H O O F D S T U K 2 Drachtige zeugen en gelten Als alles goed gaat, gebeurt er bitter weinig tijdens de drie maanden, drie weken en drie dagen die de draagtijd van het varken duurt. Drachtige dieren doorlopen de dagelijkse routines, zoals eten, drinken en mesten. En misschien krijgen ze een vaccinatie. Door deze routines bestaat het risico dat drachtige zeugen te weinig aandacht krijgen, terwijl de dracht een belangrijke periode is. Deze zeugen tonen het natuurlijke gebruik van hun leefgebied. Een nest om te rusten, een toilet en een gebied om te eten en te exploreren. Doel van de drachtige-zeugenstal Aan het einde van haar dracht is de zeug klaar om probleemloos te biggen en haar toom gezond groot te brengen. Dit betekent met name dat haar conditie, haar voeropname en haar gezondheid optimaal zijn afgestemd op de kraamperiode. Zij werpt een zo groot mogelijk aantal zo vitaal mogelijke biggen. Met de dagelijkse huisvesting en verzorging moet je de gezondheid, het welzijn en de productie van de zeugen garanderen. De natuur Een wild zwijn draagt zo n 119 dagen en heeft meestal één worp per jaar. Tamme varkens dragen 114 dagen en brengen ruim 2,2 worpen per jaar. De tamme zeug is daarmee meer dan 250 dagen per jaar drachtig. 2 0 Varkenssignalen
Aandachts- en signaaldieren De risicogroepen bepalen waar de grenzen liggen van verzorging en huisvesting. Zij geven het eerst aan dat bepaalde zaken verbeterd moeten worden. Zit het bij de risicogroepen goed, dan zit het met de andere varkens ook goed. Bijvoorbeeld gelten vormen een risicogroep, evenals zeugen die moeite hebben met opstaan, gaan liggen, liggen en lopen. Gelten Gelten krijgen de slechte plekken om te liggen en worden regelmatig op hun plaats gewezen door oudere zeugen. Een gelt heeft minder rust, terwijl ze nog heel veel moet leren en volop bezig is met de ontwikkeling van haar lichaam. De grootste risico s zijn klauwproblemen en onvoldoende lichamelijke ontwikkeling. En dit terwijl haar in de kraamstal nog een zware tijd wacht. Onrust Ook bij gelten moet de hoeveelheid stress zo laag mogelijk worden gehouden. Vooral in kwetsbare periodes, zoals kort na inseminatie en rondom werpen. Laat de dieren dan met zo min mogelijk onbekende en onverwachte zaken in aanraking komen. Het zou mooi zijn als ze vooraf vertrouwd raken met groepshuisvesting en met een kraamhok. Een aparte geltengroep creëert een veiliger omgeving. Voeg gelten (en oudere zeugen) groepsgewijs toe aan de grote groep. De dieren kennen elkaar vaak en kunnen zo een kleine groep vormen. Hoe groter de ruimte en het aantal varkens in de groep, hoe gemakkelijker het toevoegen verloopt. Er is dan altijd wel ergens een veilige schuilplek of een stuk niemandsland. Kijk-denk-doe Hoe ga je om met slecht beenwerk? De zeug ontlast haar linkerachterpoot en kromt haar rug om haar gewicht beter op de drie andere poten over te brengen. Op de rechtervoorknie zit een abces. Ze is kreupel, waarschijnlijk al lang. Het dier eet nog goed. Dit tonen haar zoekgedrag, buikvulling, conditie, en haar kleur en glans. Maar als ze zwaarder wordt, is de kans groot dat ze drukplekken ontwikkelt en vermagert. Deze zeug hoort in een ziekenboeg met stro. Hoofdstuk 2: Drachtige zeugen en gelten 2 1
Rust Licht Voer Gezondheid Water Lucht Ruimte Voeren doe je met je ogen Begin dracht Een drachtige zeug moet groeien tot de ideale conditie en vervolgens moet haar spekdikte constant blijven. In de eerste helft van de dracht kan ze het voer gebruiken om zelf in conditie te stijgen, hierna eisen de biggen alles op. De conditie van de zeug is nu het belangrijkste richtpunt voor de voergift. En er is een tweede richtpunt: de uniformiteit van de biggen. Verschillen in geboortegewicht hangen nauw samen met de voedselvoorziening van de big in de eerste maand van de dracht. Daarbij spelen de kwaliteit van de vruchtvliezen en navelstreng, en de aanlevering van voedingsstoffen door de baarmoeder een rol. Einde dracht De gezondheid van de zeugen en het gemiddelde geboortegewicht van de biggen