Bladrandjes in Prunus laurocerasus Consultancy DLV Plant Postbus 7001 6700 CA Wageningen Agro Business Park 65 6708 PV Wageningen T 0317 49 15 78 F 0317 46 04 00 E info@dlvplant.nl In opdracht van Productschap Tuinbouw Postbus 280 2700 AG Zoetermeer www.dlvplant.nl Gefinancierd door Productschap Tuinbouw Postbus 280 2700 AG Zoetermeer Uitgevoerd door DLV Plant Ing. T.F.M. Rijkers, ing W.J.T. Dorresteijn Postbus 7001 6700 AC Wageningen Projectnummer Ptnr. xx Versie V1 10Dec 2008 Dit document is auteursrechtelijk beschermd. Niets uit deze uitgave mag derhalve worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van DLV Plant. De merkrechten op de benaming DLV komen toe aan DLV Plant B.V.. Alle rechten dienaangaande worden voorbehouden. DLV Plant B.V. is niet aansprakelijk voor schade bij toepassing of gebruik van gegevens uit deze uitgave.
Inhoudsopgave Samenvatting 3 1 Omschrijving Consultancy opdracht 4 1.1 Probleemstelling 4 1.2 Doel van de opdracht 4 1.3 Aanpak 4 2 Literatuuronderzoek 5 2.1 Definitie bladrandjes 5 2.2 Resultaten literatuurstudie 7 3 Praktijkinventarisatie 11 3.1 Inleiding 11 3.2 Enquête 11 4 Diagnose 13 5 Conclusie en aanbevelingen 14 5.1 Conclusie 14 5.2 Aanbevelingen 14 Bijlage 1: Fotomateriaal 15 2
Samenvatting Een toenemend probleem in Prunus laurocerasus is het fenomeen bladrandjes, naast andere problemen als hagelschot en meeldauw. In het geval van bladrandjes is het niet duidelijk of dit nu een gebreksverschijnsel is, een schimmelaantasting, of dat er een fysiologische oorzaak aan dit probleem ten grondslag ligt. In opdracht van het Productschap Tuinbouw, heeft DLV Plant in 2008 een consultancy uitgevoerd naar het fenomeen bladrandjes in de teelt van Prunus laurocerasus. Om een goed beeld te krijgen van bladrandjes is via literatuuronderzoek de relevante informatie uit binnen- en buitenland op een rij gezet. Daarnaast is er een enquête afgenomen onder telers van Prunus laurocerasus in zowel pot als vollegrond. Het doel van de enquête was om de problemen met bladrandjes in Nederland in kaart te brengen en de schade die daar aan gekoppeld is. Aangetast plantmateriaal is door verschillende kwekerijen ingestuurd naar laboratoria van Naktuinbouw en PPO om te achterhalen welke schimmels en bacteriën eventueel een rol spelen bij bladrandjes in laurier. Uit het literatuuronderzoek blijkt dat er een aantal verschillende bladziekten in Prunus laurocerasus voorkomen, die vaak met elkaar worden verward. In grote lijnen is er onderscheid te maken tussen de problemen hagelschot, bladvlekken en bladrandjes. Bladrandjes komen vooral voor in de containerteelt, wat wordt bevestigd door kwekers naar aanleiding van de uitgevoerde enquête. Duits onderzoek wijst natrium aan als hoofdoorzaak van de bladrandjes. De stelling dat bladrandjes veroorzaakt worden door een onevenwichtig aanbod van kationen ten opzichte van anionen onder specifieke klimaatsomstandigheden, zou verder onderzocht moeten worden. Uit de praktijkinventarisatie blijkt dat de problemen met bladziekten in Prunus l. de laatste jaren zijn toegenomen. Zowel op vollegrondsbedrijven als containerteeltbedrijven worden grote vlekken in het blad waargenomen. De symptomen doen zich vooral voor in het groeiseizoen. De periode van mei tot september wordt het meest genoemd in de enquête. Op veel bedrijven wordt chemisch ingegrepen wanneer zich bladvlekken of randjes voordoen. Er is geen specifieke bespuiting te noemen waarmee een goed effect kan worden bereikt. De uitkomsten van deze consultancy geven geen eenduidig beeld over de oorzaken. Daardoor zijn er momenteel geen specifieke beheersmaatregelen op te stellen. Aanbevelingen