P706268 Afgiftekantoor: Brussel 4 pastorale Juni 2012 nr 155 perspectieven DRIEMAANDELIJKS VAKTIJDSCHRIFT VOOR EN DOOR PASTORES Uitdaging en taboe ALCOHOLVERSLAVING EN PASTORALE ZORG OPEN VELD. Pastoraal ervaringsbericht OVER DE GRENZEN. Spirituele zorg in Schotland ZORG VOOR DE ZORGENDEN. Een pastorale competentie!
Colofon Pastorale Perspectieven. Driemaandelijks vaktijdschrift voor en door pastores richt zich tot pastores die werkzaam zijn in zorg- en welzijnsvoorzieningen. Bedoeling is ervaringen, vragen en inzichten over het pastorale handelen uit te wisselen, om de reflectie over pastorale zorg te stimuleren en te voeden, en op die manier een bijdrage te leveren aan de competentie en de professionaliteit van pastores. Abonnementen Abonnementen worden per jaargang aangeboden. Bij een nieuw abonnement ontvangt u de reeds verschenen nummers van de lopende jaargang. Abonnementen worden automatisch verlengd bij het begin van de nieuwe jaargang, tenzij opgezegd wordt voor 31 december van de lopende jaargang. Kostprijs Een abonnement kost 35 euro. Een los nummer kost 10 euro. De verzending is telkens inbegrepen. Abonneren en bestellen kan via de website van Caritas Vlaanderen (www.caritas.be). Redactie Regine De Bruycker (administratie), Koen De Fruyt, Annemie Dillen, Roeland Polspoel, Dominiek Lootens (eindredactie), Lien Mahieu, Marina Riemslagh, Pieter Vandecasteele (eindredactie), Claude Vandevoorde, Dominic Verhoeven (verantwoordelijke uitgever), Filip Zutterman. Redactieadres: Pastorale Perspectieven. Driemaandelijks vaktijdschrift voor en door pastores p/a Caritas Vlaanderen Liefdadigheidstraat 39, 1210 Brussel 02 / 608 00 72 pn@caritas.be Pastorale Perspectieven. Driemaandelijks vaktijdschrift voor en door pastores is gedrukt op milieuvriendelijk papier.
[ INHOUDSTAFEL ] 1 INHOUDSTAFEL 3 5 Ten geleide Pieter Vandecasteele en Dominiek Lootens EEN ALCOHOLVERSLAAFDE IN JE VRIJWILLIGERSPLOEG Getuigenis van een pastor De pastor die aan het woord is in deze getuigenis ondervindt wat het betekent om te werken met een alcoholverslaafde vrijwilliger. Het is een voortdurende spanning tussen grenzen trekken en ruimte geven, in het belang van de persoon in kwestie, maar ook in het belang van de andere vrijwilligers in de ploeg. 8 VERHALEN VAN ZORG EN ZELFZORG Verslavingsproblematiek binnenkerkelijk belicht Tine Van Belle In dit artikel gaat Tine Van Belle dieper in op het aanbod dat binnenkerkelijk uitgewerkt is voor mensen met een verslaving. Ze vertrekt telkens vanuit het unieke verhaal, het verhaal zoals het door de betrokkene verteld wordt, niet zoals het door anderen verteld wordt. Doorheen dit verhaal wordt een antwoord gezocht op de vraag wie ben je?. De vraag die daarop volgt is: wat verlang je?, om ten slotte over te gaan tot de vraag welke stappen kunnen/moeten nu gezet worden om te bereiken wat men wil?. 14 Open veld Pastoraal ervaringsbericht vanuit een gespreksgroep met verslaafde mensen Kris Luysterborg Een open veld, een ruimte zonder beperkingen om ter sprake te brengen wat alcoholverslaving aanricht bij mensen. Kris Luysterborg begeleidt iedere week een gespreksgroep met mensen die verslaafd zijn. Dit is geen therapeutische sessie, en toch kan er sprake zijn van een heilzaam effect. Een van de belangrijkste uitdagingen als pastor is om jezelf in alle kwetsbaarheid op te stellen, eerlijk en open te zijn.
2 PASTORALE PERSPECTIEVEN 155-2012/2 17 Pastorale zorg EN ALCOHOLVERSLAVING Een pastoraaltheologische reflectie Dr. Jos W.M. Roemer In deze reflectie plaatst Jos Roemer uitdagende kanttekeningen bij een aantal centrale begrippen uit de hedendaagse samenleving. Autonomie bijvoorbeeld: mensen zijn gedoemd om vrij te zijn. Wie met een verslaving kampt, kan dus niet goed omgaan met zijn vrijheid. Roemer toont aan dat de taal van de liefde het absolute vrijheidsdiscours doorbreekt. Hij neemt ook de begrippen welzijn en communicatie onder handen. 22 23 Gebed van de pastor OP HOOP VAN ZALVING Een kwalitatief onderzoek naar de beleving van lekenpastores omtrent rituelen bij ziekte en sterven Dagmar Frenssen De auteur van dit extra artikel presenteert enkele bevindingen op basis van haar masterproef aan de theologische faculteit te Leuven. Hoe beleven pastores (leken) de rituelen bij zieke en stervenden mensen? was de voorliggende onderzoeksvraag. Aan de hand van interviews heeft Frenssen een beeld gevormd over de ziekenzalving, over de zegeningen en over de identiteit van de pastor. Er worden telkens beleidssuggesties geformuleerd bij deze items. De vaststelling dat er steeds minder priesters voorhanden zijn, biedt hier dus heel wat stof om over na te denken. 32 42 47 50 51 53 Uitgelezen Bernadette Verbruggen Over de grenzen Pastoraal in breedbeeld. Over spirituele zorg in Schotland Jana Binon ZORG VOOR DE ZORGENDEN. EEN PASTORALE COMPETENTIE? Congres en algemene vergadering beroepsvereniging voor katholieke pastores Pieter Vandecasteele Aankondigingen Geraakt! Staf Peeters Uitsmijter Hilde Van der motte
[ TEN GELEIDE ] 3 TEN GELEIDE Beste lezer, In De Morgen las ik dat minister van Volksgezondheid Laurette Onkelinx van plan is om het bezoek aan een psycholoog voortaan te laten terugbetalen (De Morgen, 14 juni 2012). Ze wil op die manier de drempel verlagen om een psycholoog te consulteren, en ze wil het gebruik van geneesmiddelen drastisch terugschroeven. Op het eerste zicht is dit een goede zaak: het middelengebruik swingt inderdaad de pan uit. Maatregelen die hier tegen ingaan zijn zeker welkom. Het is ook goed dat mensen met psychische problemen aangemoedigd worden om de stap naar professionele hulpverlening te zetten. We maken hierbij toch enkele bedenkingen. Het is inderdaad niet goed dat psychisch lijden gemedicaliseerd wordt, onder invloed van de farma-industrie. De Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders kortweg de DSM is zowat de bijbel als gaat om behandelingen van psychische aandoeningen, wereldwijd, en ook in ons land. Het is echter verontrustend om vast te stellen dat die DSM psychiatrische aandoeningen steeds meer als (louter) biologische verschijnselen gaat bekijken. Als de verklaring voor een probleem biologisch is, dan moet de behandeling ook medicamenteus zijn. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat Als psychisch lijden gepsychologiseerd wordt, zijn dan alle problemen opgelost? er een grote belangenvermenging bestaat tussen de opstellers van de DSM en de vertegenwoordigers van de farma-industrie. Minister Onkelinx wil dus terecht het gebruik van medicatie terugdringen naar wetenschappelijk verantwoorde proporties. Maar als psychisch lijden gepsychologiseerd wordt, zijn dan alle problemen opgelost? De verklaring van het probleem is niet langer gesitueerd in de biologie (de genen of de hersenen) maar in het functioneren van de psyche van de mens. Op het eerste zicht een stap vooruit, maar met dit nummer van Pastorale Perspectieven worden ook hier vraagtekens bij geplaatst. Psychisch lijden kan enkel ten volle ernstig genomen worden als alle dimensies, alle facetten van het menszijn in rekening genomen worden: het lichamelijke, het psychische, het sociale én het existentiële perspec-
