1 Genesis 42. Heusden, ochtenddienst 23 oktober 2016. Gemeente van Christus, Afgelopen week vierde het joodse volk het Loofhuttenfeest, aanstaande dinsdag viert het joodse volk Shimchat Thora, Vreugde der Wet. Dat is de reden waarom we nu niet in Israël zitten. Vanwege die feestdagen is in Israel van alles gesloten, en de hotels zijn dan twee keer zo duur. Op zich jammer, want het lijkt me mooi om een keer Shimchat Thora mee te maken. Wat is dat? Hoe wordt dat gevierd? Op Shimachat Thora viert Israël dat God hen de Thora heeft gegeven, en op een gegeven moment dansen de mensen dan in synagoge rond met de Thora-rollen in de handen. Wat een cadeau! Vreugde der wet! Chaggall heeft dat prachtig geschilderd. Thora = de eerst vijf boeken van Mozes. Thora betekent: aanwijzing, wet. De Thora leert ons hoe wij kunnen leven als kinderen van God en als broeders en zusters van elkaar. Wat betekent dat: dat je je naaste recht doet, barmhartigheid bewijst en dat je eerlijk leeft. Dat valt niet mee. Genesis 4, Kaïn en Abel: Ben ik mijn broeders hoeder? Toch blijft dat de droom van de Thora: dat mensen en volkeren leven als broeders en zusters. Of, zoals we net zongen met Psalm 133: Zie toch hoe lieflijk het is dat zonen als broeders samenwonen. De Thora vertelt ons hoe wij als kinderen van God en als broeders en zusters van elkaar kunnen leven in de vorm van geboden en verboden en verhalen. Bijvoorbeeld via de Jozef-verhalen. Vader Jacob heeft 12 zonen, bij 4 vrouwen. De oudste zon van zijn lievelingsvrouw Rachel is zijn lieveling. Die trekt hij voor, zozeer dat die jongen er raar van begint te dromen. De jaloerse broers pikken dat niet. Ze gooien hem in een put, verkopen hem aan een karavaan, werken Jozef weg. Jozef wordt slaaf in Egypte. Maar terwijl Jozef het in Egypte tot onderkoning schopt, gaat het de broers in Kanaan slecht. In Kannaan heerst hongersnood, terwijl in Egypte overvloed is. Hoe gaan de broers dat onderling oplossen? Kunnen zij weer als broeders samenwonen? De Jozefverhalen brengen ons de leerweg van de Tora heel dicht en herkenbaar op de huid. Wij herkennen die familiegeschiedenis van ouders en kinderen, iedereen met zijn eigen karakter en dromen en belangen, hoe bewaar je dan de vrede in de familie?
2 Wij hebben vandaag Genesis 42 gelezen: Het woord broer komt 20 keer voor in Genesis 42. Genesis 42 gaat dus over broederschap. We zien grofweg drie hoofdrolspelers. Naast alle drie gaan we even staan. Naast vader Jacob. Naast de broers van Jozef. Naast Jozef zelf. We beginnen bij vader Jacob, net als hoofdstuk 42 dat doet. Vers 1. Toen Jacob hoorde dat er in Egypte graan was, zei hij tegen zijn zonen: waarom ondernemen jullie niets? Letterlijk: Jacob ziet in dat er in Egypte graan te koop is, en Jacob zegt tegen zijn zonen: waarom zitten jullie naar elkaar te zien/kijken? In vrede leven als familie begint met zien. Verder zien dan je neus lang is. Daar ligt een taak voor ouders. Die zijn wat ouder die hebben overzicht, die zine meer dan hun kinderen. Vader Jacob ziet in dat er in Egypte graan te koop is, en Jacob zegt tegen zijn zonen: waarom zitten jullie naar elkaar te zien/kijken? Ga wat doen. Vader Jacob is op leeftijd, maar hij is ook ergens blijven steken. Hij verlies van een van zijn kinderen is hij nooit helemaal te boven gekomen. (Die mevrouw in Schoonhoven, in Sola Gratia, doe nog altijd huilde over haar 4- jarige zoontje...) Zo n trauma kan een mens vastzetten. Dat is ook met Jacob gebeurd. Hij had bij Rachel twee zonen; Jozef is dood. Blijft over: Benjamin. En nu klampt vader Jacob zich aan Benjamin vast. Hij stuurt zijn 10 zoons naar Egypte, maar Benjamin... moet bij hem blijven. Vers 4: Jacob liet Benjamins, Jozefs volle broer, niet met de anderen meegaan, uit angst dat hem iets zou overkomen. Vers 38: Benjamin gaat niet met jullie mee... Als hem onderweg iets zou overkomen, dan zou ik door jullie schuld van verdriet in het dodenrijk komen. Dat zijn geen wijze woorden, vader Jacob... Dat is niet rechtvaardig t.o.v. de overige tien. Uiteindelijk zal Jacob Benjamin toch loslaten en naar Egypte laten gaan. De Thora leert ons: je bent nooit te oud om te leren. We zijn nooit te oud om onze trauma s en mankementen te boeven te komen. Vader Jacob: enerzijds is hij verstandig, heeft hij overzicht, visie, hij stuurt hij zijn zoons op een goede manier aan. Anderzijds moet nog steeds leren dat je A. je kinderen: gelijk moet behandelen en b. op een gegeven moment los moet laten.
