Kazimir (1879 1935) In Stedelijk Museum In de tentoonstelling die in het Stedelijk Museum te zien is, gaat het ook over tijdgenoten van, maar we beperken ons hier tot. Kazimir (1879-1935) (Ma-leeee-vietsj zegt de een, Ma-jielle-vietsj, zegt de zich aanstellende ander) is een van de belangrijkste Russische kunstenaars, zo niet dé belangrijkste. In deze tentoonstelling is het werk van de avant-gardist chronologisch te zien, waardoor de ontwikkeling van als kunstenaar duidelijk naar voren komt. En die ontwikkeling is fascinerend. Waarom is dit zo bijzonder? Het Stedelijk was het eerste museum buiten Rusland dat werk van begon te verzamelen. Inmiddels heeft het na Rusland de grootste collectie. Nederland houdt van hem. Dat bleek ook in 1989, toen het Stedelijk voor het laatst een overzichtstentoonstelling had. Rijen dik tot aan het Concertgebouw (toen zat de ingang nog aan de andere kant van het gebouw). Wat ook bijzonder is, is dat er dit keer schilderijen te zien zijn die nooit eerder in een museum hebben gehangen. De conservators hebben het voor elkaar gekregen dat particulieren hun schilderijen in bruikleen hebben gegeven. Vanuit de hele wereld, tot in het diepe oosten van Rusland toe. Maar ook uit andere belangrijke musea. De Russische kunstenaar Kasimir Severinovitsj, ook wel geschreven als Malewitsch of Malewich, werd in februari 1878 geboren in Kiev. ontwikkelde zich tot de belangrijkste vertegenwoordiger van de Russische abstracte kunst. 1
Franse invloeden Rond 1900 woonde enkele jaren met zijn familie in Kursk, waar hij werkte als technisch tekenaar. trouwde met Kazimira Ivanova Sgleiz. In 1904 ging hij naar Moskou, waar hij het atelier van Fjodor Rerberg bezocht. Tijdens de opstand in 1905 in Moskou vocht hij op de barricades. Twee jaar later exposeerde hij voor het eerst op een tentoonstelling in Moskou. Zijn werk hing hier naast dat van Wassily Kandinsky en Goncharova. Aan het begin van zijn loopbaan schilderde Kasimir onder invloed van het Franse impressionisme, het fauvisme en het kubisme. Rond 1915 ontwikkelde Kasimir een geheel eigen abstracte stijl, die het suprematisme wordt genoemd, naar het gelijknamige manifest van. Tot het begin van de jaren twintig schilderde hij composities, waarin geen voorstelling te ontdekken is, opgebouwd uit geometrische vormen. De elementen lijken te zweven in een oneindige ruimte. Nieuwe moderne wereld Kasimir streefde er naar de nieuwe moderne wereld weer te geven. Hij steunde de Oktoberrevolutie in 1917 en doceerde in de jaren hierna aan de academies van Moskou en Vitebsk. In 1921 werd het socialistisch realisme de norm. Langzaam is hierna in het werk van Kasimir een verschuiving van abstract werk naar realisme te bespeuren. In de jaren dertig schilderde realistische folkloristische voorstellingen en portretten. Nieuwe kunst volgens : "De nieuwe kunst heeft in de schilderkunst het vlak overwonnen en is van de illusionistische weergave van driedimensionale voorwerpen overgegaan op een nieuwe methode om voorwerpen en hun verhoudingen in de reële ruimte weer te geven," schreef Kasimir in 1923. MALEVICH EN ZIJN TIJDGENOTEN In tegenstelling tot eerdere -tentoonstellingen in het Stedelijk geeft deze presentatie geen geïsoleerd beeld van, maar wordt hij geplaatst te midden van zijn tijdgenoten. was immers naast kunstenaar ook een invloedrijk leraar en vurig pleitbezorger van de nieuwe kunst. De tentoonstelling is daarmee een eerbetoon aan de Russische avant-garde van begin 20ste eeuw, met Kazimir als prominent middelpunt. is vooral bekend om zijn abstracte kunst, maar hij werd geïnspireerd door diverse kunststromingen uit zijn tijd, waaronder het impressionisme, symbolisme, fauvisme en het kubisme, terwijl zijn eigen abstracte beeldtaal deels geworteld is in de Russische volkskunst en iconen. De tentoonstelling laat zijn rijke oeuvre zien aan de hand van olieverfschilderijen, gouaches, tekeningen en sculpturen. Alle ontwikkelingsfasen van de kunstenaar krijgen ruim aandacht: van zijn impressionistische periode tot zijn iconische suprematisme, met als radicale uitkomst het Zwarte Vierkant, maar ook de minder bekende periode met figuratieve kunst die daar weer op volgde. WERKEN OP PAPIER ontwikkelde zijn ideeën en controverse met tijdgenoten. Tekenen was voor een manier om ideeën vorm te geven en voorstudies van schilderijen te maken. Juist tekeningen maken zijn artistieke ontwikkeling via opeenvolgende stijlen op indringende wijze zichtbaar. Nooit eerder zijn zoveel werken op papier bijeengebracht; de basis hiervoor wordt gelegd door de Khardzhiev-collectie. MIJLPALEN De tentoonstelling viert een aantal mijlpalen. Zo is het precies honderd jaar geleden dat de experimentele opera Overwinning op de zon (1913) werd uitgevoerd, waarvoor alle decors 2