4 PASTORALE PERSPECTIEVEN 155-2012/2 tief. Kris Luysterborg verwoordt het in het besluit van zijn bijdrage als volgt: van al de psychische aandoeningen die mensen kunnen ondergaan lijkt mij dat verslavingsproblematiek het best als een existentiële ziekte beschreven kan worden. De verslaafde mens is als het ware existentieel ziek. Opgesloten in zijn eenzaamheid en leegte is hij onvermogend om zich gelukkig of verbonden te voelen. Alcoholverslaving is dus bij uitstek ook een existentieel probleem. Een zingevingsprobleem. De artikels in dit nummer van Pastorale Perspectieven bieden echter geen kant-en-klare therapie of een behandelingswijze. Ze getuigen eerder van de moeilijkheid of zelfs de onmogelijkheid om zingeving of zindeficiëntie therapeutisch te benaderen. Het besef van de eigen kwetsbaarheid, de noodzaak van authenticiteit in spreken en handelen, het geloof in de mogelijkheden van de verslaafde mens, en de respectvolle aanwezigheid en beschikbaarheid lopen als rode draden doorheen dit themadeel. Naar goede gewoonte wordt ook dit keer een extra artikel opgenomen. We laten Dagmar Frenssen aan het woord, over ziekenhuispastores en hoe zij de beschikbare rituelen omtrent ziekte en dood beleven, in de context van het ziekenhuis. Gezien het dalende aantal priesters wordt het steeds moeilijker om een geestelijke te vinden voor het sacrament van de ziekenzalving. Pastores staan daardoor tussen twee vuren: de verwachtingen van de patiënt en zijn of haar familie, en de verminderde beschikbaarheid van priesters om het sacrament toe te dienen. Zowel in dit artikel als in de rubriek Over de grenzen vinden we bovendien heel wat gespreks- en reflectiestof over de identiteit van pastores, als spiritueel zorgverleners en als dragers van een specifiek ambt binnen de kerk. Wij wensen u alvast veel leesplezier. Pieter Vandecasteele en Dominiek Lootens Eindredactie
[ een alcoholverslaafde in je vrijwilligersploeg ] 5 Omgaan met personen met een alcoholprobleem is een hele klus. Ook als pastor is dit zo. Je bent heel blij als je mensen kunt opnemen in je gemeenschap; als je hen een plaats kan geven waardoor ze zich, ondanks hun probleem, toch gewaardeerd voelen. Maar het vraagt toch wel een heel speciale opstelling van de pastor zelf en van de geloofsgemeenschap. EEN ALCOHOLVERSLAAFDE IN JE VRIJWILLIGERSPLOEG Getuigenis van een pastor Onze geloofsgemeenschap bestaat uit patiënten, pastores en een aantal vrijwilligers van buitenaf die elke zondagvoormiddag in onze psychiatrische voorziening samen komen voor een viering en nadien nog blijven op een koffiemoment. Het is een hechte groep die ook buiten de vieringen contacten onderhoudt. Helpend voor het omgaan met ernstige problemen, zoals die van alcoholverslaving, maar ook van depressie, alzheimer, e.a., is alvast dat onze geloofsgemeenschap zich binnen de muren van het psychiatrisch centrum bevindt. Dat maakt alles een stuk meer bespreekbaar, want het maakt deel uit van de dagdagelijkse realiteit. Maar het neemt de moeilijkheden voor de persoon natuurlijk niet weg. Tenslotte bieden we vanuit onze geloofsgemeenschap geen therapeutisch kader. Wel zorgen we voor een bescheiden menselijke ondersteuning. Bij onze vrijwilligersploeg, die elke zondag de vieringen mee opluistert en het aansluitend koffiemoment verzorgt, is op een gegeven moment iemand komen aansluiten met een alcoholprobleem. A is erg gelovig en neemt vol overtuiging deel aan de vieringen en gesprekken bij de koffie. Hij heeft een goede stem en weet die goed te gebruiken. Daarom stelden we voor dat hij als voorzanger zou optreden wanneer hij aanwezig zou zijn. Hij had zelf al verteld dat hij een alcoholprobleem heeft en vroeger nog is opgenomen geweest in een andere psychiatrische kliniek. Maar je geeft mensen toch wel graag kansen. Het was voor ons geen a priori beletsel om hem een taak toe te vertrouwen. Na enige tijd van trouwe dienst boden we hem ook een vrijwilligerscontract aan, zoals we dat met onze andere vrijwilligers hebben gedaan. Omgaan met alcoholverslaving in de ploeg Zoals algemeen bekend kunnen alcoholverslaafden de zwaarte van hun probleem heel goed verbergen en minimaliseren. Pas na een tijd komt de aap uit de mouw en blijkt hoe ernstig het wel is. Ook bij onze vrijwilliger liep het zo. We zagen hem een paar keer in
6 PASTORALE PERSPECTIEVEN 155-2012/2 dronken toestand of kregen een uitbundige telefoon met nonsens. Op die momenten was er weinig met hem te doen. Er werd over gesproken in de groep en het scherpte onze aandacht voor de toekomst. Het was voor iedereen duidelijk dat dit probleem niet kon genegeerd worden. Met de nodige voorzichtigheid en terughoudendheid in verwachtingen, lieten we hem toch zijn rol elke zondagochtend vervullen. Dit tot grote voldoening van hemzelf, de vrijwilligers en de gewone kapelbezoekers, want problematische toestanden in de kapel bleven verder uit. Omdat de viering s ochtends doorgaat, weten we dat er nog niet veel gelegenheid is geweest tot drinken. Hij heeft bovendien het vooruitzicht dat hij nog moet verschijnen en goed kunnen zingen. Blijkbaar is dit voldoende voor hem om het uit te zingen tot de middag. Van wat er daarna gebeurt weten we (gelukkig?) niet te veel. Wat buiten deze structuur valt, is steeds een vraagteken. Samen iets gaan drinken met vrijwilligers op een gewoon terrasje is alleszins geen goed idee, want eens gezeten is de stap zo klein voor dat ene biertje dat toch geen kwaad kan; en eens begonnen verdwijnt de aanspreekbaarheid en weet je niet waar het eindigt. De ervaring leert ook dat A best niet gevraagd wordt in de namiddag, want dan weten we niet hoe hij zal toekomen. Het ons houden aan de vaste