Essay LCP Gevolgen van de Wet pensioencommunicatie voor het pensioenbewustzijn en het pensioentekort Als medewerker bij een klantcontactcenter voor een bedrijfstakpensioenfonds spreek ik bijna dagelijks mensen die, wanneer zij het aanvraagformulier voor het ouderdomspensioen in huis hebben, verbaasd zijn dat het pensioen zo laag is. Blijkbaar zijn de jaarlijks verzonden uniform pensioenoverzichten niet gelezen, of in ieder geval niet goed begrepen. Geregeld wordt zo n gesprek afgesloten met de retorische vraag: Hoe moet ik daar nou van rondkomen?. Een pijnlijk moment, omdat er op het moment van pensionering in de regel geen mogelijkheden meer zijn om het pensioeninkomen te verhogen en dus noodgedwongen de broekriem zal moeten worden aangehaald. In de hierboven beschreven situatie is sprake van een zogeheten pensioentekort. Een pensioentekort doet zich dus voor wanneer het pensioeninkomen ontoereikend is om het beoogde uitgavenpatroon 1 te dekken. Uit recent onderzoek (AFM, 2015) blijkt dat maar liefst 1 op de 3 Nederlanders afstevent op zo n pensioentekort. Verder blijkt uit datzelfde onderzoek dat het merendeel van de mensen dat met zo n tekort te maken krijgt, dit niet ziet aankomen. Onderliggend aan het probleem van het pensioentekort is dus een laag pensioenbewustzijn. De op 1 juli 2015 in werking getreden Wet pensioencommunicatie beoogt het pensioenbewustzijn te vergroten met als achterliggend doel mensen te bewegen tijdig maatregelen te treffen om een eventueel aanwezig pensioentekort aan te vullen 2. In het hiernavolgende zal ik de drie hoofdpunten van de Wet pensioencommunicatie kort uiteenzetten en beargumenteren waarom de wet niet zal leiden tot meer pensioenbewustzijn en mede daarom ook niet het probleem van het pensioentekort zal verhelpen. Vervanging van de startbrief door Pensioen 1-2-3 De startbrief wordt vervangen door een nieuw communicatie-instrument, de zogenaamde Pensioen 1-2- 3. De cijfers 1-2-3 verwijzen naar de drie verschillende informatielagen. Laag 1 bevat de hoofdlijnen van de pensioenregeling, laag 2 een toelichting op de hoofdlijnen en in laag 3 worden de details van de pensioenregeling uitgewerkt. Bij indiensttreding wordt de informatie uit laag 1 verstrekt. 1 Het pensioeninkomen is dus lager dan het beoogde pensioeninkomen. Met het beoogde pensioeninkomen wordt in het onderzoek van de AFM (2015) het inkomen bedoeld waarmee de deelnemer over het algemeen neutraal tot tevreden mee is. 2 Strikt genomen is de doelstelling van de Wet pensioencommunicatie uitsluitend het verhogen van het pensioenbewustzijn. Echter, pensioenbewustzijn is geen einddoel van beleid. Het uiteindelijke doel is dat mensen maatregelen treffen om een pensioentekort aan te vullen (Prast en van Soest, 2014). Dit blijkt ook uit de Memorie van Toelichting bij de Pensioenwet: Aanvullend pensioen is een arbeidsvoorwaarde die pas na verloop van tijd genoten wordt. Hierdoor ontstaat het gevaar dat werknemers zich pas op of vlak voor hun pensioendatum realiseren welke aanspraken zijn opgebouwd. Voor het nemen van eventuele aanvullende maatregelen in het kader van een financiële planning van de werknemer is het dan te laat. Om deze redenen worden de voorlichtingseisen in dit wetsvoorstel aangescherpt ten opzichte van de PSW. 1
