Cardiologie
Reeks Praktische huisartsgeneeskunde Redactie Prof. dr. P. J.E. Bindels Dr. M.M.M. Brueren Dr. J.W.M. Muris Prof. dr. A. De Sutter Prof.dr. N.J. de Wit Verschenen Gastro-enterologie Gynaecologie Keel-neus-ooraandoeningen Kindergeneeskunde Klinische genetica Longziekten Neurologie Oogheelkunde Ouderengeneeskunde Psychiatrie Reizen en ziekte Reumatologie Sportgeneeskunde Urologie Vasculaire aandoeningen In voorbereiding Oogheelkunde
Cardiologie Onder redactie van: Dr. J.C. Bakx Prof. dr. F.W.A. Verheugt Dr. J.W. Deckers Reviewend reeksredacteur Praktische huisartsgeneeskunde: Prof. Dr. A. Prins Houten 2013
ISBN 978-90-313-9027-4 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 870 Ontwerp omslag: Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune, India Eerste druk, eerste oplage 1998 Tweede druk, eerste oplage 2005 Derde druk, eerste oplage 2013 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
V Lijst van redacteuren en auteurs Redacteuren Dr. J.C. Bakx Huisarts te Doesburg, onderzoeker Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Dr. J.W. Deckers Cardioloog/epidemioloog, afdeling Cardiologie, Thoraxcentrum, Erasmus MC, Rotterdam Prof. dr. F.W.A. Verheugt Cardioloog, afdeling Cardiologie, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam Auteurs Dr. M.E.L. Bartelink Huisarts-epidemioloog, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, Universitair Medisch Centrum Utrecht Dr. A.M. Bohnen Huisarts, afdeling Huisartsgeneeskunde, Erasmus MC, Rotterdam Dr. J.W. Deckers Cardioloog/epidemioloog, afdeling Cardiologie, Thoraxcentrum, Erasmus MC, Rotterdam Prof. dr. P.A.F.M. Doevendans Cardioloog, hoogleraar translationele cardiologie, afdeling Cardiologie, Hart-Long Centrum Utrecht, locatie Universitair Medisch Centrum Utrecht en Interuniversitair Cardiologisch Instituut Nederland, Utrecht Prof. dr. D.E. Grobbee Hoogleraar klinische epidemiologie, UMC Utrecht, Julius Centrum voor Gezondheidszorg en Eerstelijnsgeneeskunde, Utrecht Dr. H.G.L.M. Grundmeijer Huisarts, afdeling Huisartsgeneeskunde, Divisie Klinische Methoden & Public Health, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam Dr. J.P.M. Hamer Cardioloog, Klinisch Training Centrum, Universitair Medisch Centrum Groningen Dr. J. Heeringa Huisarts, Gezondheidscentrum Ommoord, Rotterdam en coördinator ERGO-onderzoek (The Rotterdam Study), afdeling Epidemiologie, Erasmus MC, Rotterdam
VI Lijst van redacteuren en auteurs Drs. J.A.M. Hoevenaars Huisarts, huisartsenpraktijk Hoevenaars, Elsendorp Dr. M. Hollander Kaderhuisarts HVZ, Leidsche Rijn Julius Gezondheidscentra en afdeling Huisartsgeneeskunde, Julius Centrum voor Gezondheidsqwetenschappen en Eerstelijnsgeneeskunde, UMC Utrecht Dr. H.M.C. Kemps Cardioloog, afdeling Cardiologie, Máxima Medisch Centrum, Eindhoven/Veldhoven Dr. J.H. Kirkels Cardioloog, afdeling Hartfalen en Harttransplantatie, Hart-Longcentrum Utrecht, locatie Universitair Medisch Centrum Utrecht Dr. K.T.S. Konings Kaderhuisarts HVZ, afdeling Huisartsgeneeskunde, NHG kaderopleiding Hart- en Vaatziekten, Vakgroep huisartsgeneeskunde, Universiteit Maastricht Prof. dr. A.L.M. Lagro-Janssen Hoogleraar vrouwenstudies medische wetenschappen, Universitaire Huisartsenpraktijk, Nijmegen Dr. C.M. Lobo Huisarts, Lent; huisartsbegeleider UMC St Radboud Eerstelijnsgeneeskunde, Nijmegen Prof. dr. A.H.E.M. Maas Cardioloog, afdeling Cardiologie, UMC St Radboud, Nijmegen Dr. A. Mosterd Cardioloog, afdeling Cardiologie, Meander Medisch Centrum, locatie Lichtenberg, Amersfoort en Baarn Dr. F.H. Rutten Huisarts, huisartsenpraktijk De Grebbe, Rhenen en huisarts-onderzoeker, Vakgroep Huisartsgeneeskunde, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijnsgeneeskunde, Universitair Medisch Centrum Utrecht Drs. R.F. Spee Cardioloog in opleiding, afdeling Cardiologie, Máxima Medisch Centrum, Eindhoven/Veldhoven Drs. S. Traa Gezondheidszorgpsycholoog, afdeling Medische Psychologie, Máxima Medisch Centrum, Eindhoven/Veldhoven
Lijst van redacteuren en auteurs VII Drs. A.A. Uijen Huisarts in Oosterhout en huisarts-onderzoeker, afdeling Eerstelijnsgeneeskunde, UMC St Radboud, Nijmegen Prof. dr. F.W.A. Verheugt Cardioloog, afdeling Cardiologie, Onze Lieve Vrouwen Gasthuis, Amsterdam Dr. E.P. Walma Huisarts, Schoonhoven en wetenschappelijk medewerker, afdeling Huisartsgeneeskunde, Erasmus MC, Rotterdam Dr. P.W. Westerhof Cardioloog, Bodegraven Dr. M. Witsenburg Kinder- en congenitaalcardioloog, afdeling Kindergeneeskunde en Cardiologie, Erasmus MC, Rotterdam
IX Woord vooraf Door de hoge prevalentie van hart- en vaatziekten en de angst van mensen voor een hartaandoening is (mogelijke) cardiologische problematiek een belangrijk onderdeel van het werk van de huisarts. Het werk van de huisarts onderscheidt zich in verschillende opzichten van dat in de tweede lijn. Grofweg kan men dat onderverdelen in vragen die te maken hebben met het uitsluiten van cardiovasculaire kwalen (ik ben bang dat het ik het aan het hart heb), het beoordelen en vaststellen van (het risico op) cardiovasculaire aandoeningen en het behandelen van patiënten met doorgemaakte cardiovasculaire aandoeningen. Dat alles vraagt om gedegen kennis en inzicht van de huisarts op al deze gebieden. De geboorteontwikkeling in het verleden (de babyboomgeneratie van 1946-1970) en de toename van de levensverwachting hebben ertoe bijgedragen dat een groeiend aantal mensen