Bereiden in de apotheek

Bereiden in de apotheek

Bereiden in de apotheek D. Brouwer-van Hulst C.R.C. Huizinga-Arp Derde druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008

Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 5142 8 NUR 891 Ontwerp omslag: Mariël Lam, Empel Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Derde druk, 2008 Basiswerk AG staat onder redactie van: H. Elling (AA) J. van Amerongen (DA) A. Reiffers (DA) Deze druk van Bereiden in de apotheek kwam hiervoor uit in de reeks Kompas voor AG. In deze nieuwe, geheel herziene druk zijn de titels Bereiden van steriele vloeistoffen en Bereiden van geneesmiddelen in de ziekenhuisapotheek samengevoegd met deze titel. Beide titels kwamen ook uit in de voornoemde reeks Kompas voor AG. Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud Voorwoord 1 0 1 Meten en wegen 1 2 1.1 Bereiden 1 2 1.2 Inventaris 1 5 1.3 Wegen en meten 1 6 1.4 Wegen met een balans 1 7 1.4.1 Elektronische balans 1 8 1.4.2 Kalibreren 20 1.4.3 Tarreren 2 0 1.5 Meten 20 1.6 Werken met eenheden 22 1.6.1 SI-eenheden 2 3 1.6.2 Romeinse cijfers 24 1.7 Berekenen van werkzame stoffen en hulpstoffenineenrecept 26 2 Werken met protocollen 30 2.1 Vastleggen en controleren 30 2.2 Bereidingsvoorschriften en protocollen 32 2.3 Protocollering van de voorraadbereiding 33 2.4 Protocollering van de bereiding vanaf een recept 37 2.5 Voor toediening gereedmaken 37 3 Poedermengsels 4 1 3.1 Fijnheidsgraad 4 1 3.1.1 Fijnwrijven 4 2 3.1.2 Zeven 4 3 3.2 Mengen 4 3 3.2.1 Homogeen poedermengsel 43 3.2.2 Poedermengregels 45 3.2.3 Afwijking (verlies) 4 6

6 Bereiden in de apotheek 3.3 Algemene bereidingsprincipes 47 3.4 Bijzondere verwerkingen 48 3.4.1 Verwrijvingen 4 8 4 Capsules 5 0 4.1 Bereiden van capsules 5 1 4.1.1 Bereiding 5 1 4.1.2 Aandachtspunten bij de bereiding van capsules 53 4.2 Bereiden van capsules met Primojelcapsulevulmengsel FNA corticosteroïden 56 4.3 Bereiden van capsules met de oplosmethode 58 4.4 Aanpassen aan handelspreparaat met gebruik van tabletten 58 4.5 VTGM 60 4.6 Verwrijvingen en capsules 60 4.7 Kwaliteitseisen capsules 6 1 5 Vloeistoffen 68 5.1 Steriele en niet-steriele vloeistoffen 6 8 5.1.1 Voor- en nadelen van vloeibare toedieningsvormen 69 5.1.2 Samenstelling 7 0 5.1.3 Naamgeving 7 1 5.2 Oplosmiddelen 7 1 5.2.1 Water 7 1 5.2.2 Andere oplosmiddelen 73 5.3 Fysische en chemische processen 7 7 5.3.1 Oplossen 7 7 5.3.2 Verwarmen en verhitten 7 9 5.3.3 Concentratie(veranderingen) 8 1 5.3.4 Filtreren 8 5 6 Vloeibare toedieningsvormen 86 6.1 Inleiding 86 6.2 Hulpmiddelen en hulpstoffen 87 6.2.1 Hulpmiddelen 87 6.2.2 Hulpstoffen 8 8 6.3 Bereidingsaspecten van oplossingen 89 6.4 Bereidingsaspecten van suspensies 9 3 6.5 Bereidingsaspecten van solubilisaties 9 5 6.6 Bijzondere vloeibare toedieningsvormen 97