en kostuums ontwierp. Deze opera was een keerpunt in werk: hij hanteerde hierin voor het eerst een volkomen abstracte stijl. Het is bovendien negentig jaar geleden dat de eerste grote tentoonstelling van Russische negentiende en twintigste-eeuwse kunst, de eerste Russische Kunsttentoonstelling, inclusief het werk van, in het Stedelijk Museum te zien was. Met deze inmiddels legendarische tentoonstelling uit 1923 is het Stedelijk het eerste museum buiten Rusland, waar het suprematisme van te zien was. Anno 2013 is Kazimir en de Russische avant-garde het sluitstuk van het Nederland-Rusland jaar. De tentoonstelling bestaat uit schilderijen uit de hele wereld: Parijs, New York, Stockholm, Londen, Moskou, alleen niet uit St Petersburg. is geboren uit Poolse ouders in Kiev. Eerst heeft hij de landbouwschool doorlopen. Hij hield van het boerenleven en dat zie je ook terug in zijn werk. Hij heeft twee keer toelatingsexamen gedaan voor de kunstacademie, maar werd niet aangenomen. Hij begint pas laat impressionistisch te schilderen, pas in de 20 e eeuw. Dit was laat, want in de laatste jaren van de 19 e eeuw waren er al impressionisten. Twee textielbaronnen: Morosor en Sjtsjoekin gingen naar Parijs en kocht kubistische kunstwerken o.a. van Picasso, Renoir en Matisse. zag deze schilderwerken en ging op zijn manier ook impressionistisch schilderen. Impressionisme Op de boulevard (1903) Dit is een impressionistisch werk van. Hij heeft schilderijen van Renoir gezien en heeft een dergelijk werk op zijn manier geschilderd. Het gaat er om dat er een moment wordt vastgelegd, een moment van licht en kleur. Er zijn geen lineaire omtrekken. Drie beeldaspecten zijn belangrijk in het impressionisme: Kleur Licht Ruimtewerking door: Lijnperspectief Groot klein Overlapping Donker en lichtwerking Impressionisten zijn schilders van het licht. De dame zit volop in het licht, er is geen slagschaduw. De dame krijgt de meeste aandacht, ze is de grootste lichtpartij. Door de donkere stam van de boom naast haar wordt dat nog eens benadrukt. De vrouw kijkt ons frontaal aan. Alle lijnen komen bij haar uit. 3
Vrouw met krant op schoot Waarom is dit zo bijzonder? Het is geïnspireerd op schilderijen van bekende Franse impressionisten zoals Cézanne en Monet. kende die werken uit kunsttijdschriften en zag ze later in het echt bij rijke Moskouse kunstverzamelaars. was in zijn beginperiode eigenlijk een meeloper, zegt conservator Bart Rutten bij de perspresentatie. In die tijd werd tot twee keer toe afgewezen op de Moskouse kunstacademie De achtergrond is anders geschilderd dan de voorgrond. De achtergrond is luchtig geschilderd met losse stipjes, de overgang naar het pointillisme, de voorgrond is meer gestreept. In dit schilderij heeft geëxperimenteerd met verschillen in de textuur in Voor- en achtergrond. Appelbomen in bloei uit 1904 heeft werk van Van Gogh gezien, dat Vincent geschilderd heeft na de geboorte van zijn neefje Willem Vincent, de zoon van zijn broer Theo. De takken zijn wat kaal. heeft andere kleuren roze, zachtgeel en blauw gebruikt dan Vincent van Gogh. Lijkwade uit 1908 In deze periode schilderde symbolistisch. Hij werd beïnvloed door de kunst van de iconen. Hij schilderde op karton met gouache, dit is waterverf dat niet doorzichtig is en mat. Aquarel is wel doorzichtig en olieverf is altijd glanzend. Dit schilderij is geschonken aan de Staatsgalerij. Het landschap is decoratief en doet denken aan primitieve volkskunst en de art nouveau uit Frankrijk. Het zijn florale motieven van zwaantjes, bloemetjes en rankjes. Het is vorm gegeven op een art nouveau manier, dat verwant is aan het symbolisme. De golvende bewegingen zijn belangrijk. 4
