 on a proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council establishing uniform rules and a uniform procedure for the resolution of credit institutions and certain investment firms in the framework of a Single Resolution Mechanism and a Single Bank Resolution Fund and amending Regulation (EU) No 1093/2010 of the European Parliament and of the Council (CON/2013/76) www.ecb.europa.eu/ecb/legal/opinions/html/act_12873_amend.en.html. OESO (2013), Focus: Strengthening euro area banks, 10 januari 2013 www.oecd.org/eco/economicoutlookanalysisandforecasts/strengtheningeuroareabanks.htm. 124 Boonstra Rabobank.indd 124