3 Dan gaan we nu bij de broers staan. Vers 2. Jacob zegt: Ik heb gehoord dat er in Egypte graan te koop is. Ga ernaar toe... Letterlijk: daal ernaar af en koop daal graan voor ons. In het Hebreeuws wordt altijd het werkwoord afdalen gebruikt als je naar Egypte gaat. Gaan naar het slavenhuis, het angstland, het doodsland... dat is een neergaande lijn. Doet een beetje denken aan dood-gaan. Naar Jerualem: ga je op... Naar de tempel ga je op. Dat is een opgaande lijn, een levenslijn. (Over een week, in de bus, vanaf de Dode Zee doe 400 meter onder zeespiegel ligt naar Jezualem dat 800 meter boven de zeespiegel ligt.!) Naar Egypte daal je af. Vers 3. Dan dalen de broers van Jozef af, met zijn tienen, om graan te kopen in Egypte. Maar er is nog iets: Afdalen naar Egypte is hier ook: is ook afdalen in jezelf. Net zoals Jozef afdaalde in Egypte en zichzelf tegenkwam en daar niet slechter van werd. Zo moeten de broers afdalen naar Egypte. En in Egypte moeten ze afdalen in de gevangenis (net als Jozef). En uiteindelijk moeten ze voor hun broer Jozef, d.w.z. door de knieën gaan (zoals hij droomde), ook dat is een vorm van afdalen... Ze zullen er niet slechter van worden. De Thora wijst ons de weg om te leven als kinderen van God en als broeders en zusters van elkaar. Dat is een weg door schade en schande heen. Dat is een weg van afdalen naar Egypte, afdalen in jezelf, door de knieën gaan... Dat is een weg van de oude mens die sterft zodat de nieuwe mens geboren kan worden... Dan zijn de 10 broers afgedaald tot in Egypte. Ze verschijnen voor de onderkoning, pet in de hand. Zij herkennen hun broer Jozef niet, Jozef herkent zijn broers wel. Jozef gaat zijn broers eerst onderzoeken. Vers 7B. Waar komen jullie vandaan? vraagt hij op barse toon. Uit Kanaan, antwoorden ze, We hebben thuis nog een vader en nog een broer, en we hebben nog een jongste broer, maar die is er niet meer. (Het is niet waar wat ze zeggen, want die broer zit voor hen, maar dat beseffen ze nog niet.) Jozef zegt: Zijn jullie geen spionnen? Nee. Volgens mij wel. Nee, echt niet, we zijn hier alleen maar om voedsel te kopen. Nou, laten we eens zien of jullie de waarheid spreken, zegt Jozef. Vers 16: Stuur een van jullie terug om jullie jongste broer op te halen. De rest blijft hier gevangen, totdat het bewijs is geleverd dat jullie de waarheid
4 spreken. Anders zijn jullie spionnen, zowaar de Farao leeft. Daarna hield hij hen drie dagen in hechtenis. De broers maken dezelfde beweging die Jozef zelf heeft gemaakt: afdalen naar Egypte. Afdalen in volkomen afhankelijkheid. En nu ook: afdalen in een gevangenis. Geen drie jaar zoals Jozef maar drie dagen. Maar toch. Na drie dagen verandert Jozef zijn plan. Hij laat negen broers vrij om Benjamin op te halen, en houdt er nog maar één vast: Simeon. Wat Jozef steeds doet is: één broer afscheiden van de anderen. Zoals hij zelf werd afgescheiden van zijn broers. De broers van Jozef moeten zelf doormaken wat Jozef heeft doorgemaakt, om