Informatiepakket Dyslexie voor ouders/ verzorgers september 2008, herzien in september 2012
Wat is dyslexie? In groep 3 leren kinderen vormen herkennen als letters, ze leren deze letters te koppelen aan klanken. Dit is het begin van het technisch leesproces. Bij technisch leren lezen gaat het er om dat de hersenen in staat zijn om letters vlot aan klanken te kunnen koppelen. Dit wordt uitgebreid met het combineren van letters tot woorden en later weer tot zinnen. Bij sommige kinderen verloopt dit proces erg moeizaam. Het kost hen veel moeite om de namen van letters te leren en om eenvoudige woorden en zinnen te lezen. De problemen blijven meestal niet beperkt tot het spellen en lezen. Veel kinderen ondervinden ook problemen in het schrijfproces. Wanneer een kind ondanks gerichte oefening en begeleiding, moeite heeft met foutloos en vlot leren lezen en spellen, kan er sprake zijn van dyslexie. Dyslexie is een leerstoornis. Het woord dyslexie is afkomstig uit het Grieks, dys staat voor stoornis en lexie betekent woord. Met het woord dyslexie wordt dus gedoeld op kinderen of volwassenen die ernstige problemen ondervinden in het lezen en/of spellen. Kinderen met dyslexie zijn goed in staat om het gesproken woord te volgen en om te luisteren naar verhalen, maar zij kunnen diezelfde woorden niet ontcijferen wanneer ze op papier staan. Dyslectische mensen hebben moeite om van letters en woorden op papier spraakklanken te maken. Oftewel, dyslectische mensen zien een woord, maar kunnen het niet meteen hardop zeggen. Definitie van dyslexie Er zijn in de loop van de tijd verschillende opvattingen over dyslexie geweest. De huidige definitie van dyslexie volgens de Stichting Dyslexie Nederland (2008) is: Dyslexie is een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig probleem met het aanleren en het accuraat en/of vlot toepassen van het lezen en/of spellen op woordniveau. In de praktijk betekent dit dat dyslexie gekenmerkt wordt door een ernstige lees- en/of spellingsachterstand, die hardnekkig is en moeilijk te beïnvloeden is door de in het onderwijs gebruikelijke didactische maatregelen en remediërende hulp. Het automatiseren van het lezen (woordidentificatie) en/of spellen (schriftbeeldvorming) ontwikkelt zich niet dan wel zeer moeizaam. Kenmerken van dyslexie Omdat kinderen met dyslexie extra veel oefening en instructie nodig hebben om het lezen en spellen aan te leren, is het van groot belang dat dyslexie zo vroeg mogelijk wordt ontdekt. Hoe eerder gestart kan worden met een gerichte aanpak van lees- en spellingsproblemen, hoe groter de kans op succes. Er zijn een aantal kenmerken waar op gelet kan worden in verband met de diagnose dyslexie: - Het belangrijkste kenmerk van dyslexie is dat er een hardnekkig probleem is bij het aanleren en vlot toepassen van het lezen en spellen op woordniveau. Gedurende het gehele leven kan men last ondervinden van de gevolgen van dyslexie. - Kinderen met dyslexie kunnen moeite hebben met: het verschil te horen tussen klanken als eu, u en ui
de aandacht te houden bij klankinformatie (gesproken woord) de klanken in volgorde te zetten, zoals bij dorp en drop het inprenten van reeksen, als tafels of spellingsregels (automatiseren) het onthouden van vaste woordcombinaties, uitdrukkingen of gezegdes (automatiseren) het onthouden van losse gegevens, als rijtjes, woordjes en jaartallen (automatiseren) - De leesproblemen vallen het meest op bij hardop lezen. Sommige dyslectische kinderen lezen traag en lezen de woorden door hardop te spellen. Andere kinderen hebben een hoog leestempo en raden naar woorden waardoor zij veel fouten maken. Dyslectische kinderen kunnen ook beide strategieën hanteren. - Het