structuur is beschermend naar A toe om zijn waardigheid naar de gemeenschap toe te behouden. En het is ook voor de gemeenschap zelf goed, die niet mag lijden onder het probleem van A. Soms daagt A s zondags niet op. Dan moet er niet veel gezegd worden, want dan weten we het wel. De dag ervoor zal te erg zijn geweest. We hopen dan maar dat hij zich herpakt en volgende week er weer is. Vrijwilligers appreciëren enorm de inzet van de man als hij er is. Op momenten dat het duidelijk is dat het niet gaat, komt het onbegrip naar boven: Hoe is het toch mogelijk dat als hij bij ons aanwezig is hij zo heilig en toegewijd, de goedheid zelve lijkt. Maar als hij gedronken heeft, is dat allemaal weg. Ergernis die even mag klinken onder de vrijwilligers, maar die uiteindelijk vooral van bezorgdheid getuigt. De gemeenschap is heel blij als A goede voornemens uit. Zo gelooft hij heel sterk in het gebed en heeft hij zich ooit laten opnemen in een Franse ontwenningskliniek die mede het gebed als therapeutische peiler hanteert. De man hield het programma niet vol, maar het voornemen werd in onze vrijwilligersgroep wel gewaardeerd. Onlangs liet hij zich enkele maanden opnemen in een Vlaams psychiatrisch ziekenhuis om echt iets aan zijn probleem te doen. Medevrijwilligers leefden sterk met hem mee en hoopten met hem op een nieuw, voor A en zijn omgeving leefbaar evenwicht. Nu, een paar maanden later, is A weer terug, als vanouds, meestal aanwezig op zondagmorgen, maar soms ook niet. Dan weten we het weeral en beseffen we hoe moeilijk het is om patronen van drank te doorbreken. Werken aan een veilige context Het geluk voor onze geloofsgemeenschap is dat A weet dat hij bij ons niet mag gedronken hebben en dat hij niets kapot maakt in onze gemeenschap; zonder drank in zijn lijf is hij de schappelijkheid zelf. Mensen kunnen het zich veroorloven vooral mee te leven met de man, zonder er in mee gesleurd te worden, zoals wel vaak gebeurt in families. Wanneer iemand iets te veel investeert in A, dan ligt de teleurstelling ook altijd op de loer. Zoals die vrijwilliger die met A optrekt en hem eens met een drinkcompagnon liet overnachten in zijn huis. Nadien bleek alle drank in huis te zijn uitgedronken en de vuilbak gevuld met nog extra lege drankblikjes. Door er onderling over te kunnen praten, weten we tijdig bij te sturen en leren we van elkaar om de soms moeilijke situatie uit te houden. In die zin werken we aan een veilige context voor alle betrokkenen, die ervoor zorgt dat mensen zich kunnen veroorloven verdraagzaam te zijn. Die context laat A ook toe zichzelf te zijn als de gelovige, geëngageerde mens die een alcoholprobleem heeft. Het maakt ook dat we respectvol over A s probleem kunnen blijven praten. Het drankprobleem van A is hanteerbaar omdat hij zelf weet wanneer hij niet kan komen. Hij heeft de vrijheid om weg te blijven, ook al is er een soort verwachting. De taak van A is niet onmisbaar en is voor de liturgie van bij-
[ een alcoholverslaafde in je vrijwilligersploeg ] 7 komstige aard. We zijn dus niet afhankelijk van zijn functioneren. Zijn probleem domineert dan ook de samenkomst en de groep niet. Omdat het ook onder de vrijwilligers bespreekbaar is, primeert de bezorgdheid voor A boven de ergernis. Onbegrip blijft wel bestaan, maar het zorgt niet voor blijvende wrevel of voor mensen die afhaken. Al onze vrijwilligers weten overigens wat kwetsbaarheid betekent, want elk van hen is zelf op een of andere manier, als patiënt of als familielid, met de wereld van de geestelijke gezondheidszorg in nauw contact gekomen. Elkeen heeft zijn kwetsuren en tot op zekere hoogte is dit ook van elkaar gekend. Dit verklaart misschien de gezonde kracht van onze gemeenschap in het omgaan met kwetsbare mensen. Wat de instelling en de collega-zorgverleners betreft zijn er slechts enkelen die over de toestand van A zijn ingelicht. Zolang zijn toestand binnen de kliniek onder controle is, is er ook geen probleem. De aanwezigheid van A is bewust beperkt tot de vieringen en het koffiemoment; het engagement duidelijk omlijnd. Contact met andere patiënten of hulpverleners is dus minimaal. Hij zal bv. niet naar de afdelingen gaan om patiënten terug te brengen. We behouden bewust die distantie. Dit alles ligt in het verlengde van de eigenheid van onze kliniek, waar geen specifieke afdeling voor afhankelijkheidsproblematiek bestaat. Alcoholverslaving wordt hier enkel als secundaire problematiek behandeld. Zoals bij veel van onze eigen ex-patiënten, waar genezen niet direct tot de mogelijkheden behoort, bieden we een vorm van ondersteuning aan die niet veel energie opslorpt, maar die wel een groot verschil kan maken voor de betrokkene, die weet dat hij ergens iemand mag zijn. Het is niet omdat je niet van je probleem afkomt, dat je bent afgeschreven. Maar omdat alcoholverslaving zo destructief is, is de zelfbescherming van derden en van de gemeenschap prioritair. Een aantal voorwaarden moeten vervuld zijn om samen verder te kunnen gaan. Niet afgeschreven dus, maar wel met extra behoedzaamheid benaderd. Besluit Elk verhaal van een alcoholverslaafde is een ander verhaal. Maar wat duidelijk naar voor komt is de onmacht om iemand op het rechte spoor te zetten. Enkel het hier en nu van de structuur, de context, de medemensen die we als gemeenschap te bieden hebben, liggen in onze macht. Zo iemand opnemen in een oprechte gemeenschap is geen evidentie. De gemeenschap moet er sterk genoeg voor zijn. Er moet zeker ook voldoende gelegenheid zijn om te ventileren en om genuanceerd te bespreken. En er moet voldoende bescherming ingebracht worden naar de gemeenschap toe. Het is en blijft een kwestie van uithouden en werken met beperkte verwachtingen. Door wel te hopen op maar niet te verwachten dat hij van de alcohol verlost geraakt, kunnen we voldoende veiligheid en afstand bewaren zonder hem te verliezen. Als groep zijn we blij dat we A een plaats in ons midden kunnen geven, waarin hij heel duidelijk een positieve inbreng heeft. Het doet recht aan de persoon van A en aan onze roeping van levengevende gemeenschap. Heel beperkt, maar wel concreet aanwezig, lankmoedig, verdragend en met de nodige zelfbescherming als gemeenschap. Zo verdragen we het probleem van onze vrijwilliger en appreciëren wij onze medemens, die in geloof mee viert, bidt en gemeenschap vormt, met vallen en opstaan. Over de auteur De identiteit van de auteur is bekend bij de redactie.