Baadsters op de rug gezien en zelfportret Dit zijn tekeningen met potlood en gouache op karton. Ze zijn expressionistisch geschilderd. Je ziet achter het zelfportret de baadsters. Bij elk zelfportret dat maakte was er een omslagpunt in zijn schilderwerk. Hier is het omslagpunt van symbolisme naar expressionisme. Dit heeft hij gezien van o.a. Henri Matisse en werk van andere Franse Fauvisten. Hoofdkenmerken van het fauvisme: Vervorming, grote kleurvlakken, felle kleurcontrasten, zwarte contourlijnen. In 1905 is de eerste groepstentoonstelling van deze Franse schilders in het Salon d'automne de Paris en verwekt meteen een schandaal. De kunstcriticus Louis Vauxcelles gebruikt de term "les fauves" ("de wilde dieren"), wat hen de bijnaam "Fauvisten" oplevert. In deze stroming gaat het om de uitdrukking van wat een schilder voelt. Beide bovenstaande schilderijen zijn krachtige werken. Matisse heeft ook veel schilderijen van baadsters gemaakt. De textielbaronnen hebben werk van Matisse gekocht en er een kamer mee gedecoreerd. Er was dus een speciale Matissekamer. heeft deze kamer gezien (In de Hermitage in Amsterdam is indertijd hier een expositie van geweest en de dansers van Matisse kreeg toen een prominente plaats). Op de boulevard is een werk uit het neo- primitivisme (1907 1912), dat doet denken aan het Fauvisme. Het is een genoemde Russische stroming. Ook hier sterke kleuren die tegen elkaar aangezet zijn, zwarte belijning, gedeformeerde vormen, zie de handen en voeten. Eigenlijk is het expressionistisch werk. Studie van een boer 5
In de jaren 1912 en 1913 schildert veel boerenonderwerpen, kubistisch en primitief van stijl. Het binnenhalen van de oogst Hier zie je duidelijk de geometrische figuren, het begin van kubisme. De houthakker De Houthakker uit 1912 Waarom is dit zo bijzonder? Omdat hier intens bezig is met zijn eigen identiteit als kunstenaar. Hij had naam gemaakt in de Russische kunstwereld en mocht meedoen aan de tentoonstelling Ezelstaart. Met die tentoonstelling was de tijd van de West-Europese invloeden op de kunst voorbij: hun eigen Rusland werd een belangrijke inspiratiebron. begon met het schilderen van landarbeiders. De naam van de Ezelstaarttentoonstelling is trouwens een sneer richting de Fransen: op een kunstbijeenkomst in Parijs kreeg een onbekende schilder veel lof voor een compositie. Alleen bleek de maker een ezel die met zijn staart langs het doek had gezwiept. Over de vorm Beide schilderijen zijn cilindervormig. Er is gebruik gemaakt van licht en donker, wat plasticiteit geeft, je creëert hiermee ruimtelijkheid. Het is deels figuratief, deels non-figuratief. Meerkleurig. De voor- en achtergrond lopen in elkaar over. Ze zijn vrij statisch. Het zijn echte boerenonderwerpen. Er is met een passer gewerkt, het zijn geconstrueerde, geometrische vormen. Het hoort niet bij de stroming constructivisme. 6
Hoofd van boerenmeisje Dit is een werk uit het analytisch kubisme Het is een schilderij met olieverf en is in 1958 verworven door Hugo Häring en in bezit gekomen van het Stedelijk museum in Amsterdam. Elke reproductie is anders van kleur, de echte kleur zie je in het museum. is nog zoekende in de stroming van het kubisme; wat kan ik er mee? Hij heeft er wel schilderijen van gezien, o.a. van Picasso bij de textielbaronnen Morosov en Sjtsjoekin. Hij is zijn eigen stijl aan het zoeken. De meisjes van Avignon van Picasso In dit schilderij zijn twee stromingen verwerkt, het expressionisme met de grote vlakken en het begin van het kubisme. Picasso heeft in dit schilderij alles vervormd. Kubisme is een figuur die opgedeeld wordt in geometrische vlakken en dan opnieuw wordt gerangschikt. Mooier gezegd: het in facetten slijpen van een figuur als het ware in geometrische vlakken en opnieuw ordenen. Dit is analytisch kubisme. Portret van Daniel Kahnweiler van Picasso Kahnweiler was een kunsthandelaar. Dit is een echt kubistisch schilderij. Het gezicht is belangrijk en daarom het meest herkenbaar en dat wordt benadrukt. Het ritme van de lijnen is belangrijk. In het beeldaspect is de lijn gebruikt om vormen aan te duiden. In het centrum van het schilderij zijn er kleine ruimtes geschilderd, daarbuiten zijn er de grote delen. 7
