ISSO INFO 54 Gevolgen nieuwe regelgeving kwaliteitsborging bouw ISSO logische partner voor inspectieprotocollen In 2016 worden naar verwachting alle schakels in de bouw- en installatieketen zelf verantwoordelijk voor het voldoen aan de eisen in het Bouwbesluit. Voor die nieuwe situatie heeft de installatiesector onder meer opnameprotocollen nodig. In die materie heeft ISSO veel ervaring en is daarmee een geschikte kandidaat voor de ontwikkeling daarvan. De bouw- en installatiesector zijn gebaat bij meer duidelijkheid over de privatisering van bouw- en woningtoezicht. De overheid is nog steeds verantwoordelijk voor de wetgeving, maar controleert steeds minder op de naleving van die wetten. Hoe kunt u in een dergelijke situatie bewijzen dat u aan al uw verplichtingen hebt voldaan? ERVARINGSDESKUNDIGE IN OPNAMEPROTOCOLLEN Voor het nieuwe private systeem van kwaliteitsborging ziet ISSO een taak voor zichzelf weggelegd. Zo kan ISSO bij uitstek worden ingezet als ervaringsdeskundige bij het ontwikkelen van opnameprotocollen. verder op pag 2 1 ISSO-INFO 54
vervolg van pag 1 - In opdracht van de overheid heeft ISSO ook al de methodieken ontwikkeld voor de toetsing van gebouwen aan de energieprestatie-eisen en het bijbehorende verplichte energielabel voor nieuwe en bestaande gebouwen. Dit private systeem kan volgens ISSO worden uitgerold naar alle gas-, water en elektrotechnische installatietechnieken en wellicht ook naar noodverlichting, vluchtwegaanduidingen en andere brandveiligheidsvoorzieningen. voor de kwaliteit van installatietechnische vakmensen als ontwerpers, installateurs en inspecteurs. De certificerende instellingen toetsen producten, bedrijven en processen. ISSO maakt de technisch-inhoudelijke richtlijnen, beoordelingsrichtlijnen en protocollen voor de toetsing van de installaties in de praktijk en de certificeringsregelingen wijzen deze aan als instrumenten. Dit systeem maakt de aansprakelijkheid van bouwers en installateurs naar consumenten en opdrachtgevers een stuk duidelijker. SCENARIO PRIVATE KWALITEITSBORGING Binnen ISSO heeft projectcoördinator Kees Arkesteijn de nodige ervaring in de ontwikkeling van opnameprotocollen met marktpartijen. Wat is volgens hem een wenselijk scenario voor de private kwaliteitsborging in de installatiesector? Arkesteijn: Als vanouds ontwikkelen stichtingen als SCIOS en KvINL de certificeringsregelingen UW LOKET VOOR OPNAMEPROTOCOLLEN Partijen die belang zien in de ontwikkeling van opnameprotocollen door ISSO kunnen contact opnemen met Anneli van Kleven via a.vankleven@isso.nl. Bron: ISSO wil inspectieprotocollen verder ontwikkelen verschenen in MAG1010 content ISSO-info nummer 54 EDUCATIE NIEUW OPROEP PROJECTEN De gasinstallatie als achilleshiel van de sector 3 Kennispartners benutten samenwerking 4 Databank met alle begrippen en symbolen 4 ISSO kennisleverancier Nederlandse Concepten Bibliotheek 5 Achtergrondinformatie over wijzigingen systematiek Energielabel 5 1e postbachelor-opleiding voor onderhoudsmanagement 6 De rol van ISSO in Europa 7 ISSO-Kleintje Optimaliseren van klimaatregelingen 7 ISSO-kleintje Elektrische Vervoer 8 Nieuwe techniek warmteterugwinning vereist aangepaste richtlijn 9 ISSO zoekt technische projectcoördinator 9 Nelissen Ingenieursbureau over ISSO-publicatie 74 Thermische behaaglijkheid 10 Afscheid met een lach 11 Kennisbron van sanitaire technieken en legionellapreventie 12 ISSO-kleintje Binnenklimaat staat vol praktische kennis 14 Verschenen: NTR over de beperking van installatiegeluid 15 Nieuwe publicatie over warmtepompen lucht-lucht 16 Cursus over hydraulische schakelingen oogst succes 17 Legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers 18 Agenda 20 2
De gasinstallatie als achilleshiel van de sector ISSO biedt ondersteuning met vernieuwd ISSO-kleintje Gas en gratis webinar Vrijwel maandelijks halen gasinstallaties negatief het nieuws. Tijdens het schrijven van dit artikel zijn zes mensen naar het ziekenhuis gebracht vanwege koolmonoxidevergiftiging, opgelopen in een Rotterdamse sportkantine waar de afvoer van de cv-installatie is losgeraakt. Hoe kunt u als installateur van gas - installaties fouten en ongelukken voorkomen? Het werken met gasinstallaties brengt een grote verantwoordelijk met zich mee. Nog steeds veroorzaken fouten met gasinstallaties ieder jaar weer doden en gewonden. Toch stelt de overheid geen vakbekwaamheidseisen aan de installateur van gasinstallaties; certificeringen en keuringen zijn op vrijwillige basis. De installateur die zijn vakmanschap aan kan tonen met certificaten en keurmerken, wint echter steeds meer terrein. Bijvoorbeeld met het OK CV-keurmerk, dat door UNETO-VNI is ontwikkeld met steun van de overheid. OK CV-KEURMERK Het OK CV-keurmerk, dat per 1 januari 2015 in het leven is geroepen, moet het aantal ongevallen met cv-ketels verminderen en de cv-installaties zuiniger maken. Daarbij biedt het keurmerk consumenten en andere opdrachtgevers de garantie dat het onderhoud precies volgens de voorschriften van de fabrikant wordt verricht. Om te kunnen werken onder het keurmerk, behoort een bedrijf in het bezit te zijn van de juiste erkenning (SEI of Sterkin) en een servicemonteur in dienst te hebben die is opgeleid tot Energie Service Specialist (zie www.ok-cv.nl voor meer informatie). Het opleidingsmateriaal voor de Energie Service Specialist is gescreend door ISSO. Bedrijven met een OK CV-keurmerk worden ook geregistreerd op QBIS.nl, Kwaliteitsregister Bouw- en Installatiesector. KLEINTJE GAS ISSO levert ook andere bijdragen in het voorkomen van fouten met gasinstallaties. Zo heeft u als installateur een bijzonder praktische richtlijn met het herziene ISSO-kleintje Gas, richtlijnen voor veilige en energiezuinige gasinstallaties. ISSO-kleintje Gas (redactie: ISSO en Kiwa-Gastec) is een van de belangrijkste hulpmiddelen bij het ontwerpen, installeren en onderhouden van gasinstallaties. Het praktijkgerichte zakboekje behandelt gasinstallaties met een maximale belasting van 130 kw. Naast nieuwbouwsituaties gaan de richtlijnen in op uitbreiding en wijziging van bestaande gasinstallaties. Afbeeldingen en praktijkvoorbeelden verduidelijken de materie. Geheel herzien De nieuwe editie is compleet herschreven. Het nieuwe ISSO-kleintje (het voormalige Kleintje GAVO) behandelt de praktische voorschriften van: de laatste versies van de gastechnische normen en NPR 3378 Bouwbesluit 2012 Europese energiewetgeving (Ecodesign) Gastec QA-keuringseisen nieuwe certificeringsregelingen. Door de instructieve afbeeldingen is het kleintje ook bijzonder geschikt als lesmateriaal. Er worden ook instructiebijeenkomsten georganiseerd. Voor meer informatie kunt u onze website raadplegen. HOE VERKRIJGBAAR? ISSO-kleintje Gas, richtlijnen voor veiliger en zuiniger gas installaties is vanaf medio april in te zien en voor 50,- (excl. ver - zendkosten en btw) te bestellen via de winkel op www.isso.nl. De digitale versie is te raadplegen met een abonnement op www.isso-digitaal.nl, onze digitale bibliotheek. Gratis webinar over gasinstallaties in de praktijk Uw presentator: Oscar Nuijten, specialist op het vakgebied Gas Nuijten informeert u over: problematiek bij gasinstallaties regelgeving, normen en richtlijnen certificeringen en keurmerken (Ecodesign, Gastec, KOMO- Instal, OK CV) toepassing van ISSO-kleintje Gas. WANNEER? Donderdag 16 april van 12.00 tot 13.00 uur. VOOR WIE? Het webinar informeert u over het ontwerpen, installeren en onderhouden van gasinstallaties met een maximale belasting van 130 kw. Valt dit onder uw werkterrein? Grijp dan dit webinar aan om u te laten informeren. LIVE CHATTEN Tijdens het webinar kunt u rechtstreeks vragen stellen. De vragen worden tijdens het webinar beantwoord. DOET U MEE? Aanmelden kan via isso.nl onder Kennisbijeenkomsten. 3 ISSO-INFO 54