8 PASTORALE PERSPECTIEVEN 155-2012/2 Sinds vele jaren is er vanuit de St. Jozefkliniek te Pittem een werking gegroeid rond de zorg voor priesters, diakens, religieuzen en allen die werken in de Kerk die worstelen met psychische en/of afhankelijkheidsproblemen. In het bisdom Brugge wordt deze werking gedragen door het Zorgteam. Vanuit dat team worden we gezonden om mensen uit de doelgroep op te zoeken en hen te tonen dat er wegen bestaan naar een ander en gezonder leven, zonder drank of medicatie en dat er bijstand bestaat voor hun psychische problemen. Daarbij gaan we soms ten huize van de persoon in kwestie of komen zij tot bij ons. Diaken Christiaan vergezelt mensen vaak ook naar AA en houdt regelmatig contact met wie het wenst en nodig heeft, ook al vonden ze de weg naar professionele hulp. verhalen van zorg en zelfzorg Verslavingsproblematiek binnenkerkelijk belicht Door Tine Van Belle Iedereen kan een bezorgdheid bij ons melden. Een familielid, vriend, confrater of overste, een parochiaan of parochie assistent of pastor. De meldingen komen uit alle mogelijke hoeken. Bij elke melding gaan we eerst discreet op zoek naar bevestiging hiervan om dan pas over te gaan tot een ontmoeting met de betrokken persoon. Vanuit die ontmoeting wordt gezocht naar mogelijke oplossingen en begeleiden we de betrokkene hierbij. Ook daarna blijven we een aanspreekpunt voor alle betrokkenen en gaan we mee op weg. Vaak een weg van lange adem, maar een van dood naar leven. Deze weg wordt een verhaal, een verhaal over die mens, maar vooral van hem of haar. Verhalen vol valkuilen Fundamenten Alles start met een verhaal. Het eigen verhaal. Het verhaal over ons verteld van voor we er waren, van toen we klein waren, of ziek, of trots, of De priesters, diakens, religieuzen, die we ontmoeten, hebben elk hun heel eigen, singulier verhaal. Maar voor wij ze zelf kunnen ontmoeten, horen we meestal eerst verhalen over hen. Verhalen die gekleurd zijn door de bril van de verteller. De kleur varieert van heel zakelijk, helder en fris, tot duister en zwartgallig. En daartussenin alle schakeringen van vertrouwend, hopend, zorgend en bezorgd,
Tine Van Belle [ verhalen van zorg en zelfzorg ] 9 Het komt er op aan om bij de uiteindelijke ontmoeting met de betrokkene zelf, het subject zijn eigen verhaal te laten tekenen met zijn heel eigen kleuren. Hem of haar de kans geven om zelf op verhaal te komen. schamper, verwerpend. Het komt er op aan om bij de uiteindelijke ontmoeting met de betrokkene zelf, het subject zijn eigen verhaal te laten tekenen met zijn heel eigen kleuren. Hem of haar de kans geven om zelf op verhaal te komen. Niet zelden vindt dat verhaal zijn wortels in kinder- en jeugdjaren waar we reeds kwetsuren of kwetsbaarheden merken. We horen vaak verwarring van posities. Kinderen die een ouderof partnerrol op zich moeten nemen. G: Voor zover ik mij kan herinneren, was ik mij in mijn kinder- en jeugdjaren erg timide, teruggetrokken, voelde mij in gezelschap niet erg op mijn gemak. De veeleisendheid van mijn vader in verband met studies voelde ik aan als een ondraaglijke druk. Ik was onzeker en had faalangst. Iets nieuws aanpakken was voor mij erg moeilijk; het onbekende schrok mij af. P: Toen mijn ouders besloten uit elkaar te gaan, begon mijn moeder van alles aan mij te vragen. Ze kwam om raad en steun, ze vertelde me dingen over mijn vader die ik niet hoefde te weten. Het was allemaal zeer verwarrend en ik wist niet wat ik ermee moest aanvangen. Ik was toen net begonnen aan het seminarie en ze vond dat ik, als toekomstig priester, een stut voor haar moest zijn, maar moest proberen om mijn vader om te praten. Het kon toch niet dat een priester gescheiden ouders had? Bij velen die wij ontmoeten, spreekt hun verhaal van een kwetsbare psychische structuur dat het fundament is waar men het leven op bouwt. Men is beter af met degelijke funderingen voor een stabiele constructie, maar jammer genoeg ontbreekt die soms of zijn ze broos. We merken in vele verhalen vaak het onvermogen om adequaat te reageren op de vragen, eisen, die op hem of haar af komen. Het is alsof het subject niet gewapend is om zijn grenzen te bewaken en dus laat men zich overrompelen, overspoelen door de al dan niet uitgesproken vraag van de ander. Een houding van Heer, doe met wij wat U wil, wordt zeer letterlijk genomen. Die Heer kan allerlei vormen aannemen: vader, moeder, overste, collega, Zelfbeeld en ideaal G. schetst zichzelf als een timide, onzeker kind met faalangst. Hij voelde zich jarenlang minder, zwak, ontoereikend, ook als priester. Alle anderen zijn beter. Bij hen gaat alles vanzelf. Uiteraard is niets minder waar, maar deze grondhouding horen we heel vaak. Men is er van doordrongen en bekijkt zichzelf door deze, zwart gekleurde bril. Men ervaart zichzelf als niet opgewassen voor de taak die voor zich ligt. Het ideaal als priester of religieuze ligt vaak mijlenver van het beeld dat men van zichzelf heeft. Anderzijds is de spiegel die men zichzelf voorhoudt, vaak vertekend. Elke priester, religieuze, diaken of pastor, moet zijn heel eigen weg vinden in de kerk. Elke roeping is hoogst persoonlijk en dus anders. Zich spiegelen aan een ander, leidt soms tot verwrongen zelfbeelden en idealen. Zo vond P. dat hij er inderdaad moest zijn voor zijn moeder én vader, ook al wilden of konden die niet meer met elkaar praten. Hij wist zich verscheurd tussen beiden, wilde loyaal zijn, maar voelde de druk om te kiezen voor een van beiden partijen. Een onmogelijke keuze uiteraard. En moet een priester daar niet boven staan? Veel priesters en religieuzen beladen zichzelf met een bovenmenselijke positie. Verheven boven menselijke behoeftes, noden, kwetsbaarheden. Zij moeten er zijn voor iedereen, op hen mag iedereen rekenen en steunen. Als zij iets doen, moet het perfect gaan. Bij hen moet het gebed vanzelf gaan