Het leven van het grand hotel van Dit is een echt futuristisch schilderij van. Er zit beweging en weinig diepte in. De compositie is centraal. Het mannetje in het midden heeft een hoge hoed op. De schuine richting van links naar boven komt steeds terug. De vorm is geometrisch, deels figuratief, deels non-figuratief. De kleur lijkt monochroom (blauw paars met geel). De kleuren zijn complementair, vormen een complementair contrast. De lijnen zijn gebruikt als contouren en daardoor ontstaan er vlakken. Er is een ritme van lijnen, vormen, kleuren. Er is weinig ruimtewerking. Door het lichtdonker en lijnperspectief zie je een trap. Het geheel is heel knap in elkaar gezet. Er is weinig perspectief, de voor- en achtergrond lopen in elkaar over. In een jaar tijd zie je een ontwikkeling van het begin van het kubisme, de houthakker, naar het analytische kubisme, zoals het hoofd van het boerenmeisje, naar het futuristische kubisme gaan, zoals bij het leven van het grand hotel. 8
Opera: "Overwinning op de zon" Een goed voorbeeld van de entree van het kubisme op het Russische toneel is de opera "Overwinning op de zon" met decor- en kostuumontwerpen van Kazimir Malevitsj. 's tekening voor "de vijand" Het kostuum van een arbeider Deze als futuristische opera aangekondigde voorstelling werd in 1913 in het Lunaparktheater van Sint Petersburg opgevoerd en was de uitkomst van intensieve samenwerking tussen de dichters Chiebnikov en Kroetsjonych, de componist Matjoesjin en Malevitsj. De teneur was, dat de helden van het stuk de strijd aanbonden tegen de zon, in dit geval het symbool van alles wat met conservatisme te maken had. Hoewel deze voorstelling bekendheid kreeg door het achterdoek uit het tweede bedrijf, dat als voorbode van het suprematisme wordt beschouwd, zijn de decorontwerpen grotendeels door het kubisme beïnvloed. Het stuk begon met het in tweeën scheuren van het voordoek, waarop elkaar overlappende geometrische vormen, letters, kleine menselijke figuren en uitvergrote details zoals een hand of voet waren te zien. De achtergrond van de taferelen uit het eerste bedrijf hadden eenzelfde opbouw, die sterk deed denken aan kubistische collages. In het zesde tafereel van het tweede bedrijf was op het achtergronddoek een huis met zowel voor-, zij- als bovenaanzicht herkenbaar; ook dat was typerend voor het kubisme. Tekst uit de opera: Wij hebben op het verleden geschoten. Is er nog iets overgebleven? Totaal niets. Is de leegte diep? Ze ventileert de hele stad. Iedereen ademt licht en velen weten niet wat ze met zichzelf moeten beginnen van pure lichtheid. Sommigen hebben geprobeerd zich te verdrinken. De zwakken hebben hun verstand verloren. Ze zeiden: We kunnen toch groot en geducht worden? Het was fout ze de gebaande wegen te laten zien. Houd de massa tegen! Deze wonderlijke conversatie schalde op 3 december 1913 door het Lunapark Theater in Sint- Petersburg. Daar vond de eerste opvoering plaats van deze futuristische opera. Dit fragment komt uit het tweede bedrijf, vijfde tafereel. 9
10
De kostuums waren gemaakt van karton, papier-maché en staaldraad en evenals de decors tot geometrische vormen gereduceerd. Malevitsj creëerde een eenheid op het toneel, door, in tegenstelling tot Picasso, de kostuums met het decor te integreren. Dit effect werd versterkt door met een verblindend zoeklicht details van beide uit te lichten. Het toneel werd op deze wijze omgetoverd tot een abstracte compositie van geometrische vormen die gebaseerd was op de vormentaal van het kubisme. De opera, die na twee repetities in première ging, vertelt hoe een groep toekomst mensen er opuit trekt om de zon naar beneden te halen en te begraven. De alleen-heersende zon staat voor de rationaliteit van de oude wereld, het tsarenregime. Het stuk is typerend voor de Russische avant-garde. De enscenering was geïmproviseerd en vrijwel alle spelers waren amateurs. Zodoende vonden op het podium allerlei onverwachte wendingen plaats, die heftige reacties bij het publiek uitlokten, De medewerkers waren vrienden van, die het libretto schreven en zorgden voor een soort absurde vogeltaal en Mikhall Matyushin componeerde de experimentele muziek. In de opera vallen kunst en politiek samen. 11