vormen je doelen én meetpunten in het laatste (derde) deel van de dracht. In de laatste drie weken verdubbelen de biggen bijna in gewicht. Zorg ervoor dat de zeug genoeg blijft eten en drinken, waarbij de mest smeuïg hoort te zijn. De samenstelling van het voer laat zich vooral achteraf controleren. Verkeerde signalen zijn te veel stuwing op de uiers voor het werpen, en na het werpen problemen met te weinig melkgift, slecht eten en veel zieke zeugen. Controle van voeropname Krijgen ze genoeg? De meeste voersystemen meten porties af in liters. Maar het gewicht van mengvoer varieert. Feitelijk moet je van elke lading voer het gewicht per liter weten om zeker te stellen dat de dieren de juiste hoeveelheid voer krijgen. Meet dit door een portie te wegen, of tien liter. Eten ze allemaal? Een vermelding op de attentielijst, een voerbak die niet leeg is, en een buik die niet vol is. De drie belangrijkste signalen dat een zeug onvoldoende vreet. Wat eten ze? Mest geeft inzicht in de samenstelling van het voer dat de zeug eet. Deze zeug eet veel stro. Ook de productie, de gezondheid en de gretigheid van eten verschaffen informatie. Het begrip samenstelling omvat de gehaltes aan voedingsstoffen, maar ook verontreinigingen en bederf. 2 2 Varkenssignalen
Activiteitspieken Van nature eten zeugen tegelijkertijd en rusten ze tegelijkertijd, namelijk s morgens. Drinken doen ze meestal na een vreetbeurt, waarbij ze gemakkelijk zes liter of meer opnemen. Verwilderde drachtige zeugen besteden ongeveer 60 procent van hun tijd aan wroeten en eten. Het zijn dagdieren, maar ze schakelen gemakkelijk over naar een nachtritme. Afhankelijk van het voersysteem vreten drachtige zeugen tegelijkertijd of om de beurt. Elke voerbeurt leidt tot een activiteitspiek. Hetzelfde gebeurt als er een nieuwe voerperiode start in het voerstation. Risicomoment De overgang van drachtvoer naar lactatievoer in de kraamstal vormt een risicomoment. In deze periode moeten de darmen goed gevuld blijven. Zorg ervoor dat de ruwecelstof-bron in het voer dezelfde blijft. De zeug moet goed eten en drinken. Verzadiging Varkens gaan looskauwen en stangbijten als ze onvoldoende verzadigd zijn. Verstrek een paar honderd gram ruwvoer, zoals stro of pulp. Zorg voor voldoende verzadiging. Verzadiging ontstaat door kauwen (stro), vulling van maag en darmen (stro, pulp) en verteringsproducten van vezels (vooral vetzuren). Als zeugen tegelijkertijd vreten, drinken ze ook tegelijkertijd. Het drinkwatersysteem moet voldoende water leveren zodat alle zeugen ook dan voldoende water krijgen (1 l/min). Als een zeug te lang moet wachten, drinkt ze mogelijk minder water dan wenselijk. Kijk-denk-doe Waar wijst de witte vlek op? De witte massa kan bestaan uit etter en uit urinekristallen in de urine. Etter wijst op een blaasontsteking. Bloed in de urine is ook een symptoom van een blaas- of nierontsteking. Urinekristallen ontstaan bij blaasontsteking en bij bepaalde voedingsfouten en stofwisselingsziektes. De belangrijkste oorzaak van blaasontsteking is een tekort aan drinkwater. Andere oorzaken zijn infecties na het werpen en bij inseminatie. Hoofdstuk 2: Drachtige zeugen en gelten 2 3
Rust Licht Voer Gezondheid Water Lucht Ruimte De omgeving Een varken verdeelt zijn omgeving in gebruiksgebieden: een rustplaats, een vreetplaats, een mestplaats. Het dier herkent de gebieden vooral aan de geuren. Tussen de gebruiksgebieden lopen wandelpaden. Urineren doen varkens op de mestplaats, maar soms ook op wandelpaden. Rustplaats De rustplaats biedt een comfortabele ligplek. Zacht en vrij van onprettige klimaatsinvloeden, niet te warm, niet te koud, geen tocht, geen verstoringen door andere varkens. In de natuur liggen de rustplaatsen diep verscholen in laag struikgewas. Mestplaats De mestplaats stelt een varken in staat ongestoord zijn behoefte te doen. De mestgeur zet het dier hiertoe aan. Mestplaatsen liggen minstens vijf en maximaal vijftien meter van vreetplaatsen af. Vreetplaats Op de voerplaats kan het varken ongestoord eten. Hier is het