Kennispartners benutten samenwerking Samenwerking leidt tot meer kwaliteit in de sector KENNISPARTNER Veel rekensoftware is gebaseerd op ISSOpublicaties. Wat geeft die software nu precies voor resultaat? De softwareleveranciers en Kennispartners Vabi, BINK en Stabiplan laten hun software valideren in een pilot aan de hand van voorbeeldprojecten. Klanten van software, zoals u er wellicht een bent, zijn vaak geholpen met voorbeeldprojecten. Die projecten dienen als houvast voor uw eigen project en tonen aan dat de software ook in andere situaties ten minste naar verwachting functioneert. Om die reden gaan Vabi, BINK en Stabiplan hun software samen met ISSO valideren aan de hand van een aantal casussen met woongebouwen, hotels, zorgvastgoed en kan- toren. De voorbeeldprojecten dienen ook als extra toets voor de berekeningen in ISSO-publicaties. GRONDIGE VALIDATIE Als pilot hebben de betrokken Kennispartners gezamenlijk gekozen voor ISSO-publicatie 55 Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen. Bewust is gekozen voor een complexe berekening, zodat het proces van de validatie grondig kan worden onderzocht. De focus van de validatie ligt op volumestroomberekeningen. Slaagt de pilot, dan volgen ook voorbeeldprojecten bij andere software en publicaties. INSPELEN OP NIEUWE PUBLICATIES Het ligt in de lijn der verwachtingen dat de softwareleveranciers gaan anticiperen op publicaties die nog in de maak zijn. Op die manier kunt u als gebruiker direct beschikken over passende software bij het verschijnen van een nieuwe publicatie. Databank met alle begrippen en symbolen Iedere vakdiscipline heeft zo zijn eigen definities en jargon en dat leidt niet zelden tot vergissingen en fouten. Daarom maakt ISSO voor de installatiesector een online databank met gestandaardiseerde begrippen en symbolen. De databank sluit aan op de bestaande NEN-normen en ISSO-publicatie 101 Onderhoud en onderhoudscontracten. De installateur heeft het over een glas, de architect over een venster, de consument over een raam. Bij topkoeling denken veel opdrachtgevers aan het beste koelsysteem dat verkrijgbaar is, terwijl adviseurs denken aan de beperking van het koelvermogen. Ook de toeleveringsindustrie en het onderwijs geven hun eigen betekenis aan zaken, materialen en processen. Ergo: iedere vakdiscipline heeft zo zijn eigen definities en jargon. Dat leidt niet zelden tot vergissingen, fouten, tijdsvertraging, kosten en kan een effectieve samenwerking in de weg staan. Om die reden en in het kader van BIM is ISSO gestart met de ontwikkelingen van een databank. STANDAARD VOOR INSTALLATIESECTOR De ISSO-databank bevat een gestandaardiseerd overzicht met definities voor begrippen en grafische en wiskundige symbolen die in de bouw- en de installatiesector worden gehanteerd. Gedefinieerd wordt de terminologie die gebruikt kan worden voor overlegsituaties tussen opdrachtgever en adviseur en ontwerpend technicus en installateur. Onder meer de begrippenlijsten van alle ISSO-publicaties dienen als basis. De databank, wordt naar verwachting na deze zomer van geïntroduceerd en is voorlopig gratis in gebruik. Op termijn volgt ook een app van de databank. Wordt vervolgd! 4
Achtergrondinformatie over wijzigingen systematiek Energielabel Rondom de systematiek van het Energielabel is een en ander veranderd. Alle achtergrondinformatie hierover heeft ISSO beschreven in drie gratis white papers. U kunt de white papers opvragen via info@isso.nl. VRUCHTBARE SAMENWERKING KENNISPARTNERS Deze pilot is een goed voorbeeld van de vruchtbare samenwerking van Kennispartners met ISSO. De Kennispartners leggen zelf een creatieve en functionele relatie tussen hun service of product en dat van ISSO en de andere Kennispartners. Dit kan zonder meer bijdragen tot een win-winsituatie voor de betrokken partijen en staat mede in dienst van de kwaliteitsverhoging in de sector. Meer informatie over het kennispartnerschap staat op www.isso.nl onder ISSO/Partners of is op te vragen bij Anneli van Kleven via a.vankleven@isso.nl of (010) 206 59 41. ISSO kennisleverancier voor Nederlandse ConceptenBibliotheek De toekomstige databank van ISSO wordt gekoppeld aan de Nederlandse Concepten Bibliotheek van de BouwInformatieRaad (BIR). ISSO is met haar databank een van de bronhouders van dit digitale woordenboek. De Nederlandse conceptenbibliotheek voor de gebouwde omgeving (CB-NL) gaat alle taal uit de bouw definiëren en uniformeren. Dit komt onder meer de ketenintegratie en de verdere implementatie van BIM ten goede. De bibliotheek laat onder meer BIM-software begrijpen wat de gebruiker bedoelt. Als mede-bronhouder is ISSO verantwoordelijk voor de registratie van begrippen en definities uit de installatiesector. Aan de bibliotheek werken alle partijen in de bouw mee en heeft daarom een grote kans van slagen. Nieuwsgierig? Neem vooral een kijkje op www.cb-nl.com. WONINGEN De belangrijkste verandering is dat elke particuliere woningbezitter zonder label een voorlopig Energielabel ontvangt. Bij de verkoop van een woning of bij een nieuw huurcontract, behoort de huiseigenaar een definitief Energielabel te overleggen. Dit verplichte label ontvangt de bewoner als hij de woningkenmerken in een webtool heeft ingevoerd en dit door een erkend deskundige is gecontroleerd. Het meer onderbouwde Energielabel dat tot 1 januari 2015 van toepassing was, wordt alleen nog in een Energie-index uitgedrukt. Dit is vooral belangrijk voor professionele woningbezitters, omdat de huurwaarde ervan afhankelijk is. Meer informatie staat in twee white papers voor respectievelijk particuliere eigenaren en voor professionele verhuurders. EPB- EN EPN-ADVISEUR In de utiliteitsbouw geldt per 1 juli 2014 een nieuwe regeling voor het vaststellen van het Energielabel. Een energielabel moet worden opgesteld door vakbekwame EPB- en/of EPN-adviseurs. U dient als adviseur te werken volgens de basis- of de detailmethode uit ISSOpublicatie 75.1. De publicatie is wettelijk aangewezen in combinatie met de Beoordelingsrichtlijnen (BRL en) 9500-03 en 9500-06. Het opstellen van het energielabel voor bestaande utiliteitsgebouwen dient te gebeuren door een EPB-adviseur die werkt volgens BRL 9500-03 in combinatie met de basismethode. Is een label nodig voor een nieuw, zeer energiezuinig of zeer sterk gerenoveerd utiliteitsgebouw, dan behoort de EPN-adviseur te werken volgens BRL 9500-06 in combinatie met de detailmethode. Een gebouw kan via de BRL 9500-03 nooit hoger dan Energielabel A behalen. Via de Detailmethode kan een gebouw zich onderscheiden met een Energielabel A+, A++ of A+++. Meer informatie staat in de white paper voor utiliteitsbouw. BENT U AL GECERTIFICEERD? Het energielabel voor utiliteitsgebouwen mag alleen worden opgesteld door gecertificeerde bedrijven. verder op pag 6 5 ISSO-INFO 54