Aanleiding voor het ontwerp van een nieuw communicatie-instrument is dat de startbrief vaak niet wordt gelezen, onder meer omdat de brief lang en gedetailleerd is en weinig tot de verbeelding spreekt (SZW, 2012). Daarnaast blijkt dat door het gebruik van jargon en vanwege de complexiteit van de materie, deelnemers de startbrief vaak als onduidelijk en onbegrijpelijk ervaren, waardoor zij niet bereid zijn de brief te lezen, of al snel ontmoedigd raken (AFM, 2010). Vergeleken met de startbrief bevat Pensioen 1-2-3 minder informatie en is daardoor korter en minder gedetailleerd. Een andere verschil is het gebruik van visuele informatie: de verplicht gestelde opzet van Pensioen 1-2-3 maakt gebruik van iconen voor de verschillende pensioenonderwerpen. Ten opzichte van de startbrief is Pensioen 1-2-3 daarom zowel aantrekkelijker om te lezen als beter begrijpelijk. Betekent deze verbeterde leesbaarheid dat Pensioen 1-2-3 ook daadwerkelijk meer gelezen zal worden dan de startbrief en dus zal leiden tot meer pensioenbewustzijn? Vermoedelijk wel, al verwacht ik geen sterk effect. Er spelen namelijk meer factoren een rol waarom mensen zich niet verdiepen in hun pensioen, bijvoorbeeld wegens een gebrek aan interesse, of vanwege de negatieve gevoelens die het onderwerp pensioen bij mensen oproept. Het blijkt namelijk zo dat mensen het thema pensionering onbewust associëren met ouder worden en verlies van zelfredzaamheid (AFM, 2015). Neurowetenschappelijk onderzoek bevestigt dat verschillende pensioenbegrippen delen in ons brein activeren waarmee pijn, verlies en angst geassocieerd worden (APG, 2014, PFZ&W, 2014). Het gevolg van deze negatieve associatie is dat mensen de neiging hebben zich voor het onderwerp pensioen af te sluiten. Een nieuw UPO met enkel nog opgebouwde pensioenaanspraken Het uniform pensioenoverzicht (UPO) wordt aangepast. Op het nieuwe UPO zullen de te bereiken pensioenaanspraken niet meer worden vermeld 3. De gedachte hierachter is dat het huidige UPO erg uitgebreid is en veel informatie bevat, wat een negatief effect heeft op de begrijpelijkheid en de bereidheid tot lezen (SZW, 2011) en dat de te bereiken pensioenaanspraken niet informatief zijn voor het totale pensioeninkomen (MvT II, 2013-2014). Net als bij de vervanging van de startbrief door Pensioen 1-2-3 is er hier dus geredeneerd dat het vermelden van minder informatie de aantrekkelijkheid en de leesbaarheid van het UPO ten goede komt en dat daarmee ook een stap in de richting van meer pensioenbewustzijn wordt gemaakt. Deze redenatie wordt echter tegengesproken door bevindingen uit een onderzoek naar de gebruiksvriendelijkheid van het UPO (Lentz en Maat, 2013). Uit dit onderzoek bleek namelijk dat 95% van de ondervraagden geen moeite had met het interpreteren van het uitkeringsbedrag vanaf pensioenleeftijd. Met andere woorden, vermelding van de te bereiken pensioenaanspraken kan dus niet de oorzaak zijn dat het UPO als niet goed te begrijpen wordt ervaren. Het is daarom onaannemelijk dat het achterwege laten van de te bereiken pensioenaanspraken zal leiden tot meer pensioenbewustzijn. Daarnaast is de opvatting dat de te bereiken pensioenaanspraken niet informatief zijn voor het totale pensioeninkomen te kort door de bocht. Voor veel deelnemers zijn de te bereiken pensioenaanspraken namelijk wél informatief, namelijk voor degenen die gedurende hun werkzame leven niet van 3 Strikt genomen vervalt enkel de in de Pensioenwet en Wet verplichte beroepspensioenregeling opgenomen plicht voor de pensioenuitvoerder om de deelnemer een opgave te verstrekken van de reglementair te bereiken pensioenaanspraken. 2