Deze consultancy onderstreept dat er in Prunus in toenemende mate bladproblemen voorkomen. In de containerteelt is vooral sprake van bladrandjes, terwijl in de vollegrond naast de bekende hagelschot in toenemende mate grotere bladvlekken worden waargenomen. In een aantal gevallen vallen ook deze vlekken uit het blad. De oorzaak hiervan is onduidelijk. Problemen met aangetast blad blijkt ook uit het feit dat veel kwekers kennisvragen hebben gesteld in het kader van de kennisvouchers. Onder andere wordt nu een infectieproef uitgevoerd om te kijken welke schimmels en bacteriën, die zijn gevonden op een zieke Prunus, de werkelijke oorzaak zijn. Door meerdere diagnoses in de praktijk te nemen kan een duidelijk beeld worden verkregen van de oorzaak. Daarnaast kan een geïntegreerde bestrijdingsmaatregel worden ontwikkeld. Onderzoek naar een effectief gewasbeschermingsmiddel is daarbij gewenst. Voor de containerteelt kan een specifieke proef worden opgezet om te kijken naar het effect van de voedingsoplossing op bladrandjes. 3
1 Omschrijving Consultancy opdracht 1.1 Probleemstelling Een toenemend probleem in Prunus laurocerasus is het fenomeen bladrandjes, naast andere problemen als hagelschot en meeldauw. Het is in geval van bladrandjes niet duidelijk of dit nu een gebreksverschijnsel is, of een schimmel aantasting of een oorzaak is van fysiologische aard. 1.2 Doel van de opdracht Vooronderzoek naar oorzaak van bladrandjes bij Prunus laurocerasus. Het doel is om een indicatie van de oorzaak te vinden en mogelijke oplossingsrichtingen. 1.3 Aanpak Om een goed beeld te verkrijgen van bladrandjes in Prunus is via literatuuronderzoek de relevante informatie vanuit binnen- en buitenland op een rij gezet. Daarnaast is er een enquête afgenomen onder telers van Prunus laurocerasus in zowel pot als vollegrond. Het doel van de enquête was om de problemen met bladrandjes in Nederland in kaart te brengen en de schade die daar aan gekoppeld is. Aangetast plantmateriaal is vanaf verschillende kwekerijen ingestuurd naar laboratoria van Naktuinbouw en PPO om te achterhalen welke schimmels en bacteriën eventueel een rol spelen bij bladrandjes in laurier. 4
2 Literatuuronderzoek 2.1 Definitie bladrandjes In Prunus komen verschillende problemen in het blad voor. In literatuur worden deze verschijnselen veelal door elkaar beschreven. Ook in de praktijk komen de aantastingen soms door elkaar tegen. Daarom hebben wij hieronder onderscheid gemaakt in de definities die wij hebben gehanteerd en foto s vanuit de praktijk geplaatst. Bladrandjes Het fenomeen bladrandjes wordt ook wel rand of bladrandnecrose genoemd. De bladranden worden in snel tempo geel, bruin en sterven af. Hierdoor ontstaat blad met een gekartelde rand. Bladrandjes Hagelschotziekte. Verspreid over het blad ontstaan kleine ronde gaatjes gelige tot bruine vlekjes. Het aangetaste weefsel valt later uit het blad. De gaatjes in het blad geven het beeld dat er een schot hagel door het blad is geschoten. De aantasting is specifiek voor Prunus. 5
Hagelschot Bladvlekken Soms worden in Prunus grotere bruine vlekken in het blad waargenomen. Binnen de groep bladvlekken komen ook verschillen voor. Hieronder staan enkele foto s van bladvlekken. 6