10 PASTORALE PERSPECTIEVEN 155-2012/2 B: Ooit gaf ik eens een lezing voor vormselcatechisten en die was op veel enthousiasme onthaald geweest. Ik kreeg een massa lovende kritiek. Maar de week daarop moest ik diezelfde vorming ergens anders ook geven. De druk, die was enorm en ik begon bang te worden dat het niet zo goed zou zijn als de eerste keer. Dus dronk ik me, een hele tijd voor ik moest vertrekken, moed in. Eentje om te ontspannen, en dan nog eentje, want misschien was eentje niet genoeg om vlot door die lezing te gaan, en nog eentje Met alle gevolgen van dien. W: Onze God is een zwijgende God, een afwezige God geworden. En nog sterker hoe meer verslaafd, hoe verder van God hoe minder geloof. Sociaal netwerk We horen vaak de opmerking dat priesters verslaafd raken door eenzaamheid. Het is niet omdat iemand alleen woont, dat hij per se ook eenzaam is. Noch dat eenzaamheid een rechte weg naar verslaving is. Er moet meer aan de hand zijn dan eenzaamheid alleen. Het is waar dat een aantal priesters, maar ook Er is dus een dubbele problematiek. Enerzijds weet de verslaafde niet hoe om hulp te roepen, worden zijn kreten niet gehoord of weet hij zelfs niet of er überhaupt nog een weg uit deze situatie is. En anderzijds worden hem of haar nog weinig credits gegeven, zijn er weinigen die nog met hem of haar op weg willen of durven gaan. Wie kan hij dan nog aanspreken? religieuzen die toch in een gemeenschap leven, zich eenzaam voelt, alleen en verlaten. Vooral het element van verlatenheid kan aanleiding geven tot drankzucht of een andere afhankelijkheid. We horen vooral dat mensen nergens gehoord werden of hun moeilijkheden niet durfden te delen met anderen, zelfs niet met een geestelijk leider. Men probeert de schijn zo lang mogelijk op te houden. En dat heeft dan weer alles te maken met dat ideaalbeeld. Er zijn uiteraard ook de anderen die je aan de kant duwen, die je be- en veroordelen. W: De buitenwereld (de gelovigen, je familie ) verwijt je je zwakheid, na de zoveelste val en de verbreking van de belofte aan hen, om minder te drinken De vernedering en schaamte stapelen zich op, en het zelfvertrouwen wordt nog minder. Er is dus een dubbele problematiek. Enerzijds weet de verslaafde niet hoe om hulp te roepen, worden zijn kreten niet gehoord of weet hij zelfs niet of er überhaupt nog een weg uit deze situatie is. En anderzijds worden hem of haar nog weinig credits gegeven, zijn er weinigen die nog met hem of haar op weg willen of durven gaan. Wie kan hij dan nog aanspreken? Zijn er mensen bij wie hij zijn verhaal, angsten, vragen en kwetsbaarheden kwijt kan? G: Het ging niet om een onweerstaanbare drang naar alcohol, maar ik dronk enkel en alleen omdat ik mij meer op mijn gemak voelde. Toen dit enigermate begon te ontsporen stuurde mijn directeur mij naar een psychiater, met het doel een behandeling te krijgen tegen dat verlangen naar drank. Een jaar lang ging ik op consultatie, elke week. Alles was gericht op het drankgebruik (eigenlijk een symptoom van een dieper liggend probleem, dat ik mij toen niet realiseerde). De psychiater groef ook niet dieper en ik was bovendien erg gesloten, kon niet over mijzelf en over wat in mij leefde praten. L: Ik wist wel dat er een probleem was en dat drinken niet echt een oplossing is, maar mijn overste is
Tine Van Belle [ verhalen van zorg en zelfzorg ] 11 een vrij koel en harde persoon. Ik kon bij haar niet terecht met mijn zorgen. Mijn geestelijk leider was niet zeer regelmatig beschikbaar zodat er niet echt een vertrouwensband was. Mijn ouders waren overleden, mijn zus woont ver. Ik wist niet met wie ik hierover kon praten, al wou ik dat wel. Verhalen vol hoop Als wij op weg gaan met een priester, religieuze, diaken of pastor, dan gaat het op de eerste plaats om een goeie ontmoeting mogelijk te maken. Een ontmoeting van mens tot mens, in alle nederigheid, in alle openheid. Wie ben jij? Hoe voel je je? Wat leeft er in jou? Dat is de eerste vraag. Wij hebben helemaal niet alle antwoorden of oplossingen op zak, maar we willen op weg gaan met diegene die voor ons zit. Soms zit diegene in zak en as, soms agressief en in de verdediging gedrukt na zoveel goede raad en betweterij. Wie ben jij? Jij als uniek subject, met je heel eigen structuur en mogelijkheden, maar ook kwetsbaarheden. We gaan met dit alles tastend op weg en schaven het al te drukkend ideaal bij tot het draaglijk wordt, proberen de brokstukken van de wankele fundamenten steviger te maken en te bouwen aan een dragend sociaal netwerk. We proberen de priester, diaken, religieuze of pastor de mantel van zijn taak en plaats in de kerk te laten afleggen om weer gewoon mens te zijn. Een mens aan wie niets menselijk vreemd is. H: Ja, ik heb een relatie gehad met een man, ook al was ik al in het klooster. Maar het was de buurman van mijn ouders bij wie ik soms op de kinderen paste en ik werd verliefd. Het mocht niet, maar toch je bent de eerste aan wie ik dit durf zeggen. F: Nu ik ingezien heb dat ik begon te drinken omdat de taak als overste waar men mij voor geroepen had uit X, te zwaar was. Ik heb een afspraak gevraagd met hem, om een andere taak te vragen. Deze kan ik niet aan en dus moet ik er iets aan doen. Heel soms, maar meestal niet, wordt hierbij ook de eigen roeping in vraag gesteld. Heel vaak wordt de roeping bijgesteld, realistischer en eigentijds gemaakt. Haalbaarder ook. De tweede vraag is wat iemand verlangt. Verlangt te zijn, te hebben, te zeggen, te doen, De antwoorden zijn niet simpel, een eenduidig en worden met vallen en opstaan geformuleerd en bijgeschaafd. Het zijn niet onze antwoorden, maar die van de persoon zelf. En uiteraard moeten deze een beetje compatibel zijn met de taak die men als priester, religieuze of pastor in de Kerk heeft. En dus is er regelmatig overleg nodig met oversten. Vaak zetten mensen zelf die stappen, soms gaan ook wij hierin mee. Soms om verlangens te vertalen, soms om een al te drukkend en eisende ander wat op afstand te houden, soms gewoon als getuige. En heel soms om zaken in naam van het subject te bespreken of te vragen als hij of zij het echt niet zelf aankan. Hoe helend is het niet om dan echt gehoord te worden. G: De gezondheidsproblemen die opdoken brachten met zich mee dat ik vroegtijdig op pensioen werd geplaatst. Een reden te meer om overal af te blijven. Ik kreeg dan een job op het bisdom en kon zo mijn tijd zinvol invullen. Het gaat er om de kwaliteiten van de persoon een kans te geven, in plaats van vast te blijven hangen aan wat in het verleden is gebeurd. En soms zijn die kwaliteiten miniem of zeer kwetsbaar. Toch hebben we de taak om mensen blijvend bij te staan, te vergeven, kansen te geven. M. dronk zijn lever kapot, kreeg heel wat gezondheidsproblemen die opvolging noodzakelijk maken en hem fysiek zeer beperken. Ook al is hij een jonge priester, toch weet men in het bisdom dat men hem maar men mondjesmaat kan inzetten en wordt hem een heel beperkte taak gevraagd. Zijn inzet als priester is minimaal, maar als mens staat hij zijn zieke en oude moeder bij als inwonende mantelzorger. Daarnaast draagt hij in het weekend de mis op in een instelling waar men om een priester vroeg. Zo kan hij zijn priesterschap blijven beleven, wat voor hem zeer belangrijk is, maar is hij ook op menselijk vlak een steun voor de familie.