De ontwerpen voor decors en kostuums zijn zeer verwant aan de schilderijen van uit die tijd. Fragmenten van herkenbare objecten: een zon, de wielen van een vliegtuig in de lucht, zijn gecombineerd met vrij zwevende geometrische vlakken. De lichamen van de acteurs werden bedacht met elementaire vormen en felle kleuren. Het kostuum van de zogenoemde eerste toekomstige krachtmens bestond voornamelijk uit driehoeken en was van een materiaal dat op metaal moest lijken. Ondanks de hypermoderne figuren en strakke metaalvormen, had het kostuum tegelijkertijd ook middeleeuwse boerenmotieven. Een kleine schets van het decorontwerp wordt gezien als een mijlpaal in het oeuvre van. Het is een van de vroegste voorbeelden van de zuiver abstracte stijl van het suprematisme. Door het kleine vierkant met diagonalen aan het grote te verbinden, suggereert de ruimte waar de opera zich afspeelde. Helemaal in lijn met de behoefte om zijn eigen ontwikkeling theoretisch kloppend te maken, lanceerde hij Zwart vierkant, achteráf als het iconische begin van het suprematisme. Hij gaf aan dat hij het al had ontworpen in 1913, als decor voor Overwinning op de zon. beweerde dat de componist Matyushin toen niet geïnteresseerd zou zijn geweest in het ontwerp. In de lente van 1915, toen Matyushin een gedrukte heruitgave van de opera voorbereidde, haalde de tekening van Zwart vierkant zogenaamd tussen zijn oude ontwerpen tevoorschijn. Kasimir streefde ernaar de nieuwe moderne wereld weer te geven. Hij steunde de Oktoberrevolutie in 1917 en doceerde in de jaren hierna aan de academies in Moskou en Vitebsk. In 1921 werd het socialistisch realisme de norm. Geleidelijk is hierna in het werk van Kasimir een verschuiving van abstract werk naar realisme te bespeuren. In de jaren dertig schilderde realistische folkloristische voorstellingen en portretten. Nieuwe kunst volgens "De nieuwe kunst heeft in de schilderkunst het vlak overwonnen en is van de illusionistische weergave van driedimensionale voorwerpen overgegaan op een nieuwe methode om voorwerpen en hun verhoudingen in de reële ruimte weer te geven," schreef Kasimir in 1923. 12
Kubo- futurisme Dit is een onafhankelijke Russische kunstuiting. Het is een kunstuiting van combinaties van zeer uiteenlopende delen, die niets met elkaar gemeen hebben. Het zijn complexe composities in de lijn van het kubo-futurisme, een beweging die het redelijke en causale denken verwierp. roept tijdens een tumultueuze bijeenkomst van de kunstenaarsvereniging Ruitenboer in februari 1914 zijn eerste eigen isme uit: het februarisme. Bij de bekendmaking draagt hij een grote houten pollepel op de omslag van zijn jas. Samen met de zaag vormt dit het embleem van de nieuwe beweging. De Engelsman in Moskou Het is dan ook geen toeval dat beide objecten een prominente plek hebben gekregen in de Engelsman in Moskou. De objecten die in deze periode schildert zijn niet langer fragmentarisch weergegeven, zoals in eerdere, meer kubistische werken, maar juist heel herkenbaar. De geschilderde voorwerpen worden in een onlogisch en raadselachtig verband samengebracht, en gecombineerd met onsamenhangende woorden of woordfragmenten. Op de schilderijen die direct hierop volgen, lijken over en door een traditionele kubistische compositie (met geschilderde letters, opgeplakte krantenknipsels en andere collage-elementen) heldere kleurvlakken te zweven alsof ze zich hebben losgemaakt, alsof vlakken zich openbaren, zoals zelf verklaart. De stap naar het suprematisme, waar de kubistische achtergrond plaats zou maken voor een wit monochrome basis, lijkt nu niet meer ver weg. Op dit schilderij zie je een man met hoge hoed, een vis, een rode pollepel, allemaal beeldmotieven van de Russische religie. De pollepel staat voor het verzet tegen de West-Europese kunst. Rechts van de man is het symbool van de goede kant, zie de vis en ladder en links van de man het symbool van de slechte kant, zie de sabel. De vis is het geheime teken van Christus, Ichthus. De ladder is het symbool van de verbinding tussen hemel en aarde. Er zijn zeven sporten die slaan op de zeven hemelen, de zeven zegels en de zeven deugden. Zeven is een heilig getal in de bijbel. De kaars staat voor geloof in de nieuwe kunst, voor is dat het suprematisme. De letters vormen een woord dat verduistering betekent. 13