Bladpunten In Prunus kunnen ook bruine bladpunten voorkomen. Zie de afbeeldingen hieronder ter herkenning van bladpunten. 2.2 Resultaten literatuurstudie Hieronder is per literatuurbron uitgewerkt wat de resultaten zijn. Rapport: Taksterfte en Hagelschot bij Prunus (België: PCS/02-01) Dit is de rapportage van het Belgische Proefstation voor de Sierteelt. Het rapport geeft de resultaten weer van een onderzoek dat is uitgevoerd van 2003 tot 2007. Periode: Uit het Belgische onderzoek blijkt dat de problemen in Prunus zich hoofdzakelijk voordoen tijdens het groeiseizoen. In het rapport wordt gemeld dat problemen zich uiten op het moment dat gewassen niet optimaal groeien (plantenstress). Aantasters: Ziek materiaal is in de bovengenoemde periode in laboratoria getoetst. Daaruit zijn de volgende aantasters/oorzaken naar voren gekomen: Bladvlekken algemeen: - Primair: Monilia en Phomopsis; - Secondair: Cylindrocarpon en Botrytis; - Bovenstaande schimmels worden in het grootste deel van de getoetste gewassen teruggevonden; - Verder worden een enkele keer genoemd: Rhizoctonia (dradenschimmel, secundair), Alternaria (secundair) en Armillaria (primair). Hagelschot: - Stigmina carpophila (schimmel); - Pseudomonas syringae (bacterie); - Verstoring in de waterhuishouding; - Voedingsgebrek; Virusziekten: - Necrotisch-kringvlekkenvirus Prunus (overbrenging via stuifmeel en zaad); 7
N.B.: Nadrukkelijk wordt opgemerkt dat Coryneum en Phyllosticta alleen in steenfruitsoorten van Prunus worden gevonden en dus niet in Prunus laurocerasus. Monilia wordt meestal gevonden in bloesem. Bestrijding: - Er wordt meer hagelschotziekte gevonden in plantgoed dan in beworteld stek. - Behandeling met koper lijkt wel zin te hebben als preventiemaatregel tegen hagelschotziekte, maar niet als curatieve bestrijdingsmethode. Koper werkt niet als bestrijdingsmiddel tegen de overige bladvlekkenziekten in Prunus. Artikel: Randjes en Hagelschot bij Prunus laurocerasus Otto Luijcken (België: Verbondsnieuws 2-2003) Het artikel is een samenvatting van een onderzoek naar de oorzaken van hagelschotziekte en bladrandnecrose in specifiek Prunus laurocerasus Otto Luijcken. De belangrijkste conclusie uit dit rapport is dat hagelschotziekte en bladranden twee verschillende problemen zijn in Prunus laurocerasus. Hieronder staan de verschillende oorzaken samengevat: Hagelschot: Vastgesteld uit laboratoriumonderzoek: Hagelschot wordt veroorzaakt door pathogenen. Deze aanname is te verklaren, namelijk: - Pseudomonas syringae (bacterie) wordt in laboratoriumtoetsen teruggevonden; - Er is effect van schimmel-/bacterieremmende maatregelen; - Er is geen reden om aan te nemen dat het substraat van invloed is op hagelschot aantastingen. Bruine randjes: - Er is een duidelijke invloed van locatie en irrigatie op het verschijnen van randjes in Prunus laurocerasus; - In de teelt onder plastic tunnels zijn de aantastingen geringer dan buiten; - Beregening bovenover geeft duidelijk minder bruine randjes dan druppelbevloeiing; - Koper en zwavel voorkomen randjes niet, er is soms zelfs negatief effect van koper en zwavel waargenomen. Artikel: Prunus laurocerasus: Bladziekten veroorzaakt door schimmels (België, Verbondsnieuws 16-2002) Een weergave van verschillende schimmels in Prunus laurocerasus, die bladvlekken veroorzaken. Hierbij gaat het om bladvlekken die in eerste oogopslag hetzelfde zijn, maar bij nader onderzoek blijkt het om verschillende vlekken te zijn: Bladvlekken: - Er zijn twee schimmels uit de vlekken gedetermineerd: o Peronospora sparsa (valse meeldauw); o Phytophtora cactorum (taksterfte); 8