vervolg van pag 5 - Voor het verkrijgen van een certificaat kunt u zich op QBIS.nl oriënteren op geaccrediteerde opleidingen en examens. De site is ook dé vindplaats voor bedrijven en consumenten die op zoek zijn naar erkende bedrijven en vakbekwame professionals. Behaalt u een certificaat, dan krijgt u op QBIS.nl een registratie. WEBINAR OVER ENERGIELABEL Over de wijzigingen in de systematiek van het energielabel kunt u een webinar terugzien op het Youtubekanaal van ISSO. Daarin doet ISSO-projectcoördinator Kees Arkesteijn helder verslag van alle wijzigingen per januari 2015 en de werking van de systematiek. Arkesteijn heeft, in samenwerking met de marktpartijen en in opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, de opnameprotocollen mede ontwikkeld. 1e postbachelor-opleiding voor onderhoudsmanagement Avans+ start dit najaar met de eerste integrale postbachelor-opleiding op het gebied van Maintenance Management Installatietechniek. De opleiding is ontwikkeld in samenspraak met de branche. Ook ISSO leverde een aanzienlijke bijdrage. De opleiding Maintenance Management Installatietechniek is voor de professional die werkzaam is in de installatietechniek en in brede zin betrokken is bij onderhoudsmanagement van (complexe) gebouwgebonden installaties of contracten. Onderhoudspartijen dragen immers steeds vaker verantwoordelijkheden en lopen risico s doordat er prestatiecontracten worden afgesloten. Deze contracten vragen meer en meer de opdrachtgever te ontzorgen voor de lange termijn. De opleiding stoomt professionals klaar voor deze nieuwe taken en verantwoordelijkheden. DENKEN VANUIT KLANTWAARDE Binnen het programma wordt, naast (onderhoudstechnische) kennis, aandacht besteed aan onder andere bedrijfskundige aspecten, asset management, wetgeving, contractmanagement en gespreks- en adviesvaardigheden. Het realiseren van duurzame samenwerkingsverbanden en denken vanuit klantwaarde zijn belangrijke pijlers van dit innovatieve ontwikkeltraject. SIGNALEN UIT DE SECTOR Rob van Bergen, directeur ISSO: Voor ons is het belangrijk dat opleiders luisteren naar de signalen uit de markt en hier verder op inspelen. ISSO is verbonden aan Avans+ door deelname in de AdviesRaad. In die raad bespreken we signalen en behoeften vanuit de markt én de ontwikkeling, professionalisering en kwaliteitsverbetering van nieuwe en bestaande opleidingstrajecten. Het is voor de branche belangrijk dat Avans+ deze signalen oppakt en daar haar opleidingen op aanpast. INBRENG ISSO Het is voor ISSO vanzelfsprekend dat wij in kennis wilden bijdragen aan deze specifieke opleiding voor de installatietechniek. Zo leverden we input voor het programma, de eindkwalificaties en de leerdoelen. We brachten kennis in over de actuele ontwikkelingen op het gebied van veiligheid, wetgeving, certificeringen en duurzaamheid. Ook gaven we input over het borgen en bewaken van de prestaties van een installatie op basis van een functionele benadering, aldus Van Bergen. ACHT MAANDEN STUDIE De postbachelor opleiding Maintenance Management Installatietechniek start vanaf 28 oktober in Breda en Utrecht en beslaat per week twee dagdelen (middag/avond) en tien uur zelfstudie, gedurende acht maanden. De opleiding wordt afgerond met een postbachelor-diploma van Avans+. Meer informatie staat op www.avansplus.nl/installatietechniek 6
PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN De rol van ISSO in Europa ISSO is betrokken bij een drietal vanuit Europa gefinancierde projecten, te weten BuildUpSkills, PROF-Trac en Insiter. Bij al deze projecten ligt de focus op de realisatie van een energiezuinige, comfortabele en duurzame gebouwen voorraad STAND VAN ZAKEN BUILD UP SKILLS In 2013 en 2014 heeft BuildUpSkills onderzocht welk vakmanschap er precies nodig is in het hoogste niveau van het Middelbaar Onderwijs en welke trainingen er momenteel beschikbaar zijn. In de komende drie jaar gaat BuildUpSkills in zes regio s aan de slag met organisaties die vakmensen in de regio s trainen. In samenwerking met marktpartijen en onderwijsinstellingen worden uitdagende practica en e-learning materialen gemaakt. Vanuit ISSO nemen de projectcoördinatoren Jan Cromwijk, Marco Hofman en Martijn van Bommel daaraan deel. Meer informatie staat op www.buildupskills.nl. VAN START MET PROF-TRAC Jan Cromwijk en Marco Hofman nemen ook deel aan PROF- Trac. De doelgroep van PROF-Trac zijn building professionals die betrokken zijn bij de verduurzaming van de gebouwde omgeving. In PROF-Trac wordt voor beroepen op HBO- en WO-niveau het benodigde vakmanschap en het beschikbare bijscholingsaanbod in kaart gebracht. Ook worden er EU-breed trainers getraind in de inzet van de beschikbare bijscholingsmaterialen. Lessons-learned worden breed gedeeld in de EU-BuildUp- community. Dit project is begin maart 2015 gestart en loopt tot maart 2018. NIEUW: INSITER In Insiter wordt sinds eind 2014 gewerkt aan onder meer de integratie van protocollen en richtlijnen voor zelfinstructie en zelfinspectie in het BIM. Hiermee kunnen bijvoorbeeld installateurs, technici en medewerkers op de bouwplaats direct hun eigen werk controleren of kunnen eindgebruikers bij oplevering de kwaliteit controleren. Kees Arkesteijn en Jan Cromwijk zijn betrokken bij het opstellen van inspectieprotocollen en de implementatie van zelfinstructie. Meer informatie staat op www.insiter-project.eu. In de maak: ISSO-Kleintje Optimaliseren van klimaatregelingen In samenwerking met opleidingsinstituut ROVC schrijft ISSO een Kleintje Optimaliseren van klimaatregelingen met bijbehorende cursusmodulen. Het Kleintje wordt onder meer meegenomen in een nieuwe leergang van het ROVC, landelijke opleider in praktijkgerichte technische cursussen. Een gebouwbeheersysteem (GBS) wordt gebruikt om alle binnen het gebouw aanwezige installaties centraal aan te kunnen sturen (reguleren), te bedienen en te laten samenwerken (communiceren). De diversiteit van de installaties en hun intelligente samenwerking maken het beheer daarvan steeds complexer. In de praktijk blijkt echter dat het GBS niet altijd goed wordt gebruikt bij het oplossen van storingen of het onderhouden van de gebouwinstallaties. Door de regelingen van installaties met een GBS te optimaliseren, kan ook de energieprestatie worden verbeterd. Vaak kunt u een installatie in korte tijd optimaliseren en zijn de investeringen in materiaalkosten beperkt. Hier valt dus nog veel winst te behalen. OPLEIDING & PRAKTIJKGERICHTE INFO In opdracht van het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) is een ISSOkleintje in de maak én een specifieke leergang van het ROVC Optimaliseren met gebouwbeheersystemen. Daarvoor werken het ROVC en ISSO nauw met elkaar samen. Wordt vervolgd! 7 ISSO-INFO 54
PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN PROJECTEN ISSO-kleintje Elektrisch Vervoer Toepassingen en kansen De toename van het elektrische vervoer in Nederland vereist specifieke kennis en biedt nieuwe kansen. ISSO-kleintje Elektrisch Vervoer wijst u de weg. Daarbij beschrijft het boekje toekomstige ontwikkelingen. ISSO-kleintje Elektrisch Vervoer is geschreven voor installateurs, adviseurs en opdrachtgevers. Zo heeft de adviseur vooral belang bij de ontwerp- en uitwerkingsfase. De programmafase is onder meer interessant voor opdrachtgevers die een laadvoorziening aan willen laten leggen. En de installateur is zeer geholpen met de realisatiefase van een laadinfrastructuur. Het document gaat vooral in op AC-laadmogelijkheden en minder op DC-laadmogelijkheden. PROGRAMMA VAN EISEN Een aardig voorbeeld van de praktijkgerichte werkwijze van het handzame boekje, is het Programma van Eisen voor het ontwerp dat is gebaseerd op de volgende vragen: Welk type voertuig moet worden opgeladen? Hoeveel voertuigen moeten worden opgeladen? Wat is de gewenste locatie voor het opladen? Moet er voor het oplaadpunt een nieuwe netaansluiting gemaakt worden? Gaat het om publiek of privaat terrein? Moet het oplaadpunt bemeterd worden voor afname elektrische energie? Welke informatie moet de laadvoorziening genereren in de exploitatiefase? Moet het oplaadpunt beschikken over een voorziening die gebruikers autoriseert voor het opladen? (een laaddienstverlening) Zijn Smart Charging of andere innovaties gewenst? BOUWBESLUIT In tegenstelling tot laadpalen valt de elektrische installatie onder Bouwbesluit 2012. Werkt u volgens het ISSO-kleintje, dan voldoet u aan de wetgeving. HOE VERKRIJGBAAR? ISSO-kleintje Elektrisch Vervoer is naar verwachting voor de zomer gereed. Wij informeren u daarover via onder meer onze digitale nieuwsberichten (aanmelden kan via isso.nl). Het kleintje is straks in te zien en voor 50,- (excl. verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op www.isso.nl. De digitale versie is te raadplegen met een abonnement op www.isso-digitaal.nl, in onze digitale bibliotheek. De ontwikkeling van dit kleintje is mede mogelijk dankzij een financiële bijdrage van Stichting KIEN en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RvO). 8
OPROEP OPROEP OPROEP OPROEP OPROEP OPROEP OPROEP OPROEP OPROEP OPROEP OPROEP Nieuwe techniek warmteterugwinning vereist aangepaste richtlijn Energieneutraal bouwen is straks eerder regel dan uitzondering. Voor de realisatie van energieneutrale gebouwen blijkt warmteterugwinning uit ventilatielucht een belangrijke techniek. Daarom wil ISSO publicatie 11 gaan herzien. LEIDRAAD VOOR VEEL BEROEPSGROEPEN De publicatie behandelt de bepaling van rendementen en energiebesparing voor verschillende systemen. Hiermee wordt de publicatie een uitstekende leidraad voor installateurs en adviseurs. De publicatie is ook geschikt als lesmateriaal voor vakonderwijs. Warmteterugwinning (WTW) is een methode waarbij ventilatielucht of warmwaterproductie wordt voorverwarmd door de warmte uit afvoerlucht of afvoerwater. Hierover verscheen in 1982 ISSO-publicatie 11 Warmteterugwinning gericht op utiliteit. De herziene versie wil ook de WTW voor installaties in woningen behandelen. Specifiek gaat de publicatie over warmteterugwinapparatuur (WTW) voor de utiliteitsbouw en de toepassing ervan in warmteterugwinunits in ventilatiesystemen van woningbouw. Oproep ISSO heeft financiële middelen nodig voor de herziening van deze publicatie. Partijen die daarbij kunnen ondersteunen nodigen wij uit contact op te nemen met ISSO-projectcoördinator Marco Hofman via m.hofman@isso.nl. Ben jij onze nieuwe technische projectcoördinator? ISSO zoekt een ondernemende coördinator voor duurzame en energieneutrale projecten Je taken zijn onder meer: bedenken en vermarkten van nieuwe innovatieve technische projecten inclusief financiering inhoudelijk begeleiden en beheren van projecten op basis van contract, budget en tijdschema vertegenwoordiging en branding van ISSO in externe commissies en op social media redactioneel begeleiden van de te realiseren publicaties beoordelen van de voor ISSO door derden opgestelde rapportages geven van presentaties in workshops en instructiebijeenkomsten co-creatie met opdrachtgevers. Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam telefoon 010-206 65 59 fax 010 213 03 84 www.isso.nl j.naam@isso.nl mobiel: 06 12 34 56 78 kennisinstituut voor de installatiesector ir. of ing. J. Naam projectcoördinator Je achtergrond Heb je onder meer een (post) bachelor of master in de techniek afgerond of een gelijkwaardige opleiding aangevuld met technische ervaring en heb je minimaal 5 jaar ervaring met projectmatig werken? Misschien ben jij dan onze kandidaat. Kijk voor meer informatie over deze functie op www.isso.nl onder menukeuze ISSO/vacatures. Ervaring in het sanitaire vakgebied is een pre. 9 ISSO-INFO 54
GEBRUIKERS AAN HET WOORD GEBRUIKERS AAN HET WOORD GEBRUIKERS AAN HET WOORD GEBRUIKERS Nelissen Ingenieursbureau over ISSO-publicatie 74 Thermische behaaglijkheid We gebruiken publicatie 74 bij alle projecten waarvoor ATG-eisen gelden. Aan het woord is senior adviseur Chrit Cox van Nelissen Ingenieursbureau uit Eindhoven. Op verzoek van ISSO heeft Cox de aanschaf van de publicatie toegelicht. VOOR WELK PROJECT WORDT PUBLICATIE 74 GEBRUIKT? Publicatie 74 gebruiken we bijvoorbeeld voor het nieuwe Stadskantoor in Tilburg. Het huidige complex wordt gestript. Gebruikmakend van het bestaande constructieve skelet wordt een nieuw kantoor gebouwd. Daarvoor maakt Nelissen het installatietechische en bouwfysische ontwerp. Met onze kennis en ervaring en mede op basis van de ATGeisen uit de publicatie, bepalen we waar het binnenklimaat van het nieuwe gebouw aan moet gaan voldoen. publicatie 74 Eisen en achtergronden betreffende het thermisch binnenklimaat in kantoren en vergelijkbare utiliteitsbouw Thermische behaaglijkheid 14-11-14 16:32 WAT ZIJN DE VERSCHILLEN MET DE VERSIE UIT 2004? De nieuwe publicatie is meer in balans dan de vorige. Zo zijn in de publicatie ervaringen en terugkoppelingen verwerkt die sinds de vorige versie uit 2004 zijn opgedaan. De publicatie behandelt nieuwe beoordelingscriteria van de ATG-eisen en besteedt nu ook een hoofdstuk aan het thermische binnenklimaat van kantoren. In de publicatie zijn goede elementen verwerkt uit het nu vervallen researchrapport 5 Ontwerp binnencondities en thermische behaaglijkheid in gebouwen. HOE BELANGRIJK IS DE PUBLICATIE? De publicatie sluit goed aan op de dagelijkse praktijk van met name adviseurs en grote installatiebedrijven, zeker als het gaat om de ontwerpfase. Voor ons zijn de publicaties van ISSO redelijk essentieel. We gebruiken bijvoorbeeld ook wel de publicaties van het Rijksvastgoedbedrijf, maar ISSO geeft in haar publicaties meer ontwerptechnische informatie. Nelissen Ingenieursbureau uit Eindhoven geeft advies in werktuigbouwkundige en elektrotechnische installaties, bouwfysica, akoestiek, brandveiligheid en duurzaamheid. Haar klanten variëren van grote vastgoedeigenaren en zorginstellingen tot schoolbesturen en gemeenten. Voor haar 100 tot 150 projecten per jaar gebruikt Nelissen sinds haar oprichting in 1991 verschillende ISSO-publicaties. WAAROM IS PUBLICATIE 74 AANGESCHAFT? De publicatie dient ons als hulpmiddel om concrete ATGeisen (adaptieve temperatuurgrenswaarden) van een gebouw te formuleren en te selecteren, waaronder de A-, B- of C-klasse. Niet alle gegevens kun je nu eenmaal als parate kennis beschikbaar hebben. Dat geldt ook voor aanbevelingen. Het staat allemaal in publicatie 74 met achtergronden en aanverwante informatie. INZIEN EN BESTELLEN Publicatie 74 is in te zien en voor 60,- (excl. verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op www.isso.nl. De digitale versie is met een abonnement te raadplegen op www.issodigitaal.nl, onze digitale bibliotheek. De herziening van deze publicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB), UNETO-VNI, de stichting Promotie Installatietechniek (PIT) en het Rijksvastgoedbedrijf. 10