12 PASTORALE PERSPECTIEVEN 155-2012/2 Bij het zoeken naar deze oplossing, gingen we een hele tijd intensief met hem in gesprek om op zoek te gaan naar wat hij verlangde, binnen de gegeven mogelijkheden. Met deze gegevens trokken we dan naar de verantwoordelijke vicaris om ook daar samen op zoek te gaan naar een compromis tussen wat de Kerk verlangt en verwacht en wat het subject als mogelijk acht en het meest aansluit bij zijn verlangen. Het mag en kan niet bij woorden alleen blijven, maar we moeten wel vertrekken van het materiaal dat ons gegeven werd, de letterlijke woorden die gebruikt worden. Hoe zeer wij ook willen dat iemand stopt met drinken, dit is alleen mogelijk op de wijze van die unieke persoon. De derde vraag peilt naar welke stappen nu gezet zullen worden? Vanuit wat gehoord werd, moet ook gewerkt worden naar heling. Het mag en kan niet bij woorden alleen blijven, maar we moeten wel vertrekken van het materiaal dat ons gegeven werd, de letterlijke woorden die gebruikt worden. Hoe zeer wij ook willen dat iemand stopt met drinken, dit is alleen mogelijk op de wijze van die unieke persoon. B: Zolang de woorden in mijn hoofd blijven draaien en ik ze niet gezegd krijg, zal ik er niet van af geraken. Ik kan dan niet anders dan ze te marineren om ze stil te krijgen. We horen hier dat de woorden die dat subject hoort, vaak teveel zijn en blijven malen in het hoofd. Vooraleer een andere weg mogelijk is, zullen die woorden gezegd moet worden. Dan komt het erop aan om die persoon aan het spreken te krijgen. Soms is dat een heel moeizame weg. Maar we kunnen niet anders om dit te volgen en te doen. Pas dan wordt het mogelijk om de drank te laten. De mogelijkheden naar heling zijn dus zo divers en uniek als er mensen zijn en men kan niet anders dan een particuliere weg gaan. Het is vaak ook een dubbele weg: een verhaal maken van zijn eigen leven en verleden, en tegelijk aan de toekomst bouwen, hoe broos ook. Voor ons houdt dit ook een dubbele taak in. Enerzijds meegaan in de oplossingen die mensen vinden en tegelijk ook de verantwoordelijken aanspreken en met hen mogelijkheden zoeken in de opdracht van de betrokkene. Dat kan zijn: van parochie of taakinvulling veranderen. Dat kan ook een open gesprek met een overste zijn of van plaats veranderen, enz. Ook daar weer ontelbare mogelijkheden. Eenmaal iemand zijn probleem inziet, is hij of zij vaak in staat om zelf naar de verantwoordelijke te stappen en zijn oplossing voor te leggen of te vragen om op zoek te gaan naar een weg die meer leven schenkt en hij of zij zinvol werk kan doen. Dit vraagt een openheid van verantwoordelijken, wat niet altijd vanzelfsprekend is. Want ook daar gaan de verhalen de mens voor: Och, wie wil daar nu mee samen werken? Die heeft het al overal verkorven. Dat is een hopeloos geval, we hebben er al van alles mee geprobeerd, maar er lukt toch niets. Dat is een vogel voor de kat. Het is aan ons, maar ook aan iedereen die wat zorg wil dragen voor zijn medemens en collega of confrater, om een open geest te behouden en het 7 maal 70 maal daadwerkelijk te beleven. Dan worden er echte slaagkansen gegeven aan de geopperde mogelijkheden die vertrekken van het verhaal van het subject zelf. Een gedegen kennis van het psychisch functioneren van mensen, is bij dit werk onontbeerlijk. Wanneer er inzicht is in de psychische logica van een subject, dan kan er heel veel. Het is dus aan ons om dat inzicht te delen opdat er een beter begrip ontstaat over het subject en valkuilen vermeden worden en de infernale, dodelijke herhaling doorbroken wordt en kansen gecreëerd worden om een levendiger verhaal te schrijven, samen met en gedragen door anderen.
Tine Van Belle [ verhalen van zorg en zelfzorg ] 13 Zorg is ook een les in zelfzorg. Het is dus goed om de eigen fundamenten, het eigen verhaal te schrijven en te bekijken, op te ruimen en de valkuilen te (h)erkennen. Verhaal van zorg en zelfzorg Wat geldt voor de zorg voor anderen, geldt uiteraard ook voor elk van ons die zorg willen dragen. Zorg is ook een les in zelfzorg. Het is dus goed om de eigen fundamenten, het eigen verhaal te schrijven en te bekijken, op te ruimen en de valkuilen te (h)erkennen. Hoe zien we onszelf? Wat denken we dat anderen, de Ander, van ons verwachten? En ligt dit in onze mogelijkheden? Probeer ik dat op m n eentje te realiseren of heb ik voldoende klankborden en toetsstenen? Op werk- en persoonlijk vlak is (persoonlijke) supervisie een gouden instrument. Maar ook een sociaal netwerk is heel belangrijk. Vrienden, familie, een partner waar je andere dingen mee kan doen en beleven dan enkel werk is noodzakelijk. Een pauze waarbij men alles even achterlaat en loslaat is onontbeerlijk. Kleine pauzes gedurende de dagen en de week, maar ook een tijdje echt vakantie om de batterijen op te laden. Want wie er wil zijn voor anderen, moet zichzelf verzorgen én laten verzorgen. Het is helend om bij te sturen en soms een radicaal andere koers te varen, in respect voor zichzelf en zijn verlangen. Zo wordt het eigen verhaal steeds boeiender en kan je een baken zijn voor andere verhalen. Met oprechte dank aan alle personen wiens getuigenis ik mocht verwerken. Het zijn verhalen die aantonen dat de weg van dood naar leven mogelijk is. Over de auteur Tine Van Belle is licentiate Godsdienstwetenschappen en psychoanalytica met eigen praktijk, coördinator van IOW De Achthoek te Harelbeke (www. achthoek.org), parochie-assistent in het kader van de zorg voor priesters, diakens, religieuzen en leken werkzaam in de Kerk die te kampen hebben met psychische en/of verslavingsproblemen. Contactgegevens Website: www.hetzorgteam.be. Op de site staan alle contactgegevens van de medewerkers.