- Ook de gevoeligheid van het P. laurocerasus assortiment is onderzocht. Daaruit zijn de volgende conclusies getrokken: o P.sparsa: Rotundifolia, Zabelliana, Caucasica, Etna, Marbled White; o Ph. Cactorum: Alleen Rotundifolia. Hagelschot: - De volgende pathogenen werden gedetermineerd: o Pseudomonas syringae, Stigmina carpophila; o Gebreksverschijnsel; o Verstoring van de waterhuishouding; - Onder natte omstandigheden treden de verschijnselen op, waarbij meestal eerst paarsgekleurde vlekken ontstaan op het jonge blad. Oudere, afgeharde bladeren worden nooit aangetast; Artikel (nieuwsbericht): Ziektegevoeligheid laurierkers verschilt sterk per cultivar (De Boomkwekerij, nr. 35, 29 augustus 2008) - Nieuwsbericht over het verschijnen van het rapport van onderzoek uit 2003-2007 in België; - Uit het onderzoek wordt geconcludeerd dat de volgende cultivars het best bestand zijn tegen hagelschotziekte: o Prunus laurocerasus: Novita, Benje Green, Mano en Gajo; o Prunus lusitanica en P. lusitanica Angustifolia ; - De volgende cultivars zijn licht gevoelig voor hagelschotziekte: o Prunus laurocerasus Mount Vernon, Caucasica, Herbergii, Mano en Polster - Slecht bestand, of erg gevoelig voor hagelschotziekte: o Prunus laurocerasus Mischeana, Otto Luijcken, Dart s low n green. Artikel: Schrotschusskrankheit (Pflanzenschutz, augustus 2005) Dit artikel is een samenvatting van een Duits onderzoek naar de oorzaken van bladvlekken in Prunus laurocerasus: Oorzaken: - Klimaatverandering; 9
- Monocultuur en schaalvergroting in de laurierkers-teelt; Schade: - Kleine ronde, bruine vlekken, die in een later stadium uit het blad vallen (=hagelschotziekte); - Alleen jonge blaadjes worden aangetast; Veroorzakers: De volgende pathogenen zijn in dit Duitse onderzoek gedetermineerd: - Pseudomonas syringae (dezelfde bacterie als uit de Belgische onderzoeken naar voren komt); - Clasterosporum carpyphilum, Stigmina carpophyla, Coryneum beyernickii (schimmels); In het Duitse artikel wordt verder aangegeven dat, om de ziekte te voorkomen, het beter is om het aantal stikstofgiften in Prunus l. zoveel mogelijk te beperken en om onderdoor water te geven. Artikel: Blattrandnekrosen an Lorbeerkirschen durch Natrium (Baumschule 7 2008) Dit artikel is een samenvatting van Duits onderzoek in de periode 2004 2007 naar de oorzaken van bladrandjes in Prunus laurocerasus. Bladrandjes doen zich volgens het artikel vooral voor in de containerteelt. Het probleem doet zich in het bijzonder voor in perioden als het plotseling zeer heet weer is. Oorzaken: - In de vollegrond ontstonden weinig problemen, maar in de containerteelt (vooral in de foliekas) wel. Bij het gebruik van regenwater waren de problemen minder dan bij gebruik van vuil water (met meer natrium en chloor). - Uit bladanalyse kwam naar voren dat aangetaste bladeren een hoger gehalte natrium bevatten. - Uit proeven met natrium en chloor bleek dat vooral natrium de hoofdoorzaak speelt. Aandachtspunten zijn de waterkwaliteit maar ook het natrium in bijvoorbeeld het substraat (via compost). - Het probleem wordt niet veroorzaakt door een verkeerde ph van het substraat of door voedingsgebrek of overmaat van bepaalde voedingselementen. 10
3 Praktijkinventarisatie 3.1 Inleiding Door middel van een enquête onder telers van Prunus laurocerasus is geanalyseerd hoe groot het probleem met bladrandjes in de praktijk is. In het onderstaande hoofdstuk zijn de resultaten van de enquête op een rij gezet. In totaal zijn de resultaten van 21 bedrijven verwerkt. De bedrijven bevinden zich verspreid over Nederland. In de enquête hebben 14 bedrijven aangegeven in pot- en container te telen en 9 bedrijven hebben een vollegrondsteelt. Het totaal aantal ligt boven de 21, omdat sommige bedrijven zowel in pot als in vollegrond telen. Op diverse bedrijven zijn foto s gemaakt van de aantasting. Deze zijn opgenomen als bijlage in dit rapport. 