door de huisarts wordt behandeld in het kader van zowel primaire als secundaire cardiovasculaire preventie. Bovendien zijn er meer ouderen bij wie cardiovasculaire aandoeningen zich op latere leeftijd openbaren en vervolgens leven deze mensen ook langer met hun aandoening. Dat vraagt om andere kennis en vaardigheden omdat met het ouder worden comorbide aandoeningen de cardiovasculaire behandeling beïnvloeden. In een adembenemend tempo voltrekken zich veranderingen op het gebied van diagnostiek, therapie en nazorg van de patiënt met een hart- en/of vaataandoening. Hoewel de cardiologie in Nederland pas in 1949 een erkend zelfstandig specialisme werd, heeft de huisarts nu ook te maken met interventiecardiologen en gespecialiseerde hartcentra voor een aanzienlijk deel van zijn patiënten. Afspraken over samenwerking met en vooral de taakverdeling tussen cardioloog en huisarts moeten een hoge prioriteit hebben, willen we een goede en betaalbare zorg in stand kunnen houden. De veranderingen in de farmacotherapie leiden tot veel discussie en vereisen voortdurend aandacht van de huisarts. NHG-standaarden over hart- en vaataandoeningen zijn ontwikkeld en worden continu geactualiseerd. Kennis van deze standaarden is een must voor de huisarts, niet alleen om patiënten te kunnen behandelen, maar ook om een volwaardige partner te kunnen zijn in de samenwerking met de specialist. Een herziening van Cardiologie in de reeks Praktische huisartsgeneeskunde was door al deze ontwikkelingen zeer gewenst. De redactie is verheugd dat veel van de medewerkers van de vorige druk bereid waren hun bijdragen aan te passen aan de huidige inzichten. Om verschillende redenen moesten sommige auteurs zich laten vervangen. In verband met nieuwe ontwikkelingen bleek het noodzakelijk nieuwe onderwerpen toe te voegen: er was gelukkig grote bereidheid tot medewerking van de nieuwe auteurs. We verwachten dat deze uitgave opnieuw een belangrijke bijdrage kan leveren aan de zorg die de huisarts aan zijn patiënten met een mogelijke of al bekende cardiovasculaire aandoening kan geven. Carel Bakx Freek Verheugt Jaap Deckers
In Memoriam Dit boek is voor een belangrijk deel op initiatief van huisarts Carel Bakx tot stand gekomen. Op het moment dat vrijwel alle kopij gereed was, bracht Carel ons op de hoogte van feit dat er bij hem een ernstige ziekte was opgetreden, en dat hij de afronding van het boek niet meer zou kunnen meemaken. Carel had ook hier, zoals meestal, het gelijk aan zijn zijde, maar in dit geval was dat gegeven uiterst wrang. Uiteindelijk is Carel overleden op 1 januari van dit jaar. Het jaar 2013 had niet slechter niet kunnen beginnen. Met het heengaan van Carel Bakx is Nederland een uiterst bekwame, gewetensvolle en betrokken arts kwijt. Carel was langdurig huisarts in Doesburg en als huisartsonderzoeker verbonden aan het ziekenhuis UMC St Radboud. Op die manier legde hij de verbinding tussen onderzoek, onderwijs en de dagelijkse praktijk van de huisarts. Hij was enorm geliefd bij patiënten, studenten en collega s. Als onderzoeker en huisarts droeg hij in belangrijke mate bij aan de implementatie van het cardiovasculair risicomanagement in de eerste lijn. Met zijn kennisniveau kon hij zich meten met de beste specialisten op cardiovasculair gebied. Hij was altijd kritisch maar opbouwend, en stelde het belang van de patiënt steeds voorop. Vanwege zijn grote verdiensten werd Carel in 2011 benoemd tot Ridder in de orde van Oranje-Nassau. Nederland is een inspirerende en verbindende leider armer. Wij dragen dit boek op aan de herinnering aan Carel Bakx. Redactie en uitgever
XI Inhoud I Algemeen deel 1 Hart- en vaatziekten in Nederland: omvang en recente trends................ 3 C.M. Lobo 1.1 Inleiding............................................................................. 4 1.2 Hart- en vaatziekten in Nederland: 1980-2009........................................ 5 1.3 Mogelijkheden voor preventie....................................................... 8 Leesadvies........................................................................... 12 2 Preventieconsult en cardiovasculair risicomanagement....................... 13 M. Hollander en D.E. Grobbee 2.1 Inleiding............................................................................. 14 2.2 Atherosclerose....................................................................... 14 2.3 Risicoprofiel.......................................................................... 15 2.4 Preventieconsult..................................................................... 15 2.5 CVRM-richtlijn........................................................................ 16 2.6 Bloeddrukmeting.................................................................... 20 2.7 Behandeling bij CVRM................................................................ 20 2.8 Behandeling bij al bekende HVZ..................................................... 21 2.9 CVRM en 70-plussers................................................................. 23 2.10 Risicocommunicatie.................................................................. 24 2.11 Praktijkorganisatie................................................................... 25 2.12 Vergoeding.......................................................................... 25 2.13 Dilemma s bij CVRM.................................................................. 26 2.14 Toekomstige ontwikkelingen......................................................... 