Het kubo-futurisme is een voorloper van het suprematisme. De gardesoldaat uit 1912-1914 is een voorbeeld van de voorloper van het suprematisme. (links) Evenals Dame bij reclamezuil (rechts) Ook hier zie je de losse kleurvlakken Het suprematisme De heerschappij van het zuivere gevoel, volgens. Het gaat om het hoogste, het beste. Een schilderkunst die boven de waan van alle dag verheven is. was de apostel van de nieuwe kunst, de kunst van non-voorstellingen. ontwikkelde zijn ideeën in wisselwerking én controverse met anderen. Hij was al vroeg betrokken bij avant-gardistische groepen. Wat vooral wilde, was het wezen der dingen begrijpen en maatschappij, kunst en spirituele energie tot elkaar laten komen. Hij leefde in een snel veranderende wereld aan het begin van de twintigste eeuw, waarin mechanisatie de (massa)productie omhoog stuwde en mobiliteit groeide door de komst van auto s en vliegtuigen. Verder woedde de Eerste Wereldoorlog en brak in 1917 de Russische revolutie uit. In deze roerige tijden ontwikkelde een abstracte beeldtaal die was geworteld in de Russische beeldtraditie. Hij brak met de weergave van de zichtbare werkelijkheid en wilde zich voorbij de aardkorst begeven, de peilloze diepte van de ruimte in. Hij noemde deze nieuwe beeldtaal het suprematisme, afgeleid van het Latijnse woord supremus, dat hoogste, of meest perfecte betekent. De overwinning van de zwaartekracht en de verovering van het heelal wil hij in het suprematisme weerspiegelen. Zwart vierkant belichaamt voor de triomf van de schilderkunst, omdat er geen enkel verband meer is met de realiteit. Het schilderij is geheel objectloos en geschilderd in zuivere kleuren: wit en zwart. Wit staat voor een kosmische oneindigheid, een leegte zonder verdwijnpunt. Zwart verbeeldt de hoop dat uit niets toch iets nieuws zal ontstaan. Uit het vierkant liet hij alles ontstaan: door wenteling krijg je de cirkel, door deling twee driehoeken, waaruit weer het kruis gevormd kan worden. Door een verlenging van het vierkant krijg je een rechthoek. In 1915 toonde in Sint-Petersburg zijn revolutionaire Zwart vierkant voor het eerst. Hij hing het hoog bovenin een hoek. Deze plek was in een huiskamer van een Russisch-orthodox huis voorbehouden aan een heilig icoon. Aan lef onbrak het niet. 14
"Het vierkant van de suprematist" en de uit dit vierkant ontstane vormen zijn te vergelijken met de primitieve tekens van de oermens, die in hun samenstelling geen ornament, maar het gevoel van ritme weergaven. Het suprematisme (een woord dat zelf bedacht) brengt geen nieuwe wereld van gevoelens tot stand, maar een nieuwe directe weergave van de gevoelswereld", schreef in 1927. Zwarte vierkant uit 1915 Waarom is dit zo bijzonder? Omdat dit het eerste hoogtepunt is van het suprematisme, de kunststroming waarvan de naamgever is. Suprematisme betekent zoveel als het meest perfecte, voor bescheidenheid hoefde je niet bij aan te komen. Het Zwarte vierkant hangt in deze tentoonstelling bovenin een hoek. Zo had het ook opgehangen bij de roemruchte 0,10 - tentoonstelling. Bovenin een hoek, dus? Nou, dat werd als behoorlijk provocerend ervaren. Het is namelijk een ereplek in orthodoxchristelijke huizen en gereserveerd voor iconen. Het wordt wellicht wat vaag nu, maar breekt met dit schilderij helemaal met het weergeven van zichtbare realiteit. Anders dan kubisme bijvoorbeeld, daarin zijn de vormen wel afgeleid van de werkelijkheid. Het zwarte vierkant staat niet precies in het midden, anders vond dat het te statisch werd. De eerste versie van het zwarte vierkant verscheen in 1915, dit schilderij was heel kwetsbaar. Dit zwarte vierkant is een statische kant van het suprematisme. Later schilderde een meer dynamische kant. ervoer het gezicht van God in het zwarte vierkant. schreef : "Toen ik in 1913, in een wanhopige poging om de kunst van alle ballast te ontdoen, mijn toevlucht zocht in de vorm van het vierkant, en een schilderij tentoonstelde dat alleen een zwart vierkant op een witte ondergrond voorstelde, zuchtten de critici, en met hen de hele society: 'Alles waar we van hielden is verloren. We zitten in een woestijn. Voor ons staat een zwart vierkant tegen een witte achtergrond.' Het was het meest meedogenloze gebaar dat een kunstenaar ooit maakte, maar ook het constructiefste, want het maakte een herwaardering mogelijk van de meest fundamentele en eenvoudigste bestanddelen van de kunst, en het heeft geleid tot een kunstvorm waarbij uit geometrische grondvormen en kleuren in een vlak een zuiver poëtische lyriek ontstond, een kunst van irrationele belevingen. Mysteriën rondom datering Opzienbarend was in 1989 de baanbrekende tentoonstelling Kazimir 1878 1935 in het Stedelijk Museum. Hier maakte het Westen tijdens de perestrojka kennis met zijn late figuratieve werk. Nu, bijna vijfentwintig jaar later, is er veel nieuw onderzoek gedaan in archieven die destijds nog niet toegankelijk waren. Zo kan nu aan verscheidene werken een nieuwe datering worden toegekend. 15