zo tot zelfkennis te komen, om zo te leren wat ze zelf hebben aangericht. De 10 broers stemmen toe en dan lezen we in vers 21: (centrale vers): En ze zeiden tegen elkaar: Dit is onze straf, omdat wij ons niets hebben aangetrokken van de smeekbeden van onze broer, terwijl we toch zagen dat hij doodsbenauwd was. Daardoor zitten wij nu in de ellende. De benauwdheid van Jozef wordt nu ook de benauwdheid van zijn broers. Maar die benauwdheid is ook het begin van iets nieuws. De broers groeien naar een inzicht. Ze geven nu eerlijk toe hoe onbarmhartig ze zijn geweest. Ze nemen hun verantwoordelijkheid. Ze belijden hun schuld. Dat is en blijft bijzonder. Ze zijn allang volwassen, ze hebben de kracht om weer klein te worden. Veel mensen denken van zichzelf: nu ben ik wel volwassen, volgroeid, volleerd, gearriveerd. Toch beginnen we iedere zondagsdienst met een moment van verootmoediging... schuldbelijdenis... Dat lijkt soms een lege gewoonte, maar dat is niet de bedoeling. We menen het. God, hier zijn we, met heel dat zondige verleden van ons. We weten het. Vergeef ons onze schulden, maak een nieuwe start met ons! Anders wordt het nooit wat! Tenslotte gaan we bij Jozef staan. Jozef ziet zijn broers opeens voor zich staan. Hij is niet direct klaar voor een ontmoeting. Daar is tijd voor nodig. Daar moet een mens naartoe groeien. Dat gaat met horten en stoten. Jozef is onderkoning, hij spreekt vanuit een machtspositie. Maar van binnen zit er nog steeds een ontheemde, kwetsbare verworpen jochie... in die put. Op een gegeven moment kan hij zijn tranen niet tegenhouden eigen familie blijft altijd een gevoelig punt! Zo laat Jozef het geld dat zijn broers betalen voor het graan terugleggen in hun bagage. Hij wil niet aan zijn broers verdienen. Ookal hebben zij eerder
5 wel aan hem verdiend. Maar het vertrouwen moet wel hersteld worden. Daar moet wel wat voor gebeuren. Jozef ondervraagt en onderzoekt zijn broers. Met de opdracht Benjamin te halen wil Jozef de broers op de proef stellen om te zien hoe zij met hun jongste broer om zullen gaan in deze crisis. Hoe staat het met hun broederschap? Als Benjamin later zogenaamd de beker van Jozef gestolen heeft (Gen 44) zal duidelijk worden dat ze voor deze broer met hun leven willen instaan. Daarmee bewijzen de broers dat ze hun les hebben geleerd. Jozef weet nu dat zij niet meer als Kain zijn. Ze zijn hun broeders hoeder geworden. Zo gaan de kinderen van Jacob een weerbarstige maar heilzame leerweg. Door de puinhopen van het bestaan heen... wijst de Thora hen, en ons, een weg naar een wereld waarin mensen als broers en zussen met elkaar in vrede kunnen leven. Voor onze verdeelde wereld... is dat een uiterst actuele zaak. Er is een weg naar vrede en verzoening, Dat is wat Israël komende dinsdag weer viert, dat er een weg is naar vrede en verzoening. Shimchat Thora, Vreugde der Wet. Dankzij Jezus hebben ook wij weet van die weg gekregen. Laten wij ook wij die weg dan in vreugde gaan. Amen