belangrijk dat de dieren elkaar niet kunnen bevreten oftewel voer afpakken. Loopruimte De looppaden zijn herkenbaar en geschikt als looppaden. Dit betekent dat er genoeg ruimte is tussen een ligplaats en een vreetplaats en een mestplaats. En het betekent dat het varken veilig moet kunnen lopen: met voldoende grip en zonder gevaar van harde vloerdelen waarop ze haar klauwen beschadigt. Warmte vormt een probleem voor drachtige zeugen, zeker voor de hoogdrachtige. Hun natuurlijke verkoelingsreactie is modderbaden nemen. Ventilatie, isolatie, hoge daken en afscherming van zoninstraling helpen de stal koel te houden. Veel ventilatie zorgt ook voor droge vloeren. Deze zeugen hebben hun rustplaatsen tegen de zijmuren. In het midden is de mestplaats. Er liggen zeugen dicht bij of in de mestplaats. Dit is een aanwijzing dat de ruimte te klein is voor het aantal zeugen. 2 4 Varkenssignalen
Ruimtegebruik in groepshuisvesting Een grote groep varkens deelt zich op in kleinere groepjes van ongeveer vier dieren, die vervolgens hun leefgebieden op elkaar afstemmen. Als je de stallen opdeelt in kleine ligvakken, met duidelijke loopgebieden en vrije gedeeltes om te mesten, stuur je de varkens in de gewenste richting. De ene groep dient bijvoorbeeld niet te mesten in het rustgebied van de andere. Strohok Ook in een strohok is sprake van groepsvorming en specifieke ligplekken, ook al lijken de varkens op het eerste gezicht willekeurig in de ruimte te liggen. De dieren hebben min of meer vaste plaatsen, lopen via vaste routes en hebben een vaste mestplaats. De kleuren geven aan hoe het varken de ruimte beleeft: liggebieden (blauwe, groene, rode gebiedjes), looproutes naar mestplaatsen (pijltjes), en een gebied waar alle varkens exploreergedrag vertonen (lila). Roostervloer Deze stalinrichting stuurt de varkens sterk richting het gewenste gebruik. Gescheiden ligvakken stimuleren de groepsvorming. Door het afsluiten van ligvakken bij onderbezetting wordt oneigenlijk gebruik voorkomen (b.v. als mestplaats), en dit is moeilijk terug te draaien als ze weer nodig zijn als ligplek. Nieuwelingen in de groep moeten mogelijk eerst een tijdje in de mestruimte bivakkeren. Zodra ze geaccepteerd zijn, nemen ze plaats in een ligvak. Varkens kiezen een mestplaats waar ze rustig en ongestoord kunnen mesten. Hoofdstuk 2: Drachtige zeugen en gelten 2 5
Rust Licht Voer Gezondheid Water Lucht Ruimte Gezondheid Ook bij de gezondheid van drachtige zeugen geldt dat een klein aantal ziektes en verwondingen de grote meerderheid van de problemen veroorzaakt. De belangrijkste ziektes voor deze groep zijn parvo, PRRS en influenza. En natuurlijk liggen er ook algemene ziektes op de loer, zoals vlekziekte, maagdarmwormen, schurft en in het verleden de ziekte van Aujeszky. Veel van deze ziektes veroorzaken geen problemen meer door succesvolle bestrijdingsprogramma s. Denk aan vaccineren tegen parvo en vlekziekte, en aan de uitbanning van de ziekte van Aujeszky. Aandoeningen als schurft, maagdarmwormen en PRRS moet je onder controle houden door voortdurende preventie en behandeling. Even de aandacht laten verslappen levert geheid problemen op (als deze ziektes op het bedrijf voorkomen, want zowel schurft als PRRS zijn uit te bannen). Beschadigingen Klauwproblemen vormen de tweede groep gezondheidsrisico s. Ze ontstaan als de belasting groter is dan de klauw kan dragen, bijvoorbeeld bij abrupt afzetten door onrust. De bodem speelt hierbij ook een rol. Op een roostervloer ontbreekt een stuk dragend oppervlak. Dan kan de rand van een rooster een puntbelasting geven op de klauw. Natte klauwen worden zacht. Ze kunnen ze minder belasting dragen en zijn beter doordringbaar voor bacteriën. De voorkeursplaatsen voor klauw- en kroonrandbeschadiging. Hoofdzaken en bijzaken 80 procent van de problemen worden veroorzaakt door 20 procent van de mogelijke oorzaken. Mogelijk is deze zeug kreupel of staat ze om een andere reden moeilijk op. Dit is een signaaldier. Zij merkt als eerste dat de vloer te glad is. Een typisch voorbeeld van een ziek varken waaraan je niet direct kunt zien wat hij mankeert. De ziektebeelden van veel ziektes lijken sterk op elkaar. Vraag daarom regelmatig een dierenarts om zijn oordeel en laat ter controle laboratoriumonderzoek en secties doen. Een ligplek/schuurplek door beschadiging aan de vloer. Op de hak zit ook een drukplek met verdikking van de huid. 2 6 Varkenssignalen