handschrift is vaak onleesbaar. Kinderen die wel leesbaar schrijven, hebben vaak een traag schrijftempo. - Er is een verschil tussen de cognitieve capaciteiten van het kind en de prestaties bij lezen en spellen. Dyslectische kinderen presteren bij andere vakken, zoals rekenen, gezien hun cognitieve niveau, maar bij lezen en spellen presteren zij onder hun niveau. - Dyslectische kinderen hebben meer kans op gedrags- en emotionele problemen. De moeite met lezen en spellen kan bijvoorbeeld voor frustraties, faalangst en een laag zelfvertrouwen zorgen. - Er zijn verschillende maten van ernst wat betreft de lees- en spellingsproblemen. Niet alle kinderen zijn even ernstig dyslectisch. Op de volgende site http://www.steunpuntdyslexie.nl/sitemanager.asp?pid=652 wordt informatie gegeven van de kenmerken van dyslexie per leeftijdsgroep. Komt dyslexie vaak voor? Dyslexie komt inderdaad vaak voor. Er wordt geschat dat bij 5 tot 10% van de Nederlandse bevolking dyslexie voorkomt. Dit betekent dat er in elke klas van 20 kinderen zeker 1 of 2 kinderen dyslexie heeft. Men dacht altijd dat dyslexie veel vaker bij jongens dan bij meisjes voorkwam. Maar de laatste jaren blijkt uit onderzoek dat wanneer elk kind afzonderlijk wordt getest, er vergelijkbare aantallen jongens en meisjes met dyslexie worden gevonden. Dyslexie komt vaak binnen een familie meerdere malen voor, wat er op wijst dat erfelijkheid een rol speelt bij het ontstaan van de stoornis. Een kind dat één ouder heeft met dyslexie, heeft 40 tot 50% kans er ook aanleg voor te hebben. Bij twee dyslectische ouders ligt dit percentage rond de 80%. Oorzaken dyslexie Al lang wordt de vraag gesteld hoe het komt dat sommige kinderen wel en andere kinderen geen dyslexie hebben. De precieze oorzaak van dyslexie is nog niet bekend. Dyslexie kan niet worden verklaard door lichamelijke of zintuiglijke handicaps, een intelligentietekort of ernstige emotionele stoornissen. De meest gangbare verklaring voor dyslexie is dat de problemen moeten worden toegeschreven aan het niet goed functioneren van de hersenen. Hierbij wordt er gekeken naar verklaringen voor dyslexie op biologisch niveau. De hersenen van de mens bestaan uit twee helften, een rechter en een linker hemisfeer. Elke hemisfeer bestuurt bepaalde gedragsfuncties. De rechter hersenhelft is met name gericht op het niet-verbale denken en het ruimtelijk waarnemen, waaronder het zien en
herkennen van lettertekens. In de linker hersenhelft is de taal of het taalcentrum geplaatst. Hiermee kunnen we de betekenis van woorden en zinnen herkennen en begrijpen. Uit onderzoek blijkt dat er bij dyslectische mensen sprake is van een kleinere hersenactiviteit in dat deel van de hersenen dat het lezen controleert. Daarnaast lijkt er iets niet goed te werken in het samenspel tussen de linker- en rechter hersenhelft. Tijdens het leesproces zijn twee fasen te onderscheiden. Tijdens de eerste fase (technisch lezen) ziet een kind letters en woorden als plaatjes of figuurtjes. Letters hebben nog weinig symbolische betekenis. Het is vooral de rechter hersenhelft die in deze fase actief is. Tijdens de tweede fase leert het kind steeds sneller de vormen van letters waar te nemen, waadoor het een automatisme wordt. Bij een teken hoort een klank. Letters en woorden hebben een taalkundige betekenis. In deze fase is met name de linker hersenhelft actief. Uit onderzoek blijkt dat bij dyslectische mensen de verbinding of samenwerking tussen de linker- en rechterhersenhelft onvoldoende of te laat gaat functioneren, met als gevolg dat woorden en zinnen wel gezien en gehoord worden, maar er geen betekenis aan kan worden gegeven en niet kunnen worden benoemd. Naast