3.2 Enquête Alle 21 bedrijven die de enquête hebben ingevuld, hebben last van bladrandjes in één of meerdere rassen Prunus laurocerasus. Van de verschillende rassen die er geteeld worden, komt Rotundifolia als meest gevoelig uit de enquête. Daarna zijn Etna, Caucasica en Novita aangemerkt als meest gevoelig en Otto Luijcken volgt op een derde plaats. Een aantal bedrijven heeft bladeren naar een laboratorium gestuurd. Opvallend is dat dezelfde schimmels en bacterie als in het literatuuronderzoek naar voren komen op veel bedrijven. Dit geeft waarschijnlijk aan dat kwekers de problemen met bladvlekken en bladrandjes door elkaar halen. De 14 bedrijven die laurierkers in pot telen geven allemaal aan niet direct een relatie te kunnen leggen tussen bemesting en problemen met bladrandjes. De kwekers geven aan dat de onderstaande omstandigheden een rol kunnen spelen bij bladrandjes: - Schommelingen in de vochtigheid van de potkluit; - Zacht uitgangsmateriaal gebruikt; - Snoeien (teelthandelingen) in het gewas; - Zonnig weer en droge bedranden; - Kaligebrek; - Klimaatverandering. Enkele bedrijven opperen dat er een toename van randjes is te zien na een hoge zoutconcentratie (EC) in de pot. Opvallend is dat het grootste gedeelte van de bedrijven gebruik maakt van een basisbemesting in de potgrond en dit aanvult met Kristalon Blauw in het groeiseizoen (vloeibare meststof). Van de bedrijven die in de vollegrond telen geven de meeste kwekers aan dat ze een relatie zien tussen bladrandjes en het weer. Plantafstand en bemesting werden in een enkel geval aangekruist, maar van die twee factoren geven de meeste kwekers aan dat ze niet weten of het een relatie heeft op de bladrandjes in de vollegrond. De periode waarin de problemen met bladrandjes zich voordoen is op alle bedrijven gelijk, namelijk in het groeiseizoen. Binnen het groeiseizoen beginnen de problemen variërend van maart/april tot augustus/september. 11
Het schadebeeld in Prunus op de geënquêteerde bedrijven vertoont verschillen. Naast bladrandjes worden ook bladvlekken en hagelschot genoemd als problemen in de teelt van Prunus laurocerasus. In hoofdstuk 2 zijn de verschillen aangegeven. Alle kwekers die geantwoord hebben, geven aan chemisch in te grijpen als zij bladrandjes in het gewas waarnemen. Er wordt in de praktijk een groot aantal verschillende middelen gebruikt. Met name spuitzwavel wordt veel gespoten in Prunus laurocerasus (ook tegen meeldauw en hagelschotziekte). Vaak wordt in eerste instantie preventief gespoten met Ortiva, Kenbyo of Flint. Ook worden de middelen Rovral Aquaflo, Fenomenal, Ridomil Gold wel ingezet tegen bladproblemen in Prunus laurocerasus. Veel kwekers geven aan preventief tegen schimmels te spuiten, vanaf het moment dat laurier jonge groeischeuten gaat vormen. De meeste telers geven aan dat als er bruine randjes of vlekken in het gewas worden waargenomen, dat er dan met kortere tussenpozen gespoten wordt. Volgens de meeste telers wordt de aantasting stilgezet na behandeling. In veel gevallen kan de aantasting wel weer verder gaan na enige tijd. In de teelt van Prunus laurocerasus in pot is de schade veelal groter dan in de vollegrond. Voor een groot deel gaat het hierbij vooral om vervolgschade (extra arbeid, extra gewasbescherming, langer blijven staan, etc.). Toch geeft een aantal telers aan dat er directe schade optreedt als gevolg van uitval en onverkoopbaar worden van de gewassen door een aantasting. Het uitvalspercentage verschilt per bedrijf: 0-5% uitval, maar wel flinke groeivertraging op ongeveer de helft van de bedrijven De financiële schade wordt op de meeste bedrijven tussen de 1000,= en 40.000,= per hectare geschat. Er is één bedrijf wat zelfs 400.000,= schade heeft geschat per hectare. 18 van de 21 bedrijven geven aan dat de problemen met bladrandjes de afgelopen jaren zijn toegenomen. 12