Gezond beenwerk Doordat ze lichaamsbeweging hebben, ontwikkelen varkens in groepshuisvesting sterke spieren, botten, pezen en gewrichten. Gelten moeten ook lichamelijk sterk genoeg zijn om zich in groepshuisvesting staande te kunnen houden. Dit vraagt om een ruime huisvesting van opfokgelten. Of om een geleidelijke overgang via een geltengroep. Toevoegstal Vang aangevoerde gelten en beren minstens zes weken op in een opvangstal. Hier kunnen ze eventueel meegebrachte virusziektes uitzieken, zodat ze niet meer besmettelijk zijn. Laat ze wennen aan de ziektekiemen op het bedrijf, bijvoorbeeld door er mest van oude zeugen heen te brengen, of een opruimzeug. De aangevoerde dieren kunnen ziek worden, wat hoge eisen stelt aan de inrichting van deze opvangstal. Kreupelheden bij gelten hangen vaak samen met springen, afzetten en vluchten. Zoals door berigheid en vechten. Sterfte van embryo s Vermijd stress tussen dag 4 en dag 30 na insemineren. In de eerste drie tot vier weken treedt namelijk gemakkelijk sterfte van embryo s op. Deze worden vervolgens geresorbeerd (opgenomen) door de baarmoederwand. Als vijf of minder vruchten overblijven, stopt de dracht en wordt de zeug opnieuw berig. Vruchten die sterven na dag 50, worden niet meer geresorbeerd. Zij worden mummies of de zeug verwerpt. Naast ziektes zijn onrust door vechten bij het vreten of door een ruwe verzorger redenen van verwerpen. Sterfte kort voor de werpdatum leidt tot doodgeboorte. Een infectie met het parvovirus is een belangrijke oorzaak van mummies. Maar ook andere infecties kunnen ze veroorzaken. Kijk-denk-doe Wat gebeurt hier? Deze ranglage zeug moet in de mestplaats liggen. Ze kauwt loos. De kleine ruimte van het hok biedt onvoldoende ligruimte waardoor al gauw doorligplekken ontstaan. Vocht en urine verweken de huid, waardoor doorligplekken op de loer liggen. De ruwe vloer versterkt dit proces. Een varken dat in de mest ligt, vertelt dat ze het te warm heeft, of dat er te weinig ruimte is. Hoofdstuk 2: Drachtige zeugen en gelten 2 7
Controles Het controleren van de dieren is essentieel als je problemen vroeg wilt signaleren. Maak gebruik van checklists en schrijf resultaten op. Dit voorkomt dat je zaken over het hoofd ziet of vergeet. Controles van zeugen Signaal Attentielijsten voerautomaat/opname Actief, alert? Staat makkelijk op? Beschadigingen? Te warm/te koud, gedrag Bevuiling Smeuïge mest? Verwerpen Opvallende zaken? 10% zeugen in een groep staat Directe actie Attentiezeugen controleren Behandelplan toepassen Behandelplan toepassen Oorzaak wegnemen Rantsoen aanpassen Oorzaak opsporen Oorzaak wegnemen Onrust wegnemen, check voerstation Vervolgactie Temperaturen Ernst, verloop observeren Behandelen Oorzaak wegnemen Oorzaak wegnemen Wateropname controleren Zeug opsporen Behandelen Ook bij controle van individuele zeugen heeft het waarde om de bevindingen op te schrijven. Ten eerste om te zorgen dat anderen het werk kunnen overnemen. Ten tweede om exact vast te stellen hoe vaak bepaalde aandoeningen en behandelingen voorkomen. 2 8 Varkenssignalen
Bij het beoordelen van koppelsignalen, let je op groepen varkens binnen het grote geheel van de koppel. Zie je bijvoorbeeld meerdere varkens snel ademen, dan kan dat het signaal zijn om de ventilator aan te zetten voor meer verkoeling. Een risicoplaats. Controleer de waterdruk op de verste punten van de waterleiding, direct na voeren als alle zeugen drinken. Ook dan moeten alle zeugen volop kunnen drinken. In de kraamstal blijkt of de drachtige zeug correct is gehouden en gevoerd. Controleer dit en gebruik de gegevens om te verbeteren. Hoofdstuk 2: Drachtige zeugen en gelten 2 9