14 PASTORALE PERSPECTIEVEN 155-2012/2 De mate waarin iemand volgens bepaalde normen en waarden geslaagd is in zijn leven is niet zo belangrijk. Wel de openheid, de oprechtheid en het vertrouwen waarmee hij zowel wil terugkijken op als verder gaan met zijn leven. Daar draait het om in de pastoraal. De pastor moet zelf eerst in de spiegel durven kijken en zien wie hij werkelijk is in plaats van zijn eigen negativiteit op andere mensen te projecteren. Wie bereid is zelf af te dalen in het dal van zijn duisternis vindt voldoende kracht om de berg op te trekken. Enkel wie durft te zien dat hijzelf onnoemelijk faalt in zijn leven (of heeft gefaald) kan barmhartig zijn voor zijn medemens en iets bereiken wat werkelijk van betekenis is. open veld Pastoraal ervaringsbericht vanuit een gespreksgroep met verslaafde mensen Door Kris Luysterborg De insteek Op dinsdagvoormiddag houd ik in onze psychiatrische instelling een gesprekgroep met de mensen van de opnamegroep van de behandelafdeling voor verslavingsproblematiek. Deze mensen zijn pas opgenomen in het ziekenhuis, vrijwillig of op aandrang van partners of familie of door een opgelegde maatregel. Op de afdeling in de observatiegroep verblijven ze twee à drie weken om vervolgens een programma in een verdere behandelgroep te volgen, afhankelijk van de observaties en de beslissingen van het afdelingsteam. In deze eerste week/weken kom ik op de afdeling om de gespreksgroep Open Veld te houden, waartoe mensen beleefd en vrijblijvend worden uitgenodigd. Ik begin met een voorstelling van zowel mijzelf als van de pastorale dienst. Ik vermeld dat deze gespreksgroep een initiatief is van de pastorale dienst in overleg met de afdeling. Het is bovendien niet enkel een gespreksgroep voor gelovigen, maar tevens een vrijplaats voor alle mensen die het woord willen nemen, onafhankelijk van hun levensbeschouwelijke opvattingen. Zowel mensen met een gelovige, spirituele of religieuze dimensie op hun bestaan als atheïsten, vrijzinnigen, agnosten of andersgelovigen mogen het woord nemen. Ik verhelder dat de pastorale dienst tevens de levensbeschouwelijke dienst is; dat we niet zozeer geïnteresseerd zijn in ziektebeelden, noch in de therapeutische activiteiten die toegepast worden op
Kris Luysterborg [ OPEN VELD ] 15 de zieke mensen, maar dat we geïnteresseerd zijn in de existentiële beleving van de zieke of verslaafde mens. Dit stelt veel mensen gerust, daar zij pastoraal nog vaak verwarren met klerikaal of enkel gericht op katholiek gelovigen. De mensen geven woorden aan wat er in hen leeft en aan hun levensverhaal. Er zal zeker een therapeutisch effect zijn, maar wat dit is, is moeilijk in te schatten. Dit is ook niet belangrijk voor mij. Het werk dat ik doe staat los van de vruchten die kunnen komen. Ik werk niet resultaatgericht. Daar heb ik geen macht over. Ik wil slechts plaats geven of duiding en verheldering bieden aan existentiële ervaringen. Dat is mijn rayon. De innerlijke kracht van waaruit ik aanwezig ben is voldoende om dat proces te gaan en los te weken bij anderen. Eenzaamheid is eenzaamheid, leegte is leegte, misbruik is misbruik en geweld is geweld; dat los je niet op met trukjes en wetenswaardigheidjes in een gespreksessie. De verslaafde mens ervaart een grote existentiële leegte en eenzaamheid in zijn leven. Deze leegte wordt niet gecompenseerd door een gezond relationeel netwerk, een gemoedsrust gevend geloof of levensbeschouwing noch door de praktische zaken van het dagelijks leven. Mijn persoonlijke situatie moet niet geheim blijven en dus vertel ik hen dat ik gehuwd ben en twee kinderen heb en dus geen priester ben! Ik stel hen gerust dat ik geen (ergo-)therapeutische hulpmiddeltjes als foto s, collages en kunstwerkjes of tekstjes allerhande gebruik om ze iets over zichzelf te laten vertellen. Wel deel ik hen mee dat rituelen en liturgie een redelijk groot deel van mijn agenda uitmaken in het ziekenhuis. Ik doe namelijk vijf woorddiensten per week op verschillende afdelingen. Bedoeling is de kwetsbare ruimte creëren waarbinnen mensen in een vertrouwelijke sfeer iets over zichzelf, hun levensverhaal, hun opvattingen willen vertellen en delen met elkaar. En dat werkt. De stilte mag vallen, zelfs drukken Maar uiteindelijk wordt er altijd het woord genomen en komen mensen op verhaal. Ik mijd discussies over het geslacht der engelen, de kruistochten of de dogmatische opvattingen of de leer van de paus van Rome. Bedoeling is aan introspectie te doen en hierover communiceren. De ruimte creëren om mens te worden aan elkaar. Ervaringen delen die herkenbaar zijn. Het probleem De kern van de alcoholische persoonlijkheid is mijns inziens een samenvallen en op elkaar inspelen van zowel existentiële als biologische factoren. De verslaafde mens ervaart een grote existentiële leegte en eenzaamheid in zijn leven. Deze leegte wordt niet gecompenseerd door een gezond relationeel netwerk, een gemoedsrust gevend geloof of levensbeschouwing noch door de praktische zaken van het dagelijks leven. Het leven komt in functie te staan van de ontsnapping aan die leegte. En met het letterlijk intoxiceren van die leegte en dus van de geest en het lichaam wordt die leegte en eenzaamheid enkel groter. Het lichaam of de biochemie zegt bij elke inname van alcohol Hoera! Verlossing! En dus wordt de verslaafde zowel psychisch als biologisch aangespoord om nog meer in te nemen. Deze onderlinge psychisch-biologische werking is eigen aan de alcoholische persoonlijkheid. Want hoe meer de verslaafde zich richt op het bekomen van zijn spul, hoe minder tijd en energie gestoken wordt in communicatie en relatie met de omliggende wereld. In tegendeel de buitenwereld komt in dienst te staan van het bekomen van de psychoactieve stof. Die stof creëert de illusie van de roes en de ontsnapping, die als een boemerang terugkeert en de verslaafde nog dieper de put induwt.
16 PASTORALE PERSPECTIEVEN 155-2012/2 Aldus vergroot de leegte en de eenzaamheid en dus de verslaving, tot het point of no return is bereikt en de crash onvermijdelijk volgt: in het slechtste geval de dood, in het beste geval een opname. De opname confronteert de verslaafde met zijn miserabele toestand. Vaak is hij/zij zijn werk kwijt en zijn relaties ernstig verstoord. Vaak worden deze factoren (werkloosheid, echtscheiding, stress ) door de patiënten aangehaald als factoren die de verslaving in de hand werken. Schaamte voor het zich laten gaan is ook één van de terugkerende elementen. Je kan geen openheid en kwetsbaarheid verwachten van mensen als je zelf niks van jezelf durft laten zien. Mensen ruiken angst. En angst werkt besmettend. Mensen voelen ook intuïtief vertrouwen aan en geven dan zichzelf, of toch een stuk. De begeleiding Belangrijk in de begeleiding is de authenticiteit van de pastor. Wie niet in het reine is met zijn eigen kwetsbaarheid en de existentiële ervaringen van leegte en eenzaamheid en hierin geen lange spirituele weg heeft afgelegd kan onmogelijk het draagvlak creëren waarin uitwisseling en communicatie tot stand kunnen komen. De kwetsbaarheid waarin mensen durven gaan staan en het vertrouwen dat mensen bereid zijn te geven is recht evenredig aan het vertrouwen dat de pastor kan geven of uitstralen en dat de mensen ervaren. Wie op korte tijd met mensen naar de diepte wil duiken kan niet zelf op afstand blijven staan. Je kan geen openheid en kwetsbaarheid verwachten van mensen als je zelf niks van jezelf durft laten zien. Mensen ruiken angst. En angst werkt besmettend. Mensen voelen ook intuïtief vertrouwen aan en geven dan zichzelf, of toch een stuk. Bovendien zijn verslaafde mensen vaak gevoelige mensen (toch zeker die die willen/ durven praten). Af en toe is het nodig om in te grijpen wanneer alfamannetjes gedrag voorkomt. In een groep trekken sommige individuen al snel alle aandacht naar zich toe of profileren zich als de helpende therapeut. Besluit Van al de psychische aandoeningen die mensen kunnen ondergaan lijkt mij dat verslavingsproblematiek het best als een existentiële ziekte beschreven kan worden. De verslaafde mens is als het ware existentieel ziek. Opgesloten in zijn eenzaamheid en leegte is hij onvermogend om zich gelukkig of verbonden te voelen. Dit onvermogen uit zich in een drang naar alcohol of geneesmiddelen die een pseudo-geluksroes moet opwekken, maar die in feite net het tegenovergestelde effect heeft. Waar de verslaafde hoopt te ontsnappen aan zijn gevoel van ellende loopt hij er net nog meer in vast. De vicieuze cirkel is moeilijk te doorbreken. Veel verslaafden recidiveren na een kortere of langere periode van nuchterheid. De begeleider is vaak getuige van dit proces en heeft hopelijk zelf het geduld, de naastenliefde en de moed om telkens terug mee op weg te gaan. Een leven van gebed, meditatie en voldoende humor zijn noodzakelijke elementen om stand te houden in de redelijk solitaire functie van pastor op een verslaafdenafdeling. Over de auteur Kris Luysterborg studeerde achtereenvolgens handelswetenschappen (kandidaturen), filosofie (kandidaturen) en godsdienstwetenschappen (licentiaat). Hij is pastoraal werker in het Psychiatrisch Centrum Bethanië te Zoersel en in het PVT De Landhuizen te Zoersel. Kris werkte voordien in het onderwijs als godsdienstleraar en als penitentiair beambte (cipier) in de strafinrichting te Merksplas. Hij is gehuwd en heeft een tweeling van 7 jaar.