4 Diagnose Van enkele telers is door DLV Plant ziek plantmateriaal opgestuurd ter determinatie door een laboratorium. De eerste twee monsters zijn gestuurd naar NAKTuinbouw. In één van de monsters is Cladosporium gevonden. Bij een andere analyse kwam naar voren dat het om een bacterie-aantasting ging. Welke bacterie is niet bekend, alleen dat het niet om Pseudomonas syringae gaat. De aantasting is daarom doorgestuurd naar de Plantenziektekundige Dienst. Er is geen verdere uitslag ontvangen van deze diagnose. Een derde monster is gestuurd naar PPO. PPO heeft in dit monster een groot aantal verschillende schimmels en één bacterie gevonden. Welke van de gevonden organismen verantwoordelijk is/zijn voor de bladvlekken kon door PPO niet worden aangegeven, omdat dit volgens de betreffende onderzoeker nooit betrouwbaar is uitgezocht. Via een infectieproef kan dit worden uitgezocht. Deze proef paste echter niet binnen het budget van dit consultancy-onderzoek. Momenteel wordt via een kennisvoucher een infectieproef uitgevoerd om te kijken welke gevonden organismen de schade hebben veroorzaakt. 13
5 Conclusie en aanbevelingen 5.1 Conclusie Op basis van dit onderzoek kunnen de volgende conclusies worden getrokken. De conclusies richten zich met namen op bladziekten in het algemeen en bladrandjes specifiek. Uit literatuuronderzoeken blijkt dat er verschillende bladziekten in Prunus laurocerasus voorkomen. Deze problemen mogen niet op één hoop gegooid mogen worden. In grote lijnen is er onderscheid te maken tussen de volgende problemen: hagelschot, bladvlekken en bladrandjes. Volgens literatuuronderzoek komen bladrandjes vooral voor in de containerteelt. Duits onderzoek wijst natrium aan als hoofdoorzaak. Ook uit de enquête blijkt dat bladrandjes het grootste probleem vormen in containerteelt. Uit de praktijkinventarisatie blijkt dat de problemen met bladziekten in het algemeen de laatste jaren zijn toegenomen. Zowel op vollegrondsbedrijven als containerteeltbedrijven worden grote vlekken in het blad waargenomen (zie foto s). De symptomen doen zich vooral voor in het groeiseizoen. De periode van mei tot september wordt het meest genoemd in de enquête. Het uitgevoerde literatuuronderzoek, de praktijkinventarisatie en diagnoses geven geen eenduidig beeld over de oorzaak. Doordat er geen eenduidig beeld is over de oorzaak, kan er op dit moment geen specifieke beheersmaatregel worden opgesteld. Op veel bedrijven wordt chemisch ingegrepen wanneer er zich bladvlekken of randjes voordoen. Er is geen specifieke bespuiting te noemen waarmee een goed effect wordt bereikt. 5.2 Aanbevelingen Het huidige onderzoek onderstreept dat er in Prunus in toenemende mate bladproblemen voorkomen. In de containerteelt is sprake van bladrandjes. In de vollegrond worden naast de bekende vorm van hagelschot in toenemende mate grotere bladvlekken waargenomen. In een aantal gevallen vallen ook deze vlekken uit het blad. De oorzaak hiervan is onduidelijk. Meer onderzoek is daarom nodig. Op dit moment wordt via een kennisvoucher een infectieproef uitgevoerd om te kijken welke schimmels en bacteriën die zijn gevonden op een zieke Prunus, de werkelijke oorzaak zijn. Dit betreft slechts één partij, maar het onderzoek is een basis voor vervolgonderzoek. Door meerdere diagnoses in de praktijk te nemen kan een duidelijk beeld worden verkregen van de oorzaak. Daarnaast kan een geïntegreerde bestrijdingsmaatregel worden ontwikkeld. Onderzoek naar een effectief gewasbeschermingsmiddel is daarbij gewenst. Voor de containerteelt kan een specifieke proef worden opgezet om te kijken naar het effect van natrium op bladrandjes. 14
Bijlage 1: Fotomateriaal 15
16
17