pensioenuitvoerder zijn veranderd, of zij die bij wisseling van pensioenuitvoerder een waardeoverdracht hebben laten uitvoeren. Met het nieuwe UPO zal deze groep deelnemers voortaan moeten inloggen op de website van het pensioenregister of contact moeten opnemen met de pensioenuitvoerder om inzicht te krijgen in het te bereiken pensioeninkomen. Het gevaar bestaat dat deze extra handeling als drempel zal werken en dus een averechts effect zal hebben op het pensioenbewustzijn. Uitbreiding van het pensioenregister Het pensioenregister wordt uitgebreid met een aantal zaken. Ten eerste zal het verwachte pensioeninkomen worden weergegeven op basis van drie scenario s: een pessimistisch, een verwacht en een optimistisch scenario. De reden voor deze uitbreiding is dat mensen een te rooskleurig beeld hebben van hun pensioen, omdat zij zich onvoldoende bewust zijn van de pensioenrisico s. De verwachting is dat door het persoonlijk inzichtelijk maken van deze risico s, mensen zich een realistischer beeld zullen vormen van hun pensioeninkomen (MvT II, 2013-2014). Ten tweede zal het pensioenregister worden uitgebreid met een tweetal nieuwe functies, namelijk het bieden van inzicht in de toereikendheid van het verwachte pensioeninkomen en het bieden van een handelingsperspectief. Dit handelingsperspectief bestaat uit een breed scala aan maatregelen die genomen kunnen worden om het verwachte pensioeninkomen meer in lijn te brengen met de uitgaven, zoals bijvoorbeeld langer doorwerken, bij sparen, of het aanpassen van het bestedingspatroon (MvT II, 2013-2014). De laatst genoemde uitbreiding van het pensioenregister is dus direct gericht op het tegengaan van een pensioentekort. Betekent deze uitbreiding dat het pensioentekort ook daadwerkelijk kleiner zal worden? Nee, omdat ik verwacht dat het uitgebreide pensioenregister (1) een averechts effect heeft op het pensioenbewustzijn en (2) deelnemers niet zal overhalen daadwerkelijk maatregelen te nemen bij constatering van een eventueel pensioentekort. Wat betreft het eerste punt, de uitbreiding van het pensioenregister vergroot de complexiteit van het register en, zoals eerder besproken, deze complexiteit kan afschrikwekkend werken of leiden tot onduidelijkheid. Afgaand op ervaring uit de praktijk voorzie ik dat veel deelnemers grote moeite zullen hebben met het correct interpreteren van de verschillende pensioenbedragen en de daarbij behorende risico s. Daarnaast zal het explicieter communiceren van pensioenrisico s een afschrikwekkend effect hebben. Mensen zijn namelijk risico-avers. Dat wil zeggen, mensen prefereren een zekere uitkomst boven een onzekere, ook al is de verwachte uitkomst hetzelfde. Het effect is dat mensen de neiging hebben informatie met risico s te negeren (Kortleve, Verbaal en Kuiper 2013). Dit is ook het voornaamste bezwaar van neurowetenschapper Lamme (2014, p. 9) tegen het communiceren van risico s: Onzekerheid activeert onze angstcircuits, en die hebben maar een functie: wegwezen! Het brein sluit zich af voor deze prikkels en de burger denkt letterlijk: Ik zie het later nog wel eens met dat pensioen. Wat betreft het tweede punt: het pensioenregister biedt geen antwoord op de problemen die mensen ondervinden om intenties om te zetten in gedrag. Dit probleem speelt in het bijzonder in situaties waarin voor een beloning in de toekomst, een inspanning in het heden verricht moet worden, zoals sparen voor een pensioen dus. Mensen hebben namelijk zogeheten tijdsinconsistente preferenties (Strotz, 1955-56). Tijdsinconsistente preferenties wil zeggen dat mensen vanuit een rationeel standpunt gezien te veel belang hechten aan het heden ten opzichte van de toekomst, met als gevolg dat mensen 3