ISBN 978-90-5044-166-7 ISBN 90-5044-123-8 Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam tel. 010 206 59 69 fax 010 213 03 84 www.isso.nl info@isso.nl Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam ISBN-978-90-5044-155-1 Postbus 577 3000 AN Rotterdam tel. 010 206 59 69 fax 010 213 03 84 www.isso.nl info@isso.nl KLEINTJE KLEINTJE ISBN-978-90-5044-153-7 omslag legionella.indd 1 18-03-15 17:04 publicatie publicatie HANDLEIDING coverpubli.55.2-legion.indd Alle pagina's 18-03-15 16:59 ISBN 978-90-5044-172-8 Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf ISBN 978-90-5044-158-2 instructieboek Doelgroep van deze publicatie is: installateurs adviseurs gebouweigenaren Op het gebied van: water luchtbehandeling utiliteit ISBN 978-90-5044-157-5 MontagerichtlijnKunststofl.indd 1-2 18-03-15 17:38 Publi. cover 55.4-herzien.indd 1-2 18-03-15 17:46 instructieboek Handboek_sanitair_cover1/4.indd 1 18-03-15 17:25 Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf ISBN 978-90-5044-209-1 ISBN 978-90-5044-263-3 Publi. cover 70.1.indd 1-2 18-03-15 17:42 Publi. cover 55.3.indd 1-2 18-03-15 17:18 NTR 3216.indd 2 18-03-15 17:50 Publi.cover55.5-dec2012.indd 2 18-03-15 17:52 ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577 3000 AN Rotterdam T (010) 206 59 69 F (010) 213 03 84 info@isso.nl www.isso.nl SBR Postbus 1819 3000 BV Rotterdam T (010) 206 59 59 F (010) 413 01 75 sbr@sbr.nl www.sbr.nl Artikelnummer: 811.09 ISBN 978-90-5044-170-4 Concepten ter voorkoming van ongewenste opwarming van leidingwater in nieuwbouwwoningen Deze uitgave is geschikt voor: installateur adviseur student Op het gebied van: water & gas FILOSOOF bv Postbus 2838 3000 CV Rotterdam T 010 206 65 55 F 010 213 03 84 info@filosoofbv.nl www.filosoofbv.nl ISBN 978-90-818692-0-1 ISBN 978-90-5044-240-4 woningen voorheen: de norm voor installerend Nederland Afscheid met een lach Op 1 mei 2015 mag ik met prepensioen, na dertien jaren noeste arbeid bij ISSO als projectcoördinator sanitaire installaties, gasinstallaties en legionellapreventie en een deeltijddetachering als opleidings coördinator en docent bij Avans+. In samenwerking met collega s en directie zijn er mooie resultaten geboekt, hebben veel ISSO-publicaties, ISSO-kleintjes en Kenniskaarten hun weg gevonden naar de werkvloer en zijn er succesvolle congressen en instructiebijeenkomsten georganiseerd. Een aantal websites en vele softwaretools zijn erg populair geworden, zoals vraagbaak-legionella.nl, SoundSpotSim en HotspotSim. In de periode 2000 tot nu hebben de vakgebieden gas, water en legionellapreventie zich prominent ontwikkeld, mede door de inspanningen en bijdragen van UNETO-VNI, TVVL, OTIB, PIT en andere participanten uit het bedrijfsleven. Daarbij werd intensief samengewerkt met de Drinkwaterbedrijven, Energiebedrijven, NEN, Kiwa, KWR, TNO, KvINL en kennispartners. Hierdoor zijn sterke producten tot stand gekomen met een hoog civiel effect. In de nabije toekomst kom ik u vast nog eens tegen, ook bij ISSO. Want in mijn prepensioen blijf ik voor de sector actief met mijn eenmansbedrijf Edu4Install*. Maar eerst maak ik tot september een fietstocht van drie maanden door Turkije en andere landen! Iedereen met wie ik namens ISSO heb mogen samenwerken wil ik bij deze hartelijk danken. Oscar Nuijten, ISSO-projectcoördinator *Education for Installatietechniek publicatie 30.5 Een greep uit de ISSO-uitgaven van Oscar Nuijten (coördinatie) ISSO-kleintje Legionellapreventie ISSOpublicatie 30.5 ISSOkleintje Water: handleiding voor de sanitair installateur LegionellaCode voor woninginstallaties KLEINTJE LEGIONELLAPREVENTIE KLEINTJE GAS KENNISINSTITUUT VOOR VOOR DE DE INSTALLATIESECTOR Legionellapreventie Gas ISSOkleintje Gas ISSO-publicatie 55.3 Legionellapreventie in koeltorens ISSO-instructieboek Het ontwerpen van sanitaire installaties ISSO-publicatie 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens Sanitair Montage Handboek 2003 2005 2007 2008 2012 2013 LEGIONELLAPREVENTIE IN KOELTORENS EN LUCHTBEVOCHTIGERS ONTWERPEN VAN SANITAIRE INSTALLATIES publicatie 55.3 HS Legionellapreventie in koeltorens Ontwerpen van sanitaire installaties OMGAAN MET HEMELWATER BINNEN DE PERCEELGRENS publicatie 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens SANITAIR MONTAGE HANDBOEK EDITIE 2012 sanitair montage handboek EDITIE 2012 ISSO-publicatie 55.1 Handleiding Legionella-preventie in leidingwater ISSO-publicatie 55.2 Handleiding Zorgplicht legionellapreventie collectieve leidingwaterinstallaties HANDLEIDING LEGIONELLAPREVENTIE IN LEIDINGWATER HANDLEIDING ZORGPLICHT LEGIONELLAPREVENTIE COLLECTIEVE LEIDINGWATERINSTALLATIES 55,1 HANDLEIDING LEGIONELLAPREVENTIE IN LEIDINGWATER 55.2 Zorgplicht Legionellapreventie Collectieve Leidingwaterinstallaties ISSO-instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijnen kunststof leidingsystemen sanitair ISSO-publicatie 55.4 Alternatieve technieken voor legionellapreventie in collectieve leiding waterinstallaties ALTERNATIEVE TECHNIEKEN VOOR LEGIONELLAPREVENTIE IN COLLECTIEVE LEIDINGWATERINSTALLATIES MONTAGE- EN VERWERKINGSRICHTLIJN KUNSTSTOF LEIDINGSYSTEMEN SANITAIR publicatie 55.4 MKLS Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsystemen sanitair Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties BEHEER EN ONDERHOUD COLLECTIEVE LEIDINGWATERINSTALLATIES NTR 3216 BINNENRIOLERING publicatie 55.5 BINNENRIOLERING richtlijnen voor ontwerp en uitvoering Beheer en onderhoud van collectieve leidingwaterinstallaties NTR 3216 HERZIENE VERSIE 2008 NTR 3216 Binnenriolering: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering ISSO-publicatie 55.5 Beheer en onderhoud van collectieve leidingwater-installaties publicatie 30.4 HOTSPOTVRIJ ONTWERPEN, BOUWEN EN INSTALLEREN Warmteterugwinning uit douchewater Richtlijnen voor ontwerp en uitvoering HOTSPOTVRIJ ONTWERPEN, BOUWEN EN INSTALLEREN ISSO-publicatie 30.4 Warmteterugwinning uit douchewater ISSO/SBRpublicatie 811 Hotspotsvrij ontwerpen, bouwen en installeren ISSOpublicatie 30.5 LegionellaCode publicatie 30.5 HERZIENE VERSIE 2013 LegionellaCode Richtlijnen voor legionellapreventie bij het ontwerp en het gebruik van leidingwaterinstallaties in woningen 11 ISSO-INFO 54