hechtte grote waarde aan het jaar 1913 het laatste jaar waarin Rusland in vrede verkeerde voordat de Russische Revolutie de geschiedenis een nieuwe wending gaf. Hij kende zijn belangrijkste werk, Zwart vierkant, deze datum toe. Hoewel historici deze datering decennialang niet in twijfel trokken, is inmiddels uit onderzoek gebleken dat hij het schilderij eigenlijk zo n twee jaar later schilderde. wilde kennelijk met zijn datering refereren aan de oorsprong van het werk: Zwart vierkant was in 1913 al in wording. Na het zwarte vierkant kwam een rood vierkant, daarna een wit vierkant Later maakt hij nog vijf wit-op-wit-schilderijen; vier zijn er te zien in het Stedelijk, het vijfde is verloren gegaan. Daarmee gaat hij nog verder. Hij had dus al de illusie van ruimte, perspectief en volume losgelaten, en met de witte schilderijen gebruikt hij zelfs geen kleur meer. Toch een tamelijk onmisbaar onderdeel van de traditionele schilderkunst. Er is geen traditionele compositie, er is geen verband met 3-dimentionele ruimten, er is geen echt perspectief. Wel heeft het over een ruimte, die zich onttrekt aan aardse voorstellingen. Critici vonden het wit vierkant een schilderij zonder inhoud. Het is volstrekt leeg. reageerde hierop geïrriteerd: Leeg? Het is geen leeg vierkant, het is geheel gevuld met de afwezigheid van enig voorwerp Dit zelfportret van is een voorstelling waarin je het schilderij op de kop mag zetten, je kunt het anders ophangen. In de linkerbovenhoek staat vaak een zwart vierkant, dit is de gouden hoek, de plaats voor het gouden icoon in de Russische kerk. Het zwarte kruis komt vaker terug bij. Hij zoekt raakvlakken met de orthodoxe kerk. Leraar In 1917 komt Lenin aan de macht, de Tsaar wordt vermoord. De leuze wordt: Alles voor het (arbeiders)volk. steunt de revolutie. In 1919 verhuist naar Vitebsk op uitnodiging van Chagall. Deze heeft een vrije kunstwerkplaats. probeert iedereen ervan te overtuigen dat kunst moet worden vernieuwd. Chagall verdwijnt uiteindelijk uit deze werkplaats, omdat hij niet met de visie van mee kan gaan en in tegenstelling tot met gevoel schildert. wordt dan directeur van het Staatsinstituut voor Artistieke Cultuur. Hij houdt een lijst bij van kunstenaars die door de staat worden onderhouden. Degenen die het hoogst op de lijst staan verdienen het meest. Chagall staat helemaal onderaan de lijst omdat hij niet volgens 16
de ideeën van schildert en trouw blijft aan zijn eigen stijl. Dat betekent dat Chagall weinig verdient. Na de Russische Revolutie treedt toe tot de Vereniging van linkse kunstenaars. Hij is de toonaangevende avant-gardist in de Russische kunst. Een jaar later krijgt hij een leerstoel aan de Swomas kunstateliers in Moskou en Petrograd. In 1919 wordt uitgenodigd door de kunstacademie van Vitebsk, waar hij tot 1922 les geeft. Voor zijn leerlingen is de profeet, die zijn leerlingen, de discipelen, de beginselen van de nieuwe leer van het Suprematisme verkondigt. begint een onderwijsexperiment, waarbij het kleine plaatsje Vitebsk verandert in een centrum voor artistieke creativiteit. Hiervoor richt hij de UNOVIS, de 'Voorvechters van de nieuwe kunstvormen', op. Architectons gaat ruimtelijke sculpturen maken. Het roept een beeld op van bouwwerken. Zij architectons blijken van grote invloed op de hedendaagse architecten. is één van de eerste echt abstracte kunstenaars. Abstractie betekent een radicale vrijheid om te scheppen, zonder bestaande modellen na te bootsen. Rem Koolhaas zegt in 1989 in een interview: Ik denk dat voor mij als invloed misschien het belangrijkste is geweest als een soort absoluut punt van smaak. De perfectie van smaak en soort visuele overtuigingskracht die ik praktisch bij niemand anders zo heb gezien of heb herkend. Geen tijdgenoot in Rusland die architect was, kon om hem heen. Je kunt in een heleboel Stalinistische projecten en Stalinistische