verklaringen op biologisch niveau, zijn er ook verklaringen op cognitief niveau, waarbij in de dyslexieverklaring aandacht aan wordt besteed. Cognitieve factoren die in verband worden gebracht met het ontstaan van dyslexie zijn: Tekorten in het aanleren van de taak en/of de deelvaardigheden die daarbinnen zijn te onderscheiden (bv kennis van letters). Tekorten in de automatisering van de taak. Tekorten in de fonologische verwerking, waarbij het gaat om de auditieve verwerking van klanken en tekens van taal (bv hakken of plakken van woorden). Tekorten in de toegankelijkheid van de taalkennis, in het bijzonder de kennis ten aanzien van symbolen. De informatie (bv namen van letters, cijfers, kleuren) is wel aanwezig, maar minder gemakkelijk op te diepen uit het geheugen. Gevolgen voor het kind In onze talige maatschappij waarin veel wordt gelezen en geschreven, kan dyslexie grote gevolgen hebben. Naast de moeite met lezen en spellen ervaren dyslectische kinderen vaak ook problemen met andere schoolse vakken waarbij moet worden gelezen (bv het maken van verhaaltjessommen bij rekenen). Kinderen met dyslexie moeten in vergelijking met hun klasgenoten hier veel meer energie in steken. Naast de leerproblemen die het kind ervaart, spelen sociaal-emotionele problemen vaak ook een rol. Dyslexie is bij bijna alle kinderen van invloed op het zelfbeeld, het zelfvertrouwen en het gevoel van welbevinden. De problemen met het lezen en spellen zorgen voor teleurstellingen en frustraties. Kinderen ervaren dat hoe hard zij ook werken, zij weinig resultaat boeken, waardoor hun motivatie voor lezen en spelling afneemt. Kinderen willen niet meer naar school of ontwikkelen allerlei lichamelijke klachten (bv buikpijn) waardoor zij niet meer naar school kunnen. Daarnaast kunnen kinderen thuis ander gedrag laten zien, mogelijk laat het kind gedragsproblemen zien of wordt het juist een stil en teruggetrokken kind. Het blijkt dat er vaak een hele periode van stress vooraf gaat aan het moment waarop wordt vastgesteld dat er daadwerkelijk sprake is van dyslexie.
De gevolgen van dyslexie spelen niet alleen in de kindertijd, ook later, tijdens een studie, beroepsopleiding of het werk ondervinden mensen problemen door de dyslexie. In de huidige maatschappelijk kan dyslexie dan ook een serieuze handicap zijn. Behandeling Wanneer eenmaal door een gespecialiseerde orthopedagoog of psycholoog is vastgesteld dat er bij een kind sprake is van dyslexie, volgen er een aantal maatregelen. Er zijn geen medicijnen om dyslexie te verminderen of te genezen. Er zijn echter wel een aantal hulpmiddelen/ werkwijzen die kinderen in staat stellen beter te leren lezen en spellen. Dyslectische kinderen kunnen op school of buiten school Remedial Teaching ontvangen. De behandeling is gericht op het vergroten van de leesvaardigheid, het verminderen van de beperking, het leren omgaan met de beperking en het voorkomen van nadelige gevolgen hiervan. De duur van de behandeling wordt bepaald door de ernst van de problemen en de inzet van ouders en kind. Geen enkele behandeling zorgt er voor dat de dyslexie verdwijnt, echter door middel van het aanleren van nieuwe vaardigheden en het gebruik maken van verscheidene hulpmiddelen, is een dyslectisch kind in staat beter te kunnen functioneren in het dagelijkse leven. Rol van ouders Ouders spelen thuis een belangrijke rol door het kind te blijven motiveren en te ondersteunen bij het leren omgaan met dyslexie. Het is fijn voor een kind als het thuis kan ontspannen en het idee heeft dat zijn ouders hem begrijpen en naar hem luisteren. Ouders spelen daarnaast een rol bij het oefenen en trainen. Hulp van ouders is het meest effectief wanneer: Er regelmatig wordt geoefend, ongeveer vier keer in de week 10 tot 15 minuten. Waarbij wordt gesproken over de inhoud van het boekje door vooraf vragen te stellen (waar zou het over gaan?), plaatjes te benoemen, hoofd- en bijzaken te bespreken en naderhand vragen te stellen (wat vond je van het boekje?). Er afstemming is met wat er op school gebeurt, bijvoorbeeld door boekjes op hetzelfde AVI-niveau te lezen en contact te onderhouden hierover met de leerkracht. De extra hulp op een leuke en ontspannen manier gebeurt, zodat het kind gemotiveerd blijft. Geef het kind daarnaast positieve feedback, zoals complimenten. Het kind zelf meedenkt over extra oefeningen, bijvoorbeeld door samen naar de bibliotheek te gaan. Er voldoende afwisseling is in de oefeningen, bijvoorbeeld door leesboeken af te wisselen met stripboeken en informatieve boeken. Maatregelen en hulpmiddelen Aanpassingen en vrijstellingen voor dyslectische kinderen op het basis- en voortgezet onderwijs kunnen bestaan uit: vrijstellingen bij voorleesbeurten en spellingstoetsen; een mildere beoordeling van spellingsfouten en het gebruik maken van beeldmateriaal bij werkstukken. Compenserende maatregelen zijn gericht op het inschakelen van hulpmiddelen, waardoor een kind beter in staat is te lezen en te spellen. Tegenwoordig wordt er steeds vaker gebruik gemaakt van digitale hulpmiddelen (bv de Daisy-speler). Bij dispenserende maatregelen krijgt het kind ontheffingen van bepaalde opdrachten, bijvoorbeeld een toets mondeling in plaats van schriftelijk afnemen.
Hulpmiddelen bij lezen Daisy-speler (Digital Accessible Information System) Met behulp van de Daisy-speler kan een leerling digitale boeken lezen (luisterboeken). De teksten worden ingesproken op een Daisy cd-rom en kunnen met de Daisy-speler of met speciale software voor op de pc worden afgespeeld. De cd-roms zijn bij Dedicon verkrijgbaar (http://www.dedicon-educatief.nl/). Om lid te kunnen worden is een dyslexieverklaring noodzakelijk. Fluency leeshulp Met Fluency leeshulp kun je een stuk tekst selecteren en dit laten voorlezen. Het werkt direct vanuit Internet Explorer (versie 4 of hoger). www.fluency.nl/leeshulp Kurzweil 3000 Het programma kan met behulp van een standaardscanner teksten voorlezen. Dit kunnen digitale documenten zijn (Word, pdf, txt, internet), maar de versie van Kurzweil met scanmogelijkheid kan ook gedrukte documenten voorlezen (boeken, kranten, tijdschriften, toets- en werkbladen). www.kurzweil3000.nl Hulpmiddelen bij spelling AlphaSmart 3000 De AlphaSmart is een draagbare tekstverwerker met spellingcontrole. In het geheugen kunnen honderd pagina's worden opgeslagen. www.alphasmart.com/nederland LetMe Type LetMe Type is een gratis te downloaden programma voor woordvoorspelling (www.clasohm.com/lmt/en). Het programma voorspelt steeds welk woord een kind op de computer wil gaan typen, wat het spellen gemakkelijker maakt. Dragon Naturally Speaking Preferred Dit is een programma voor spraakherkenning. Een kind spreekt een tekst in via een microfoon, die door de computer wordt omgezet in tekst. www.scansoft.nl, www.spraakherkenning.nl Van Dale Spellingscorrecter MS-Word Met de corrector kan de spelling in Word-documenten worden gecontroleerd. Op de website van Balans is aanvullende informatie te vinden over de genoemde en andere hulpmiddelen voor kinderen met dyslexie. http://www.steunpuntdyslexie.nl/sitemanager.asp?pid=1364 Informatie voor kinderen Informatieve boeken - Breeman, J. (1998). Een 2 voor dictee; een verhaal over dyslexie. Bilthoven: Balans. - Cooreman, A. & Bringmans, M. (2002). Ik ben niet (b)dom. Leuven: Acco. - De Vos, C. (2001). Dyslexie. Houten: Van Holkema & Warendorf.