Inhoud 7 6.7 Kwaliteitseisen vloeibare toedieningsvormen 99 6.8 Verpakken en etiketteren 99 6.9 Bereidingsaspecten van VTGM 1 00 6.10 Gebruikstermijnen 1 0 1 7 Rectale toedieningsvormen 1 02 7.1 Inleiding 1 02 7.2 Zetpillen en klysma s 1 03 7.3 Bereiden van zetpillen 1 04 7.3.1 Zetpilbasis 1 0 4 7.3.2 Hulpstoffen 1 0 5 7.3.3 Berekenen van de hoeveelheid zetpilbasis 1 05 7.3.4 Rekenvoorbeelden 1 08 7.3.5 Smelten, mengen en uitgieten 1 1 3 7.4 Bereiden van klysma s 1 1 7 7.4.1 Volume, basisvloeistof en geneesmiddelen in een klysma 1 1 8 7.5 Kwaliteitseisen zetpillen en klysma s 1 1 9 7.5.1 In-procescontrole en eindcontrole zetpillen 1 1 9 7.5.2 In-procescontrole en eindcontrole klysma s 1 1 9 7.6 Gebruikstermijnen 1 1 9 7.7 Verpakken en etiketteren 1 20 8 Dermatica 1 22 8.1 Inleiding 1 22 8.2 Bereiden van zalven 1 24 8.2.1 Hydrofobe (= lipofiele) zalfbasis 1 2 4 8.2.2 Verwerken van stoffen in een hydrofiele zalfbasis 1 27 8.2.3 Halfpreparaten van het FNA 1 28 8.3 Bereiden van crèmes 1 28 8.3.1 Olie en water in crème 1 28 8.3.2 Conserveren van crèmes 1 30 8.3.3 De O/W-crème 1 3 1 8.3.4 De W/O-crème 1 3 4 8.4 Basiscrèmes van het FNA 134 8.5 Bereiden van een gel 1 36 8.5.1 Eigenschappen van een gel 1 3 6 8.5.2 Conserveren van gels 1 3 6 8.5.3 Bewaring 1 3 7 8.5.4 Plaats in de therapie 1 3 7 8.6 Bereiden van een pasta 1 38

8 Bereiden in de apotheek 8.6.1 Stijve (vette) pasta s 1 3 8 8.6.2 Waterige pasta s 1 3 8 8.7 Vloeibare dermatica 1 38 8.8 Berekeningen voor het bereiden van dermatica 1 40 8.8.1 Procenten en promillen 1 4 0 8.9 Apparatuur voor het bereiden van grotere hoeveelheden zalven en crèmes 1 42 8.10 Kwaliteitseisen dermatica 1 4 4 8.10.1 Bewaring 1 4 6 8.10.2 Verpakking 1 4 8 8.10.2 Verpakking 1 4 8 8.11 Verpakken en etiketteren 1 48 9 Steriel werken 1 49 9.1 Inleiding 1 49 9.2 Hygiëne 1 50 9.3 Microbiologie 1 50 9.3.1 Micro-organismen 1 5 0 9.3.2 Bacteriën waarop gelet moet worden bij steriele productie 1 5 1 9.3.3 Bacteriën aantonen 1 52 9.3.4 Contaminatiebronnen 1 52 9.4 Desinfecteren 1 5 3 9.5 Sterilisatie 1 5 4 9.5.1 Steriliseren 1 5 5 9.5.2 Sterilisatiemethoden 1 5 5 9.6 Aseptisch bereiden 1 60 9.6.1 De LAF-kast 1 6 1 9.6.2 Aseptisch werken 1 6 4 10 Steriele toedieningsvormen 1 67 10.1 Toedieningsvormen voor het oog 1 67 10.1.1 Oogdruppels 1 68 10.1.2 Oogwassingen (collyria) 1 78 10.1.3 Oogzalven (oculenta) 1 79 10.2 Toedieningsvormen voor het middenoor 1 82 10.3 Steriele spoelvloeistoffen 1 83 10.3.1 Peritoneaaldialyse 1 8 4 10.4 Parenteralia 1 8 5 10.4.1 Toedieningsvormen en -wegen 1 85 10.4.2 Aandachtspunten bij parenteralia 1 86 10.4.3 Bewaring en houdbaarheid 1 88