Afscheid van ISSO-projectcoördinator Oscar Nuijten Kennisbron van sanitaire technieken Op woensdag 15 april 2015 gaat ISSO-projectcoördinator Oscar Nuijten genieten van het vrije leven. Nuijten heeft dan bijna dertien jaar bij ISSO gewerkt als coördinator sanitaire technieken en legionellapreventie. Zijn loopbaan loopt parallel met de ontwikkelingen op deze gebieden. Sterker nog: Nuijten is een aanjager. ISSO is steeds meer erkend als normstellend instituut op het gebied van sanitaire technieken en legionellapreventie. Dat is wat Oscar namens ISSO heeft bereikt, aldus Will Scheffer, lid van de Raad van Begeleiding namens TVVL. Oscar speelt tot dusver een belangrijke rol in de uitvoering van het bestuursbeleid van TVVL, afdeling Sanitaire Technieken (ST), en van de huidige TVVL Expertgroep ST. Dat heeft geleid tot een succesvolle samenwerking tussen TVVL, UNETO-VNI en ISSO op het gebied van kennisontwikkeling, -vastlegging en -verspreiding van sanitaire technieken. VAN SANITAIR TOT GAS De kennis over sanitaire technieken en legionellapreventie is vervolgens vastgelegd in nieuwe en bestaande ISSOpublicaties, kennisdocumenten en internetapplicaties. Als secretaris van veel werkgroepen, coördinator van de publicaties en als kennisbezitter, is Oscar spin in het web. Ook draagt hij zijn kennis over als docent van ISSO-instructies en bij Avans+. BRON VAN KENNIS, KUNDE EN ERVARING Kees Michielsen, Productmanager Techniek van Avans+: Oscar heeft onder meer als projectleider en opleidingsmanager intensief meegeholpen aan de revisie en herstructurering van de opleiding Hogere Installatie Techniek (HIT). HIT is een unieke opleiding tot installatietechnisch ontwerper die de sector professionaliseert naar een hoog niveau. Voor de opleiding gebruiken we ook ISSO-publicaties. Oscar is met zijn kennis, kunde en ervaring een belangrijke bron. VRAGEN UIT DE BRANCHE Eric van der Blom, UNETO-VNI, Sanitaire Technieken, afdeling Techniek & Markt: Het belang van ISSO en van UNETO-VNI is de ontwikkeling, vastlegging en de overdracht van kennis, zodat deskundige mensen in de sanitaire installatietechniek het (innovatieve) werk goed kunnen doen. Om dat realiseren werk ik ontiegelijk veel met Oscar samen. We zijn de medemakers van alle ISSO-publicaties op het gebied van leidingwater- en gebouwrioleringsinstallaties en we brengen de normalisatie van deze onderwerpen tot stand. Ook beantwoorden ISSO en UNETO-VNI veel technische vragen uit de markt. LEGIONELLA-UITBRAAK WESTFRIESE FLORA 1999 Oscar is een enorm goede netwerker met enorm veel inhoudelijke kennis en dat zet hij in om de sector verder te helpen, zegt Monique Bastmeijer, bestuurslid Technische Zaken van de Stichting Veteranenziekte. De stichting heeft kennis ingebracht voor diverse ISSO-publicaties over legionellapreventie die door Oscar zijn gecoördineerd. Sinds de eerste uitbraak van legionellapreventie in 1999 op de Westfriese Flora in Bovenkarspel, staan de publicaties over dit onderwerp hoog op de agenda van ISSO en de installatiesector. Bastmeijer: Het is belangrijk dat iedereen zijn verantwoordelijkheid blijft zien, zodat ernstige incidenten of besmettingen worden voor komen. Die aandacht mag niet verslappen. Met de juiste informatie van onder meer de ISSO-publicaties, kan de installatiesector een betrouwbare partner in legionellapreventie zijn. AIMABELE MAN Sinds de legionella-uitbraak in Bovenkarspel is Oscar betrokken bij dit onderwerp, vertelt Wilfred Reinhold, senior 12
en legionellapreventie beleidsmaker bij het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. We zijn elkaar dan ook regelmatig tegengekomen op netwerkbijeenkomsten over dit onderwerp. Ook maakten we gebruik van elkaars expertise als bijvoorbeeld gastspreker. Oscar is een aimabele en belangstellende relatie. Voor wat betreft legionellapreventie is de installatiesector een belangrijke factor. Daarom is de grote aandacht voor veilige installaties van ISSO heel goed. SUCCESVOLLE INSTRUCTIES De animo van de installatiesector voor legionellapreventie blijkt niet alleen uit de grote belangstelling voor ISSOpublicaties over dit onderwerp, maar ook door de grote opkomst van deelnemers aan de instructies hierover. Sinds 1999 geeft ISSO jaarlijks instructies over de actuele stand van zaken over legionellapreventie. Oeds Kuipers, onafhankelijk adviseur op het gebied van drinkwaterinstallaties en legionellapreventie bij kdws.nl en freelance ISSO-docent: Oscar is een netwerker. We werken samen sinds hij mij in 2007 heeft benaderd naar aanleiding van een door mij geschreven artikel in het vakblad Installatie en Sanitair. Oscar is een hardwerkende man van niet lullen maar poetsen en met veel vakkennis. En dat zie je aan zijn resultaten en relaties. Zo beoordelen de deelnemers onze instructies met minimaal een cijfer 8. Dat is een kwaliteitswaardering die Oscar minimaal nastreeft. Daarnaast bedenken we samen Cito-examenvragen. Ook heeft Oscar nauw samengewerkt en lesmateriaal geschreven voor de Nederlandse Vereniging voor Technisch facilitair management in de Gezondheidszorg (NVTG) en brengen we alternatieve technieken onder de aandacht. Namens ISSO heeft Oscar veel werk verzet. BEHOEFTE VAN DE SECTOR ISSO is het enige instituut in Nederland dat instructies geeft op het gebied van legionellapreventie, zegt Bart-Jan Kordes, adviseur in legionellapreventie en proceswater en ISSOdocent voor de 5-daagse cursus voor legionellapreventie in koeltorens voor de risico-analist. Met haar instructies geeft ISSO vaak als enige een praktisch antwoord op een noodzakelijke behoefte uit de sector. Een sprekend voorbeeld is de opmerking van een cursist die al tien jaar zo n tweehonderd risicoanalyses en beheersplannen had opgesteld. In deze cursus heb ik pas echt geleerd hoe het moet. LEGIONELLAPREVENTIE Kordes: ISSO loopt voorop in het ontwikkelen en uitvinden van competenties in de markt op het gebied van legionellapreventie. Alle formats op dit gebied komen bij ISSO vandaan. Samen met Oscar zijn we tot nieuwe inzichten gekomen en dat heeft geleid tot bijvoorbeeld procesbenadering van legionella in plaats van de focus op componenten. Het is een complex vraagstuk waarop we nog steeds niet alle antwoorden hebben. Nederland heeft een duidelijke behoefte aan beheerplannen, de juiste implementatie daarvan en op toezicht en besturing. We moeten vooral doorgaan met het ontwikkelen van nieuwe inzichten. Daar ligt nog een wereld te gaan. Het werk van Oscar Nuijten wordt tijdelijk overgenomen door Arjan Schrauwen, ISSO-projectcoördinator Algemene Technieken. Hij is bereikbaar via a.schrauwen@isso.nl. 13 ISSO-INFO 54
NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAV ISSO-kleintje Binnenklimaat staat vol met praktische kennis Wat behoort de installateur en de adviseur te weten over binnenklimaat? Dat staat in ISSOkleintje Binnenklimaat. De uitgave richt zich in het bijzonder op het binnenklimaat van kantoren, ziekenhuizen en scholen. wat de juiste ontwerptemperatuur is of wat klachten veroorzaakt over droge lucht. Ook is te lezen welk installatiegeluid aanvaardbaar is en wat de belangrijkste parameters zijn voor metingen bij een opleveringscontrole. ONDERWERPEN zondheid KLEINTJE BINNENKLIMAAT KLEINTJE Binnenklimaat HERZIENE UITGAVE 2015 25-02-15 14:31 Kleintje Binnenklimaat beschrijft alle functionele eisen voor het ontwerpen en in stand houden van een goed binnenklimaat. De professional heeft zijn werk goed gedaan als: de functionele eisen goed zijn vertaald naar het ontwerp en de uitvoering van de klimaatinstallaties de klimaatinstallatie adequaat is onderhouden voldoende verse luchttoevoer en de juiste temperatuur zijn gegarandeerd tocht voorkomen wordt de eindgebruikers tevreden zijn. Het ISSO-kleintje