Leesboeken - Dahl, R. (1992). Dominee van Dreutelen. Baarn: De Fontein. - Noort, S. (2005). Stomme oen. Tilburg: Swijsen B.V. - Slee, C. (1999). De smoezenkampioen. Houten: Van Holkema & Warendorf. - Van de Coolwijk, M. (2003). Ik ben niet bom! Baarn: De Fontein. - Van den Bossche, I. (2005). Een zoen voor Zeno. Waasmunster: Abimo. - Van der Werff, H. (2001). Schatkasten. Voorschoten: De Vier Windstreken. - Vriens, J. (2002). Ga jij maar op de gang. Houten: Van Holkema & Warendorf. Websites - http://www.tbraams.nl/kidsboeken.htm - www.hetklokhuis.nl/dossiers (klik aan dyslexie) - http://users.skynet.be/dyslexie/boekenlijst.htm Informatie voor ouders Boeken - Braams, T. (2004). Kinderen met dyslexie: een gids voor ouders. Amsterdam: Boom. - Davis, R.D. & Braun, E.M. (1998). De gave van dyslexie: waarom zelfs hele slimme mensen soms niet kunnen lezen en hoe ze het kunnen leren. Rijswijk: Elmar. - Hellinckx, H. & Ghesquière, P. (2000). Als leren pijn doet: opvoeden van kinderen met een leerstoornis. Leuven-Amersfoort: Acco. - Shaywitz, S. (2005). Hulpgids Dyslexie: een nieuw en volledig, op wetenschappelijk onderzoek gebaseerd programma om leesproblemen te overwinnen. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds. Websites - http://www.balansdigitaal.nl/ (Steunpunt Dyslexie onderdeel van Balans: vereniging voor ouders van kinderen met leer-, ontwikkelings- en gedragsstoornissen.) - www.anderslezen.nl - www.dyslexie.startpunt.nl - www.rid.nl (Regionaal Instituut voor Dyslexie) - http://www.stichtingdyslexienederland.nl/ (Stichting Dyslexie Nederland) - http://www.dedicon-educatief.nl/ (Dedicon, voorheen FNB: Federatie van Nederlandse Blindenbibliotheken: informatie over o.a. luisterboeken en Daisyspeler) Literatuur Ghesquière, P. & Dewitte, I. (2006). Dyslexie: informatie voor ouders. Psychopraxis, 8, 37-41. Risselada, G., Tiggeler, P., & Wewerinke, B. (2002). Dyslexiemap: voor onderzoek en begeleiding van dyslexie. Leeuwarden: Eduforce Uitgeverij. Shaywitz, S. (2005). Hulpgids Dyslexie: een nieuw en volledig, op wetenschappelijk onderzoek gebaseerd programma om leesproblemen te overwinnen. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds. Steunpunt Dyslexie (onderdeel van Balans, vereniging voor ouders van kinderen met leer-, ontwikkelings- en gedragsstoornissen), http://www.steunpuntdyslexie.nl/sitemanager.asp. Geraadpleegd op 13 mei 2008.
Van der Leij, A. (2003). Leesproblemen en Dyslexie: beschrijving, verklaring en aanpak. Rotterdam: Lemniscaat. Van der Leij, A., Struiksma, A.J.C., Ruijssenaars, A.J.J.M, Verhoeven, L., Kleijnen, R., Henneman, K., Pasman, J., Ekkebus, M., Van den Bos, K.P. & Paternotte, A. (2004). Diagnose van dyslexie: Brochure van de Stichting Dyslexie Nederland.