wolkenkrabbers altijd nog echo s van tegenkomen. In 1926 wordt ontslagen als directeur van het Staatsinstituut voor Artistieke Cultuur. In 1927 krijgt toestemming om in Berlijn te exposeren. Hij probeert een leerstoel bij Bauhaus te krijgen, maar dat lukt hem niet. Hij gaat terug naar Leningrad omdat zijn visum is verlopen en laat werk achter bij Hugo Häring. Die werken heeft hij nooit meer terug gezien. Tot 1957 zijn deze werken in kisten bewaard. Sandberg, toenmalig directeur van het Stedelijk Museum, probeerde de schilderijen van Häring te kopen. Hij kreeg ze in bruikleen. Toen Häring overleed betaalde Sandberg het hele bedrag van wat de schilderijen toen waard waren en kwamen deze werken permanent in het bezit van het Stedelijk Museum van Amsterdam. 17
Tekeningen: nog dichter bij De tentoonstelling laat voor het eerst een recordaantal werken op papier zien: rond de 400, met de Khardzhiev-collectie als basis. Oog in oog met die tekeningen kom je heel dichtbij de gedachtegang van. Frank van Lamoen onderzocht samen met Geurt Imanse de afgelopen jaren die collectie. Juist de werken op papier zijn een belangrijke illustratie van eigenzinnige artistieke ontwikkeling. Recent onderzoek naar deze schat in ons depot heeft het inzicht gebracht dat juist in tekeningen zijn zoektocht zichtbaar is. Zoals bij veel kunstenaars is hij in tekeningen spontaner dan in schilderijen. Tekenen was in de eerste plaats dingen uitproberen, ideeën vormgeven, experimenteren. Dat is goed te zien aan de 22 bladen uit een schetsboek van dat we tonen. Hij gebruikte de tekeningen ook in de lessen die hij gaf dat kun je goed zien aan de punaisegaatjes die er nog in zitten. Dit betekent dat de tekeningen zeker niet altijd studies waren voor schilderijen, maar dat ze vaak ook naar het schilderij werden gemaakt. Deze tekeningen zijn klein en vaak op ruitjespapier, want daarmee kun je de verhoudingen goed overbrengen. Er zijn een paar kleine, echt uitgewerkte tekeningen van in de Khardzhiev-collectie: de illustraties die gereproduceerd zijn in het futuristische boekje Troe uit 1913. Kazimir, Kubistische figuur staand op de rug gezien, 1913, potlood en zwart waskrijt op papier Boerenvrouw in het veld, ca. 1929-1930, potlood en Oost- Indische inkt op papier Kazimir, Lied van de blauwe wolken (Schets voor een portret van de componist Roslavets.), In de jaren 1926-27 registreerde Anna Leporskaya, een leerling van, onder zijn supervisie meer dan 300 van zijn tekeningen. Misschien wel met het oog op een overzichtstentoonstelling als die in Berlijn. In zes categorieën: vroege academische tekeningen, grafische tekeningen, Ruitenboer-tekeningen, kubistische, a-logische en suprematistische tekeningen. De laatste werden weer onderverdeeld in 16 subcategorieën. Dit geeft wel aan dat terugkeek op stadia in zijn ontwikkeling en dat hij daar heel zelfbewust over was. Je zou ook kunnen zeggen dat hij met zo n portfolio aan zijn eigen geschiedenis werkte. Dan zijn er nog grotere tekeningen te zien, merendeels uit de collectie van het Stedelijk uitgewerkte tekeningen waarin hij zijn suprematistische ideeën en architectuur wilde verenigen. Dat waren geen experimenten, ze waren echt voor exposities bestemd, zoals die in Berlijn in 1927. 18
Supra naturalisme (1930) Stalin wilde de arbeid verheerlijken en riep alle kunstenaars op om dit te verwezenlijken in hun schilderijen, maar dat moest op een figuratieve manier. Abstracte kunst was uit den boze. ging toen figuratief schilderen, maar dat was absoluut geen breuk met het suprematisme. Hij bleef suprematistische vormen gebruiken. Alle vlakken bestaan uit geometrische vormen. ging allerlei oogstscènes schilderen. Het was voor een aanklacht tegen de slechte toestand van de boeren. Boer op akker Meisjes op akker De boeren werden met baard afgeschilderd, want een baard staat symbool voor waardigheid. Ook schilderde hij ze zonder armen om aan te geven dat ze in zulke slechte omstandigheden niet konden handelen Ook de portretten hebben suprematistische vormen. Hij schilderde de vrouw met de kam, weer met geometrische figuren en kleurrijk. De twee andere portretten heeft geschilderd n.a.v. iconen en hier is de maagd arbeidster geworden. Ze houdt haar handen op dezelfde manier als de maagd alsof ze een kind in de armen heeft. 19
20