beschrijft alle ingrediënten om dit te bereiken. BEHAAGLIJKE EN GEZONDE TEMPERATUUR Het ISSO-kleintje toont aan hoe installaties en bouwkundige kenmerken de behaaglijkheid en de gezondheid van gebouwgebruikers beïnvloeden. Hierdoor weet de installateur of adviseur welke (prestatie-)eisen nodig zijn om een comfortabele woon/werk/leerplek te garanderen. Aan de hand van het boekje bepalen installateur en adviseur ook U krijgt antwoorden op bijvoorbeeld de volgende vragen: hoe bepaal ik welke binnenklimaateisen nodig zijn? wat is de juiste ontwerptemperatuur voor een school, kantoor, verpleeghuis, et cetera? wat is een aanvaardbare binnentemperatuur bij extreem weer? Hoe controleer ik of een binnentemperatuur voldoet aan de ontwerpcriteria? welk geluidniveau van de installatie is aanvaardbaar? wat zijn de belangrijkste parameters voor metingen bij een opleveringscontrole? HOE VERKRIJGBAAR? ISSO-kleintje Binnenklimaat is in te zien en voor 50,- (excl. verzendkosten en btw) te bestellen via de winkel op isso.nl. De digitale versie is te raadplegen met een abonnement op www.isso-digitaal.nl, onze digitale bibliotheek. De ontwikkeling van dit kleintje was mede mogelijk dankzij een financiële bijdrage van het Opleidings- en Ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf (OTIB) en TVVL, platform voor mens en techniek. Even voorstellen Martijn van Bommel Ik ben Martijn van Bommel. Als onderwijskundig ISSOmedewerker binnen het project BuildUpSkills wil ik een bijdrage leveren in het verhogen van kennis en vaardigheden op het gebied van verduurzaming. Sinds het jaar 2000 ben ik actief in de bouw als trainer en cursusontwikkelaar. Ik heb veel ervaring met het opzetten van trainingen en opleidingen op het gebied van duurzaam bouwen en renoveren. Actuele onderwerpen daarover probeer ik te vertalen in kennis die mensen direct toe kunnen passen. Voorbeelden hiervan zijn de mede door mij ontwikkelde praktijktrainingen voor Bouwradius Training & Advies over luchtdicht bouwen, passief bouwen en integrale projectvoorbereiding. Professionals uit de bouw, waaronder installateurs, hebben ieder voor zich een eigen taal. Dat heb ik in mijn loopbaan letterlijk ondervonden. Dankzij nieuwe ontwikkelingen als leanplannen, ketenintegratie en BIM vervaagt de scheidingslijn tussen onder meer bouwen en installeren en worden samenwerkingen steeds vanzelfsprekender. 14
EN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE Nieuw samenwerkingsproduct van NEN en ISSO verschenen: NTR over beperking installatiegeluid Hoe beperkt u installatiegeluid? Dat staat in de Nederlandse Technische Richtlijn (NTR) 5076 Installatiegeluid in woningen en woongebouwen. Met de installatie- en bouwtechnische maatregelen uit de NTR voldoet u bovendien aan de nieuwe eisen aan het geluid van woninginstallaties uit het Bouwbesluit 2012. De NTR 5076, die is gemaakt door NEN en ISSO, beschrijft hoe u de (karakteristieke) geluidniveaus van woningbouwinstallaties in verblijfsruimten terug kunt brengen naar de wettelijk (en soms privaatrechtelijk) vereiste niveaus. Aan de orde komen installaties van de eigen woning, installaties van buren en installaties die gebruikt worden door meerdere woningen. Schematisch ziet dat er als volgt uit: Tabel: installaties in NTR 5076 Installatie Geluidbron Geluidbron Geluidbron installaties in eigen woning installaties bij buren gemeenschappelijke installaties Algemeen Ventilatiesystemen Sanitaire installaties, toe-en afvoer van water Verwarmingssystemen, warmtapwater Meer specifiek Automatische parkeergaragedeuren Drukverhogingsinstallatie leidingwater Pompinstallaties voor hemelwaterafvoer en huishoudelijk afvalwater Van al deze installaties benoemt de NTR de factoren die van invloed zijn op de technische en de bouwkundige aspecten. De te nemen maatregelen zijn berekend op basis van het Wat mij opvalt aan de installatiesector is de gedrevenheid en de liefde voor techniek en innovatie. Wanneer je een installateur hoort lijkt het wel alsof ieder probleem met techniek kan worden opgelost. Die gedrevenheid spreekt mij erg aan. Doelgroep van deze publicatie is: Installateur Adviseur Gebouweigenaar Facilitymanager Op het gebied van: algemene technieken ISSO ken ik natuurlijk vooral van de publicaties. Met name die over het energielabel heb ik veel gebruikt. De meeste tijd bij ISSO ga ik werken aan BuildUpSkills. Dat project volg ik al sinds de start dus het is extra leuk om daar nu een actieve rol in te mogen spelen. Alles wat met opleiden en de gebouwde omgeving te maken heeft, vind ik interessant. Ook thuis gaat het vaak over deze onderwerpen. Dat kan ook niet anders met schoolgaande kinderen en een vriendin die ontwerper openbare ruimte is. woningbouw geluidvermogen van de aanwezige geluidbronnen en de geluidisolatie van de toe te passen materialen. HOE VERKRIJGBAAR? De NTR is voor 65,- (excl. btw) verkrijgbaar via www.nen.nl ISBN nummer???????? NTR 5076 INSTALLATIEGELUID IN WONINGEN EN WOONGEBOUWEN NTR 5076 INSTALLATIEGELUID IN WONINGEN EN WOONGEBOUWEN RICHTLIJNEN VOOR INTEGRAAL ONTWERP EN REALISATIE 15 ISSO-INFO 54
NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE UITGAVEN NIEUWE Vraag naar warmtepompsystemen in de markt neemt toe Nieuwe publicatie over warmtepompen lucht-lucht Op de toenemende vraag naar warmtepompsystemen speelt u in met alle praktische kennis uit ISSO-publicatie 99 Lucht-lucht warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen. Lucht-lucht warmtepompinstallaties zijn voortgekomen uit splitsystemen of variabel refrigant flow (VRF), systemen die worden gebruikt voor koeling van gebouwen. Door het thermodynamisch proces om te keren, kunnen deze installaties ook worden ingezet als warmtepomp voor het verwarmen van gebouwen. Daarbij dragen deze (omkeerbare) installaties bij aan de nationale doelstelling voor energiebesparing en toepassing van duurzame energie. ONTWERP, REALISATIE EN BEHEER Publicatie 99 gaat over het ontwerpen van installatieconcepten met een elektrische of gasgedreven warmtepomp met lucht als energiebron. De richtlijn behandelt hoe het ontwerp, de realisatie en het beheer van warmtepompen luchtlucht aan alle verwachtingen in comfort en energieverbruik kan voldoen. VOOR WIE? Publicatie 99 Lucht-lucht warmtepompinstallaties in utiliteitsgebouwen is bedoeld voor installateurs, adviseurs, toeleveranciers en opdrachtgevers. Voor de adviseur en installateur is de publicatie een leidraad bij het maken en uitvoeren van het ontwerp, onderhoud en beheer van de lucht-lucht warmtepompinstallatie. Opdrachtgevers kunnen met de gegevens in de programmafase snel een selectie maken uit de mogelijke installatieconcepten. Daarbij kunnen opdrachtgevers en gemeenten zich een beeld vormen van het noodzakelijke onderhoud in de beheerfase van projecten met lucht-lucht warmtepompinstallaties. ONDERWERPEN lucht-lucht warmtepompinstallaties voor koelen OF verwarmen lucht-lucht warmtepompinstallaties voor koelen EN verwarmen lucht-lucht warmtepomp installaties in combinatie met centrale ventilatiesystemen luchtzijdige afgiftesystemen waterzijdige afgiftesystemen warmtapwatersystemen. WANNEER VERKRIJGBAAR? De ruim 150 pagina s tellende publicatie verschijnt naar verwachting voor de zomer. Wij informeren u daarover via onder meer onze digitale nieuwsberichten (aanmelden kan via de homepage van isso.nl). Publicatie 99 is mede mogelijk gemaakt door UNETO-VNI en Alklima Klimaatapparatuur. 16
EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE Cursus over hydraulische schakelingen oogst succes Wegens grote belangstelling organiseert ISSO opnieuw de 5-daagse cursus hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen. Met het rapportcijfer 8,5 krijgt de cursus een hoge waardering. VOOR INDIVIDUELE DEELNEMERS EN INCOMPANY De cursus hydraulische schakelingen trekt veel belangstelling. Al meer dan 60 installateurs, adviseurs en gebouweigenaren gingen u voor. Opgeleid zijn onder meer medewerkers van de Nederlandse Gasunie, Strukton Worksphere, Heijmans, Installatiebedrijf Unica, HOMIJ en ROC Tilburg. Bedrijven waaronder Cofely en Raadgevend Technisch Bureau Huisman en van Muijen hebben de cursus incompany laten verzorgen. ONDERWERPEN Eigenschappen van hydraulische modulen. Energiecentrales met WKO. Energiecentrales met warmtekrachtkoppeling. Procesengineering. Selectie van modulen en inpassen van warmteopwekkers en warmtegebruikers. Samenstellen van een hydraulische schakeling met de modules. Toepassing en eigenschappen van toerengeregelde pompen. Toepassing en dimensioneren van serie en parallel geschakelde buffervaten. Analyseren van het deellastgedrag van een hydraulische schakeling met behulp van een bedrijfskarakteristiek en een overdrachtskarakteristiek. Uitwerken en beoordelen van eenvoudige en ingewikkelde hydraulische schakelingen met warmtepompen en energieopslag. DATA EN LOCATIE De cursus staat gepland op woensdag 15, 22 en 29 april en 6 en 13 mei van 9.30 tot 16.30 uur bij ISSO in Rotterdam. De cursus is op hbo-niveau. OOK INCOMPANY De cursus maken wij op maat voor de medewerkers van uw bedrijf op een door u gewenste locatie. Voor meer informatie hierover kunt u contact opnemen met Susanne Suvaal, instructies@isso.nl. INVESTERING 585,- p.p. (excl. btw) voor bedrijven die zijn aangesloten bij het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB) of 1.835,- p.p. (excl. btw, inclusief lunch en een hand-out) voor overig geïnteresseerden. INSCHRIJVEN Meer informatie en een aanmeldingsformulier staan op www.isso.nl onder Kennisbijeenkomsten/Agenda. 17 ISSO-INFO 54
EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE 2015 EDUCATIE Instructies legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers Verdiep en verbreed uw kennis over legionellapreventie in koeltorens en laat u instrueren door een specialist op dit gebied. De instructies geven u handvatten voor de dagelijkse praktijk. Instructie legionellapreventie in koeltorens algemeen (1 dag) U wordt geïnformeerd over legionellaveilig en milieuverantwoord beheer binnen de wettelijke voorschriften van koeltorens en luchtbevochtigers anno 2015. Na de instructie bent u bekend met nieuwe inzichten, zoals de risicobenadering van het beheer van koeltorens. De stof is gebaseerd op de onlangs herziene ISSO-publicatie 55.3 legionellapreventie in koeltorens en luchtbevochtigers. ONDERWERPEN Opbouw en werking natte koeltorens en hybride koelers. Waterkwaliteit, legionella en waterchemie. Incidenten en casehistorie. Wetgeving, richtlijnen (Wet milieubeheer en Arbo). Waterbehandeling. Beheer en onderhoud van koeltoreninstallaties. Risicoanalyse, beheersmaatregelen en calamiteitenplan conform de nieuwe ISSO-publicatie 55.3. Organisatie van het beheer, conform RACI-model. Model risicoanalyse en beheersplan. Toezicht op beheer, meldingsplicht en overschrijdingen (stand van zaken 2015). VOOR WIE? De cursus levert praktijkgerichte informatie op voor medewerkers van het waterbehandelingsbedrijf, de adviseur, installateur, manager installatiebeheer en toezichthouder. Heeft u al eerder een ISSO-instructie over legionellapreventie in koeltorens gevolgd, dan kunt u - tegen gereduceerd tarief - inhaken bij het middagprogramma. Uw kennis is dan weer up-to-date. WANNEER? Woensdag 27 mei in Nieuwegein. UW INVESTERING De deelnameprijs bedraagt p.p. 395,- (excl. btw, incl. maaltijd en een hand-out op basis van ISSO-publicaties 55.3). Instructie risico-analist (3 dagen) Heeft u de algemene instructie gevolgd, dan heeft u daarmee de basis gelegd voor het volgen van deze instructie waarmee u zich kunt bekwamen als risico-analist. Onderwerpen instructie risico-analist Schouwen van een koeltorensysteem op locatie. Interview met beheerder en legionella-eindverantwoordelijke op locatie. Opstellen van een risicoanalyse en een beheersplan. Implementatie van logboek en beheersplan in de klantorganisatie. Onder begeleiding uitwerken van een beheersplan: uw beheersplan wordt klassikaal besproken. VOOR WIE? De cursus levert praktijkgerichte informatie op voor risicoanalisten en medewerkers van waterbehandelingsbedrijven, fabrikanten en adviesbureaus. WANNEER? 3, 10, 24 juni (woensdagen) in Nieuwegein UW INVESTERING De deelnameprijs bedraagt p.p. 995,- (excl. btw, incl. maaltijd en een hand-out op basis van ISSO-publicaties 55.3, het model risicoanalyse en een beheersplan voor natte koel torens). Inschrijven voor deze twee instructies kan op www.isso.nl onder Kennisbijeenkomsten/Agenda. 18
ISSO-uitgaven ook digitaal raadplegen? Dat kan via de online bibliotheek ISSO-digitaal.nl Voordelen voor u: geen gezoek meer in de boekenkast altijd de meest recente uitgave tot uw beschikking gemakkelijk zoeken in meerdere uitgaven tegelijk interactief gekoppeld met andere documenten zoals NEN-normen, bouwbesluit e.d. online rekenen Geïnteresseerd? Maak nu gratis kennis met ISSO-digitaal.nl en vraag de proeflicentie aan op www.isso.nl 19 ISSO-INFO 54
AGENDA 2015 AGENDA 2015 AGENDA 2015 AGENDA 2015 AGENDA 2015 AGENDA 2015 AGENDA 2015 Agenda 2015 Bijeenkomsten Prijs locatie Data Hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen (5 dagen) 585, Rotterdam 15 april (OTIB) 22 april 29 april 6 mei 13 mei Rotterdam 8 oktober 15 oktober 22 oktober 29 oktober 5 november Legionellaveilig beheren van koeltorens (basis, 1 dag) 395, Nieuwegein 27 mei 2015 Legionellaveilig beheren van koeltorens (risico analist, 3 dagen) 995, Nieuwegein 3, 10, 26 juni Gasinstallaties in gebouwen (halve dag) n.t.b. Rotterdam 11 juni Eindhoven 17 september Alkmaar 8 oktober Zwolle 29 oktober Utrecht 5 november Webinar Gasinstallaties in gebouwen (12:00-13:00 uur) n.t.b. (online) 16 april ISSO-najaarsoverleg (halve dag) n.t.b. Rotterdam 1 oktober Biomassa (2 dagen) n.t.b. n.t.b. juni oktober november Meer informatie over deze bijeenkomsten vindt u op www.isso.nl ONZE KENNISPARTNERS Meer informatie op www.isso.nl Colofon ISSO Info is een uitgave van ISSO Kruisplein 25 3014 DB Rotterdam Postbus 577, 3000 AN Rotterdam Tel. 010-206 59 69 Fax 010-213 03 84 info@isso.nl, www.isso.nl ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector, houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSOpublicaties en het bevorderen van het gebruik van ISSO publicaties als normstellende richtlijnen. 20 Vormgeving: Stijlmeesters Redactie: Anneli van Kleven-Pijpers en Therese van Warmerdam De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of materiële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen.