Paul Eling Wat elke professional over het geheugen moet weten
Paul Eling Wat elke professional over het geheugen moet weten Houten 2014
ISBN 978-90-368-0742-5 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Doseringen van medicatie en van desinfectantia zoals in Medisch rekenen gebruikt, kan afwijken van bestaande voorschriften in de zorg. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
V Dankwoord Ik wil graag Jessica van Damme bedanken: zij heeft een eerdere versie van inhoudelijk commentaar voorzien. Roy Kessels heeft de aanzet gegeven tot dit boek en mij op verschillende manieren ondersteund, waarvoor dank. Emmeke Eling heeft de tekst gelezen als niet-deskundige en mij gewezen op tekstuele fouten en tal van onduidelijkheden; haar wil ik ook graag bedanken. Met Roald Maes heb ik vele jaren een cursus over leren, onthouden en vergeten verzorgd en we hebben samen verschillende onderzoeken uitgevoerd over leren en het werkgeheugen. Ik heb veel van hem geleerd in de discussies hierover en daarvoor ben ik hem zeer dankbaar. Hij heeft mij ook gewezen op enkele onjuistheden, onduidelijkheden en omissies in een eerdere versie van deze tekst en ik dank hem voor zijn bereidheid om de tekst van commentaar te voorzien. Paul Eling Nijmegen 2014
VII Inhoud 1 Basisbegrippen..................................................................... 1 1.1 Leren, onthouden en vergeten........................................................ 2 1.2 Etymologie van de begrippen memory en geheugen.................................. 3 1.3 Metaforen............................................................................. 3 1.4 Associatie............................................................................. 4 1.5 Het geheugen als een netwerk van verbindingen..................................... 5 1.6 Het geheugen voor speciale functies of faculteiten.................................... 6 2 Structuur van het geheugen....................................................... 7 2.1 Zintuiglijk en kortetermijngeheugen.................................................. 8 2.2 Langetermijngeheugen............................................................... 9 2.3 Neurale netwerkmodellen............................................................. 15 3 Kortetermijngeheugen............................................................. 17 3.1 Zintuiglijk geheugen.................................................................. 18 3.2 Actief houden......................................................................... 18 3.3 Cell assembly......................................................................... 19 3.4 Modal model.......................................................................... 19 3.5 Duur.................................................................................. 20 3.6 Omvang............................................................................... 20 3.7 Vergeten in het kortetermijngeheugen................................................ 21 3.8 Codering.............................................................................. 21 3.9 Zoeken................................................................................ 21 3.10 Werkgeheugen........................................................................ 22 4 Het episodisch geheugen.......................................................... 25 4.1 Ebbinghaus........................................................................... 26 4.2 De drie fasen van het geheugenproces................................................ 26 4.3 Flashbulb-herinneringen.............................................................. 29 4.4 Fouten in herinneringen: getuigenverklaringen....................................... 30 4.5 Emotie en geheugen.................................................................. 31 4.6 De zeven geheugenprincipes van Surprenant en Neath............................... 31 5 Conditioneren....................................................................... 33 5.1 Behaviorisme......................................................................... 34 5.2 Niet-associatief leren.................................................................. 35 5.3 Klassiek conditioneren................................................................ 35 5.4 Formeel model........................................................................ 38 5.5 Instrumenteel of operant conditioneren............................................... 38
VIII Inhoud 6 Vaardigheidsleren................................................................. 41 6.1 Procedureel leren.................................................................... 42 7 Waar zit het geheugen?........................................................... 45 7.1 Waarschuwing vooraf................................................................ 46 7.2 Het begin van lokalisatie: Lashley.................................................... 47 7.3 Basale neuroanatomie en -fysiologie................................................. 47 7.4 Hersenen en geheugen............................................................... 51 8 Levensloop......................................................................... 59 8.1 Ontwikkeling......................................................................... 60 8.2 Veroudering.......................................................................... 61 9 Varia................................................................................ 63 9.1 Fotografisch geheugen............................................................... 64 9.2 Geheugenwonder.................................................................... 64 9.3 Mental imagery: verbeelding......................................................... 65 9.4 Slaap................................................................................. 66 9.5 Leerpillen............................................................................ 66 9.6 Leren voor een examen.............................................................. 67 10 Geheugenproblemen.............................................................. 69 10.1 De zeven zonden van het geheugen.................................................. 70 11 Geheugenstoornissen............................................................. 73 11.1 Soorten geheugenverlies: de indeling van Ribot..................................... 74 11.2 HM................................................................................... 76 11.3 Stoornissen: neuropsychologische beelden.......................................... 77 11.4 Syndromen met een geheugenstoornis.............................................. 82 11.5 Psychogene geheugenproblemen.................................................... 88 11.6 False memory syndroom............................................................. 90 12 Geheugen meten.................................................................. 91 12.1 Tests voor kortetermijngeheugen en werkgeheugen................................. 92 12.2 Tests voor episodisch geheugen...................................................... 94 12.3 Tests voor semantisch geheugen..................................................... 95 12.4 Tests voor vaardigheden............................................................. 96 12.5 Tests voor conditioneren............................................................. 96 12.6 Tests voor priming................................................................... 97 12.7 Tests voor metageheugen............................................................ 97 12.8 Onderpresteren...................................................................... 98 12.9 Ecologische validiteit................................................................. 98
Inhoud IX 13 Geheugensteuntjes................................................................ 101 13.1 Retorica.............................................................................. 102 13.2 Geheugentraining.................................................................... 102 13.3 Algemene regels..................................................................... 103 13.4 Cognitieve revalidatie................................................................ 104 14 Geannoteerde bibliografie........................................................ 107 14.1 Basale begrippen, structuur en werking van het geheugen........................... 108 14.2 Levensloop........................................................................... 109 14.3 Problemen en stoornissen............................................................ 110 14.4 Geheugen gemeten.................................................................. 111 14.5 Geheugensteuntjes.................................................................. 112 15 Erratum behorend bij: Het episodisch geheugen............................... E1 Register............................................................................. 113
XI Over de auteur Paul Eling studeerde cognitieve psychologie in Nijmegen, promoveerde daar op onderzoek naar hemisfeerverschillen en was daarna werkzaam als post-doc op een afasieproject aan het Max-Planck Institut für Psycholinguistik. Vervolgens kreeg hij in 1985 een aanstelling aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, tegenwoordig Radboud Universiteit, om onderwijs en onderzoek op het gebied van de neuropsychologie op te zetten. Hij is bij diverse onderzoeksprojecten betrokken geweest waarin aandacht- en geheugenstoornissen een centrale rol speelden. Daarnaast was hij als redacteur en auteur betrokken bij een reeks boeken op het gebied van de neuropsychologie en cognitieve neuropsychiatrie en hij is redacteur van het Tijdschrift voor Neuropsychologie. Ook de geschiedenis van de neurowetenschappen geniet zijn belangstelling en hij publiceert daar nationaal en internationaal geregeld over.
XIII Inleiding Iemand heeft eens geschreven: Wij zijn ons geheugen. Een soort psychologische tegenhanger van de uitspraak: Wij zijn ons brein. Het is duidelijk dat we zonder hersenen niet veel voorstellen, maar ik denk dat veel meer mensen zich iets kunnen voorstellen bij de eerste uitspraak. Ieder mens gaat zijn eigen pad en maakt van alles mee, goed en slecht. Dat neemt hij zijn leven lang mee. Elke nieuwe gebeurtenis of ervaring wordt als een puzzelstukje ingepast in het grotere geheel. Zo worden we gevormd tot de persoon die we zijn. Heel veel van dat registreren en opslaan van ervaringen gaat haast vanzelf. Maar toch ligt daar een complex geheel van processen aan ten grondslag dat we simpel kunnen aanduiden met het begrip geheugen. Maar die eenvoud is misleidend. Het suggereert dat we te maken hebben met een op zichzelf staande functie, die met een eenvoudige test te onderzoeken is en eventueel met een specifieke training of een pil te verbeteren is. Er is veel aandacht voor het geheugen, zowel in de (populaire) media, maar ook in de wetenschap. Vanaf de klassieke oudheid proberen wetenschappers te begrijpen hoe het geheugen functioneert. Die vele wetenschappers bestuderen allerlei verschillende aspecten, vormen van leren, problemen en stoornissen, hersenprocessen en leeftijdsfases. Die literatuur is juist door de grote verschillen in onderzoekstradities en terminologie niet makkelijk te overzien. Er zijn ook weinig geheugenboeken die de vele aspecten proberen te integreren. In 1991 schreef ik met Helga Aalders mijn eerste boek over het geheugen: het was een leerboek voor een cursus over geheugenstoornissen. Sindsdien ben ik bij diverse onderzoeksprojecten betrokken geweest waarin het geheugen op de een of andere manier een rol speelde. Waar de meeste onderzoekers kiezen voor specialiseren, koos ik voor het brede overzicht en de kruisbestuiving tussen gebieden. Tegelijkertijd heb ik onderwijs verzorgd over het geheugen en geheugenstoornissen bij veroudering, en bij neurologische en psychiatrische aandoeningen. Met een grote bibliotheek bij de hand, heb ik geprobeerd om het complexe proces van het geheugen op een overzichtelijke manier in kaart te brengen. Ik heb geprobeerd om de tekst te reduceren tot essentiële zaken. Tegelijkertijd wilde ik de rijkheid aan verschijnselen laten zien, om zo duidelijk te maken dat het geheugen oneindig veel meer is dan namen en boodschappenlijstjes onthouden. Het geheugen speelt altijd en overal een cruciale rol, of we nu gezond zijn of niet. Hersenaandoeningen bij neurologische en psychiatrische patiënten hebben meestal een invloed op het functioneren van het geheugen, meer dan men zich vaak realiseert. Bepaalde stukken informatie komen in verschillende hoofdstukken terug om het mogelijk te maken dat die hoofdstukken ook op zichzelf gelezen kunnen worden.
XIV Inleiding Bij mijn streven om het brede veld te beschrijven, heb ik ook aandacht besteed aan het (diagnostisch) onderzoek van het geheugen en aan de verschillende vormen van geheugentrainingen. Mijn doel hierbij was juist niet om de lezer aan eenvoudige en snelle oplossingen te helpen. Integendeel. Ik hoop hiermee te laten zien dat het belangrijk is om recht te doen aan de complexiteit van het geheugenproces. Voor wie door dit boek gestimuleerd wordt om zich verder te verdiepen in een of meer aspecten heb ik een geannoteerde bibliografie toegevoegd. Voor de belangrijkste onderwerpen worden boeken genoemd die in mijn ogen wetenschappelijk onderbouwd zijn en toch toegankelijk voor een niet-gespecialiseerde onderzoeker.