Inhoud 9 10.4.4 Kwaliteitseisen en controle 1 89 10.5 Parenteralia VTGM 1 89 10.5.1 Vullen van medicatiecassettes 1 8 9 10.5.2 Vullen van ampullen of spuiten voor insulinepompen 1 95 10.5.3 Vullen van een injectiespuit 1 9 8 10.5.4 Bijspuiten aan infuuszak 20 1 10.6 Verpakken en etiketteren 202 11 Arbeid en milieu bij het werken in de apotheek 209 11.1 Arbeid en milieu 209 11.2 Arbo-wet 2 1 0 11.2.1 Zwangerschapsbeleid 2 1 0 11.3 Minimaliseren blootstelling 2 1 1 11.3.1 Stap 1 Bronmaatregelen 2 1 2 11.3.2 Stap 2 Ventilatiemaatregelen 2 1 2 11.3.3 Stap 3 Afscherming 2 1 2 11.3.4 Stap 4 Persoonlijke beschermingsmaatregelen 2 1 3 11.4 Schadelijke stoffen 2 1 3 11.5 Maatregelen voor het omgaan met stoffen 2 1 6 11.5.1 Wat is RiFaS? 2 1 6 11.5.2 LNA-procedures 2 1 8 11.5.3 Kankerverwekkende stoffen 2 1 9 11.6 Veiligheid in de werkruimte 22 1 11.7 Veiligheid voor het milieu 224 Register 226

Voorwoord De derde druk van het basiswerk Bereiden in de apotheek is een samenvoeging van de tweede druk en de katernen Bereiden in de apotheek (Steriele vloeistoffen) en Bereiden van geneesmiddelen in de ziekenhuisapotheek uit de Kompasreeks voor AG. Deze derde druk maakt gebruik van geactualiseerde versies van FNA- en LNA-procedures zoals te vinden op de website van de KNMP Kennisbank. Door de opzet van dit boek en het toevoegen van onderwerpen die vallen onder VTGM (voor toediening gereedmaken) vragen we ook aandacht voor kleine bereidingen in een niet-bereidende apotheek. Bij de publicatie van dit basiswerk gebruiken opleidingen drie eindtermendocumenten. Het eindtermendocument AG 2000 is nog steeds geldend voor opleidingen die niet gekozen hebben voor het competentiegerichte opleidingsmodel. Verder zijn er het Kwalificatiedossier apothekersassistent 2005-2006 en de Landelijke kwalificatie voor de beroepsgroep Apothekersassistenten 2007-2008. Wat betreft de inhoud van kwalificatie of eindtermen ten aanzien van het bereiden van geneesmiddelen, is er nauwelijks verschil in genoemde documenten. We menen dan ook dat dit basiswerk binnen alle drie de eindtermendocumenten bruikbaar is. Dit boek wil de basis leggen voor een beginnend beroepsbeoefenaar, zodat deze in staat is om zelfstandig gangbare farmaceutische producten te bereiden aan de hand van beschikbare protocollen. Het stimuleert de student gebruik te maken van up-to-date informatie op de website van de KNMP Kennisbank. Hierdoor leert zij informatiebronnen te hanteren die in de apotheek gangbaar zijn.

Voorwoord 11 De docent is vrij in keuze en volgorde van de hoofdstukken. Om een voorbeeld te noemen: hygiëne en werken volgens Arbo-richtlijnen begint al in de eerste praktijkles. De achtergronden hiervan kunnen echter op elk willekeurig moment worden besproken. Daarom is dit hoofdstuk aan het einde van het boek geplaatst. Bij Bereiden in de apotheek horen digitaal verkrijgbare vragen en antwoorden en een docentenhandleiding. Deze zijn te vinden via AGcontext (www.agcontext.nl). Wij willen met dit basiswerk een bijdrage leveren aan het onderwijs in bereiden en receptuur en zo mede zorg dragen voor een hoge kwaliteitseis voor bereidingen. Uiteindelijk vormen de NAN-normen en de vigerende LNA-procedures het uitgangspunt van dit boek. Een woord van dank is verschuldigd aan mevr. drs. S.M. Dreijer-van der Glas van het Wetenschappelijk Bureau van de KNMP (WINAp), die heeft meegedacht over de inhoud van dit boek. D. Brouwer-van Hulst C.R.C. Huizinga-Arp