dr. Jos W.M. Roemer [ pastorale zorg en alcoholverslaving ] 17 Zorg om alcoholverslaafden vanuit een pastorale houding kennen we reeds lang. Toen de gevolgen van de industrialisatie onder arbeiders in de 19de eeuw zichtbaar werden in de vorm van alcoholproblematiek, waren het onder andere priesters en andere religieuzen die zich inzetten voor deze problemen. In Nederland ontstond onder katholieken een brede volksbeweging onder de naam Sobrietas onder geestelijke aanvoering van de priester Alphons Ariëns. Naast preventieve oogmerken had deze beweging ook curatieve doelstellingen. Ook in andere landen zijn in die tijd en onder die omstandigheden religieuzen in het geweer gekomen om zich te bekommeren om verslaafden aan alcohol. In onze tijd bestaan er nog steeds instellingen voor verslavingszorg met een levensbeschouwelijke grondslag. pastorale zorg en alcoholverslaving Een pastoraaltheologische reflectie Door dr. Jos W.M. Roemer Inleiding De vraag die in deze bijdrage centraal staat luidt: hoe verhoudt pastorale zorg voor verslaafden zich tot zorg in het algemeen? Anders geformuleerd: welke functie kan het pastorale perspectief vervullen in het kader van zorg om alcoholverslaafden? De achtergrond van deze vraag wordt gevormd door twee relevante ontwikkelingen, namelijk die van de professionalisering in de zorg en die van de ontkerkelijking. Deze twee ontwikkelingen zijn overigens niet los van elkaar te beschouwen maar hangen op een bepaalde manier met elkaar samen. Met betrekking tot de zorg voor alcoholverslaafden kunnen we vanaf de 19de eeuw een geleidelijke professionalisering waarnemen, die ertoe heeft geleid dat tal van academische disciplines hun inzichten vruchtbaar hebben gemaakt ten behoeve van de behandeling van verslaafden. Te denken is aan inzichten vanuit de psychologie, de medische wetenschappen en de farmacologie. Huisartsen, psychotherapeuten en verpleegkundigen bieden ambulant of intramuraal, als het goed is in goed teamoverleg, specialistische zorg om verslaafden te helpen.
18 PASTORALE PERSPECTIEVEN 155-2012/2 Hoewel de secularisatiethese sinds het werk van Charles Taylor bekritiseerd of in ieder geval genuanceerd wordt, kan gezegd worden dat het religieuze perspectief, zoals dat in geïnstitutionaliseerde vormen gedurende de afgelopen eeuwen bemiddeld is geweest, voor steeds meer mensen steeds minder vertrouwd is. Een tweede ontwikkeling, die van belang is bij de beantwoording van de centrale vraag, betreft de ontkerkelijking van in ieder geval grote delen van noordwest Europa. De meest recente statistische gegevens m.b.t. de situatie in Nederland laten zien dat van de generatie dertigers zich nog 9% rekent tot de katholieke kerk. Een vergelijkbaar percentage geldt voor de protestantse kerk in Nederland. Hoewel de secularisatiethese sinds het werk van Charles Taylor bekritiseerd of in ieder geval genuanceerd wordt, kan gezegd worden dat het religieuze perspectief, zoals dat in geïnstitutionaliseerde vormen gedurende de afgelopen eeuwen bemiddeld is geweest, voor steeds meer mensen steeds minder vertrouwd is. (Tijdens een ouderavond in het kader van de voorbereiding op de eerste communie van hun kind, die ik recent mocht verzorgen, gaven van de vijftig aanwezige ouders er drie aan dat ze wel enkele Bijbelverhalen kenden ). Zoals gezegd kunnen we deze twee ontwikkelingen, die van de professionalisering van de zorg en die van de ontkerkelijking, ook in hun onderlinge samenhang beschouwen. Binnen de geprofessionaliseerde multidisciplinaire zorg lijkt het pastoraal-theologische perspectief naar de zijlijn te zijn verdrongen. Pastorale zorg lijkt een extraatje, een vijfde wiel aan de wagen, een sluitpost op de begroting. Dreigt hiermee niet een kwaliteitsslag verloren te worden? Deze retorische vraag zal ik in het navolgende uiteraard bevestigend beantwoorden. Ik zal drie centrale begrippen in de zorg voor verslaafden bespreken. In deze bespreking zal blijken dat een pastoraal-theologisch perspectief wel degelijk belangrijk is. Mijn conclusie zal zijn dat het pastorale perspectief een kritisch, aanvullend en oriënterend perspectief is dat kan bijdragen aan de kwaliteit van zorg in het algemeen. Eerste begrip: autonomie Aan het stof dat de publicatie van Wij zijn ons brein heeft doen opwaaien kan afgelezen worden dat de auteur, Dick Swaab, een gevoelige snaar heeft geraakt 1. Wij hechten over het algemeen aan het idee dat wij autonome subjecten zijn, verantwoordelijk voor ons eigen bestaan en vaak voor het bestaan van onze naasten. Het liberale kabinet in Nederland, dat pleit voor het stimuleren van die eigen verantwoordelijkheid, vertolkt een breed gevoelde overtuiging. Wij zijn ten diepste autonome subjecten en maken in vrijheid keuzes die we, soms meer en soms minder, goed hebben overwogen. Wanneer de overweging onzorgvuldig is verlopen of wanneer we onze emoties de overhand hebben laten krijgen, moeten we op de blaren zitten wanneer onze keuze verkeerd uitpakt. De vrijheidsideologie is stevig verankerd in ons mens- en wereldbeeld. Voor verslaafden leidt dit tot een bijzonder perspectief op hun aandoening. Zij blijken niet goed in staat met die vrijheid om te gaan. Om te herstellen moeten ze geholpen worden hun leven weer in eigen hand te nemen. Ze moeten weer kapitein op hun eigen schip leren worden. Een dergelijke herstelroute moet er een zijn van kleine stapjes en gunstige sociale en maatschappelijke omstandigheden. De zorgverleners kunnen faciliteren maar uiteindelijk is het de verslaafde die zelf zijn leven weer op de rails moet zien te krijgen. Het is zijn / haar verantwoordelijkheid. 1. Dick Swaab, Wij zijn ons brein. Van baarmoeder tot alzheimer, Uitgeverij contact, 2010, 480 p.