27 Leesadvies........................................................................... 27 3 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij verdenking hartlijden............... 29 P.W. Westerhof 3.1 Anamnese............................................................................ 30 3.2 Lichamelijk onderzoek bij hart- en vaatziekten....................................... 32 4 Multimorbiditeit en continuïteit rondom hart- en vaatziekten................ 49 A.A. Uijen 4.1 Inleiding............................................................................. 50 4.2 Multimorbiditeit..................................................................... 50 4.3 Zorg rondom multimorbiditeit....................................................... 52 Leesadvies........................................................................... 55 5 Hartafwijkingen bij kinderen..................................................... 57 M. Witsenburg 5.1 Inleiding............................................................................. 58 5.2 Presentatie van hartafwijkingen bij de pasgeborene................................. 58 5.3 Presentatie van hartafwijkingen bij zuigelingen...................................... 60 5.4 Presentatie van hartafwijkingen bij peuter, kleuter of schoolkind.................... 61
XII Inhoud 5.5 Indicaties voor behandeling........................................................ 61 5.6 Beloop met/zonder behandeling................................................... 62 5.7 Cardiomyopathie................................................................... 64 5.8 Endocarditis en profylaxe, griepvaccinaties........................................ 65 5.9 Etiologie, genetische aspecten, erfelijkheidsadvies................................. 65 Leesadvies......................................................................... 67 6 Geneesmiddelen bij hart- en vaatziekten..................................... 69 H.G.L.M. Grundmeijer en F.W.A. Verheugt 6.1 Geneesmiddelen bij angina pectoris (. Tabel 6.1 ).................................. 71 6.2 Medicamenteuze interventie in de acute fase bij het acuut coronair syndroom door de huisarts.................................................................... 75 6.3 Medicamenteuze therapie na een myocardinfarct.................................. 76 6.4 Medicamenteuze therapie bij hartfalen............................................ 79 6.5 Medicamenteuze therapie bij atriumfibrilleren..................................... 82 Leesadvies......................................................................... 84 6.6 Bijlage 1 Geneesmiddelen bij hart- en vaatziekten................................. 86 7 Vrouwen en hart- en vaatziekten: de overgang............................... 97 A.H.E.M. Maas en A.L.M. Lagro-Janssen 7.1 Inleiding........................................................................... 98 7.2 E ffecten van hormonale veranderingen op de vaatwand........................... 98 7.3 Veranderingen van de risicofactoren in de menopauze............................. 98 7.4 Klachten in de perimenopauze..................................................... 99 7.5 Ischemische hartziekten bij vrouwen op middelbare leeftijd....................... 101 7.6 Conclusie........................................................................... 101 Leesadvies......................................................................... 101 II Klachtgericht deel 8 Pijn op de borst.................................................................. 105 A.M. Bohnen en J.W. Deckers 8.1 Inleiding........................................................................... 106 8.2 D i fferentiële diagnose.............................................................. 108 8.3 Anamnese.......................................................................... 109 8.4 Onderzoek......................................................................... 109 8.5 Verwijzing naar de tweede lijn.................................................... 115 8.6 Praktische eerste aanpak........................................................... 115 8.7 Besluit............................................................................. 116 Leesadvies......................................................................... 116 9 Stabiele angina pectoris........................................................ 117 J.W. Deckers en A.M. Bohnen 9.1 D e fi nities........................................................................... 118 9.2 Uitdiepen van de anamnese....................................................... 119 9.3 Lichamelijk onderzoek............................................................. 120 9.4 Diagnostiek........................................................................ 121 9.5 D i fferentiële diagnose.............................................................. 121