sterk de neiging hebben vooral nú geld uit te geven in plaats van opzij te zetten voor later, ook al hebben ze dat laatste zich nog zo voorgenomen. Dit uitstelgedrag kan deels worden voorkomen door mensen een handelingsperspectief te bieden (AFM, 2015). Het handelingsperspectief wat het pensioenregister biedt is echter zo algemeen dat een zogenaamde choice-overload 4 dreigt: de veelheid aan keuzemogelijkheden bemoeilijkt het maken van een keuze zódanig dat er helemaal geen keuze wordt gemaakt. Met andere woorden, ook al heeft de deelnemer de intentie opgevat het pensioeninkomen meer in lijn te brengen met de beoogde uitgaven, de kans is groot dat de deelnemer geen keuze kan maken welke maatregelen hiervoor te nemen, met als gevolg dat hij of zij verzandt in uitstelgedrag en dat het pensioentekort blijft bestaan. Concluderend ben ik van oordeel dat de Wet pensioencommunicatie niet zal slagen in haar doelstelling het pensioenbewustzijn te vergroten en het probleem van het pensioentekort te verkleinen. Van Pensioen 1-2-3 valt nog het meest te verwachten voor wat betreft vergroting van het pensioenbewustzijn, met de kanttekening dat er nog andere barrières zijn, zoals het gebrek aan interesse en de onbewuste negatieve associaties, waarom mensen zich niet verdiepen in hun pensioen. Het positieve effect van Pensioen 1-2-3 weegt echter niet op tegen de negatieve gevolgen van het schrappen van de te bereiken pensioenaanspraken op het UPO, de toename aan complexiteit van het pensioenregister en het nadrukkelijk communiceren van risico s. Daarnaast weet de Wet pensioencommunicatie de vertaalslag van pensioenbewustzijn naar een verkleining van het pensioentekort niet te maken, aangezien het pensioenregister niet het handelingsperspectief biedt wat nodig is om uitstelgedrag als gevolg van tijdsinconsistente preferenties te voorkomen. 4 Zie voor een uitvoerige beschrijving van de keuzeproblematiek: Schwartz, B. (2005). The paradox of choice. Why more is less. New York, NY: HarperCollins Publishers. 4
Geraadpleegde literatuur Algemene Pensioen Groep (APG). 2014. Communicatie-acceptatie in de pensioenmarkt. Autoriteit Financiële markten (AFM). (2010). Rapport Volledigheid en Begrijpelijkheid Startbrief. Onderzoek naar de informatieverstrekking aan nieuwe deelnemers. Opgehaald van https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/kamerstukken/2010/03/10/afm-rapportvolledigheid-en-begrijpelijkheid-startbrief-onderzoek-naar-de-informatieverstrekking-aan-nieuwedeelnemers/129-2010-3-14014.pdf Autoriteit Financiële markten (AFM). (2015). Neem drempels weg opdat Nederlanders in actie komen voor hun pensioen. Opgehaald van https://www.afm.nl/~/profmedia/files/rapporten/2015/pensioentekortaanpak/rapport.ashx Kortleve, N., Verbaal, G., & Kuiper, C. (2013). Op naar actieve pensioenconsumenten. Netspar Design Papers, 23. Lamme, V. (2014). Weg met de mythes over pensioensparen. New Financial Magazine, voorjaar 2014, 6-9. Lentz, L., & Maat, H. P. (2013). De gebruiksvriendelijkheid van het uniform pensioenoverzicht. Netspar Occasional Papers. Memorie van Toelichting Tweede Kamer (MvT II). (2013 2014). 34. 008 nr. 3. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SWZ). (2012). Rapport Pensioen in duidelijk taal. Opgehaald van https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/rapporten/2012/06/26/rapport-pensioen-induidelijke-taal/rapport-pensioen-in-duidelijke-taal.pdf Pensioenfonds Zorg & Welzijn (PFZW). 2014. Wat bestuurders in zorg en welzijn kunnen leren van hersenwetenschapper Victor Lamme. Leren van, 2. Prast, H., & van Soest, A. (2014). Pensioenbewustzijn. Netspar Panel Papers 37. Strotz, R. H. (1955-56). Myopia and Inconsistency in Dynamic Utility Maximization. Review of Economic Studies 23(3), 165-180. TNS-NIPO. (2012). Pensioencommunicatie: behoeftes en barrières. Geïntegreerd rapport van onderzoek onder deelnemers en gepensioneerden. Opgehaald van https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/rapporten/2012/06/26/rapportpensioencommunicatie-behoeften-en-barrieres/rapport-pensioencommunicatie-behoeften-en-barrieres.pdf 5