Inhoud XIII 9.6 Prognose........................................................................... 122 9.7 Behandeling....................................................................... 122 9.8 Preventieve maatregelen.......................................................... 124 9.9 Verwijzen.......................................................................... 124 Leesadvies......................................................................... 125 1 0 Hartinfarct en instabiele angina pectoris..................................... 127 J.W. Deckers en A.M. Bohnen 10.1 D e fi nitie............................................................................ 129 10.2 Klinisch beeld...................................................................... 129 10.3 Diagnostiek........................................................................ 130 10.4 D i fferentiële diagnose.............................................................. 131 10.5 Prognose........................................................................... 132 10.6 Behandeling....................................................................... 132 Leesadvies......................................................................... 133 1 1 Cardiomyopathie, myocarditis en pericarditis................................ 135 P.A.F.M. Doevendans en J.H. Kirkels 11.1 Cardiomyopathie................................................................... 136 11.2 Myocarditis........................................................................ 148 11.3 Pericarditis......................................................................... 149 Leesadvies......................................................................... 151 1 2 Hartkloppingen en ritmestoornissen.......................................... 153 K.T.S. Konings 12.1 Inleiding........................................................................... 154 12.2 Anamnese, lichamelijk en diagnostisch onderzoek................................. 158 12.3 Verwijzen.......................................................................... 162 12.4 Therapie........................................................................... 162 12.5 Begeleiding........................................................................ 165 Leesadvies......................................................................... 165 1 3 Atriumfibrilleren................................................................. 167 J. Heeringa en F.W.A. Verheugt 13.1 Inleiding........................................................................... 168 13.2 Pathofysiologie.................................................................... 169 13.3 Prevalentie en incidentie van atriumfibrilleren..................................... 170 13.4 Risicofactoren voor atriumfibrilleren............................................... 170 13.5 Gevolgen van atriumfibrilleren..................................................... 170 13.6 In de spreekkamer of bij de patiënt thuis........................................... 171 13.7 Begeleiding van de patiënt met atriumfibrilleren................................... 175 Leesadvies......................................................................... 176 1 4 Hartfalen......................................................................... 177 F.H. Rutten, E.P. Walma en A. Mosterd 14.1 Acuut hartfalen.................................................................... 179 14.2 Chronisch hartfalen................................................................ 183 Leesadvies......................................................................... 198
XIV Inhoud 1 5 Perifeer arterieel vaatlijden.................................................... 199 M.E.L. Bartelink 15.1 Klachten........................................................................... 200 15.2 Epidemiologie..................................................................... 201 15.3 Diagnostiek........................................................................ 201 15.4 Therapie........................................................................... 204 15.5 Follow-up.......................................................................... 205 15.6 Conclusie........................................................................... 206 Leesadvies......................................................................... 206 1 6 Hartklepafwijkingen............................................................ 207 J.P.M. Hamer 16.1 Inleiding........................................................................... 208 16.2 Klachten........................................................................... 209 16.3 Auscultatie......................................................................... 212 Leesadvies......................................................................... 223 1 7 Hartrevalidatie................................................................... 225 H.M.C. Kemps, R.F. Spee, S. Traa en J.A.M. Hoevenaars 17.1 Inleiding........................................................................... 226 17.2 Doelen van revalidatie............................................................. 227 17.3 Revalidatiefasen................................................................... 231 17.4 Partner............................................................................. 233 17.5 E ffecten van hartrevalidatie........................................................ 234 17.6 Rol van de huisarts................................................................. 236 Leesadvies......................................................................... 237 Bijlage 1 Patiëntenverenigingen............................................... 239 Register........................................................................... 243