Cultuurpolitiek (1) De mens uit de massa redden hed y d ancona 18 Dat de politiek er in dit land de afgelopen decennia niet in is geslaagd om naast inkomen en kennis ook de deelname aan cultuuruitingen wat eerlijker over de bevolking te spreiden, is een vooral voor sociaal-democraten beschamende constatering. Temeer, omdat het een toch al bevoorrechte elite is die van het gesubsidieerde cultuuraanbod profiteert. Het is daarom goed dat we het debat rond cultuurbeleid revitaliseren. Om te beginnen presenteerden de Tweede-Kamerleden Jet Bussemaker en John Leerdam een nota over dit onderwerp, onder de titel De kracht van kunst. 1 Daarna verscheen het Jaarboek 2 van de wbs, geheel gewijd aan cultuurpolitiek, en nu dus dit themanummer van s&d. Men kan de volgorde van deze publicaties niet zo logisch vinden; de toon van de fractienota heeft al dat gebiedende van een hoofdstuk uit een verkiezingsprogramma, terwijl in het Jaarboek wordt geprobeerd om een aantal vragen te beantwoorden die rijzen als men staatszorg voor de cultuur noodzakelijk acht vragen die resulteren in vaak boeiende analyses, bouwstenen voor een programma eigenlijk. Maar hoe dan ook, de actuele aandacht voor het onderwerp is de moeite waard en zal hopelijk uitmonden in voor sociaal-democraten Over de auteur Hedy d Ancona is voorzitter van een aantal culturele instellingen, waaronder het Amsterdamse Fonds voor de Kunst. Van 1989 tot 1994 was zij minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur (wvc). Noten zie pagina 22 relevante afspraken bij formatiebesprekingen op lokaal en landelijk niveau. depolitisering van het cultuurbeleid Dat de sociaal-democratie zich van oudsher heeft bekommerd om dit beleidsterrein, is vanzelfsprekend. De verheffing van de arbeidende bevolking omvatte altijd meer dan een eerlijker beloning en verbetering van de arbeidsomstandigheden. Zinvolle besteding van de vrije tijd door te leren genieten van cultuuruitingen, zelf toneel te spelen of te musiceren, jezelf te ontwikkelen; die immateriële behoeftebevrediging werd in de Arbeidersbeweging gepropageerd en uitgedragen door wethouders als Boekman en Wibaut. En zo meende ook de eerste cultuurminister, de PvdA er Gerardus van der Leeuw, dat cultuurbeleid ertoe diende om de morele oorlogsschade te herstellen. Een slogan waaruit de overtuiging spreekt dat cultuurbeleving wonden heelt, je tot een beter mens maakt. Daarom moest niet alleen de productie van cultuur worden gesubsidieerd, maar moest cultuur ook toegankelijk worden gemaakt voor zo veel mogelijk mensen, door geografische spreiding en door educatie. Over hetgeen wel of geen staatssteun verdiende had Van der Leeuw uitgesproken opvattingen. Hij bepleitte daarom een forse verhoging van het budget van 2,5 naar 10 miljoen gulden en vergaande bevoegdheden voor een kunststichting naar Brits model om dat geld te besteden. Hij ontbeerde echter de steun van zijn partijgenoot Liefinck om het eerste te realiseren, terwijl zijn overige collega s weinig S&D1_2-2006.indd 18 31-01-2006 18:17:52
zagen in een Arts Council, waardoor Van der Leeuw al vrij spoedig het veld moest ruimen. In de jaren daarna werd de cultuurportefeuille meestal beheerd door christen-democraten, een reeks die alleen even werd onderbroken door Vrolijk (PvdA) en Van Doorn (ppr). Maar veel maakte dat niet uit. Het algemeen onderschreven idee in de jaren 60 en 70 was dat kunst maatschappelijk relevant moest zijn, in dienst moest staan van de samenleving. De realiteit was echter dat die opvattingen absoluut geen betekenis hadden bij de beoordeling van kunstuitingen. De Raad voor de Kunst, die in 1947 in het leven was geroepen om de minister gevraagd en ongevraagd te adviseren over de toedeling van subsidies, hechtte in haar oordeel vooral waarde aan vernieuwend elan. En zo groeide de afstand tussen een kunstminnende elite en het grote publiek. De kunst zong zich ongeacht wat ministers ventileerden los van de samenleving. Namens welke politieke partij de betreffende bewindspersoon sprak, maakte weinig verschil. Jan Riezenkamp en Pim van Klink beschrijven in het wbs Jaarboek hoe de depolitisering van het cultuurbeleid zich voltrok. Er bestonden nauwelijks aanwijsbare verschillen op het gebied van inhoudelijke doelstellingen: De participatiedoelstelling, van oudsher een sociaal-democratisch speerpunt, is voor het eerst door de christen-democraat Elco Brinkman in het epicentrum van het kunstbeleid geplaatst, alvorens de sociaal-democrate Hedy d Ancona het tot hoofddoelstelling van haar beleid verklaarde. PvdAstaatssecretaris Van der Ploeg startte in 2001 een ambitieus Actieplan Cultuurbereik, maar de bouwstenen daarvoor waren aangedragen door zijn voorganger Nuis en die is van links-liberale signatuur. Kunst lijkt, vergelijkbaar met ontwikkelingssamenwerking, een soort graadmeter voor beschaving in de politieke arena te zijn geworden: niemand waagt het er een kritische beschouwing aan te wijden en iedereen is van mening dat er meer geld voor moet komen. 3 Maar aan die eensgezindheid ligt wel het gedachtegoed van de sociaal-democraat Emanuel Boekman ten grondslag. Het ging hem om een rechtvaardiger verdeling en een grotere toegankelijkheid van cultuuruitingen. Het waren ideeën die door de andere grote partijen werden overgenomen en vertaald in geografische termen. Vandaar dat de gesubsidieerde theatergezelschappen de verplichting kregen om hun producties elders in het land te vertonen, dat bijna iedere regio zijn eigen symfonieorkest verwierf en in het geval van onderbedeling werd gecompenseerd met een festival. Maar die poging om cultuur zo eerlijk mogelijk te distribueren had niet het beoogde effect. Profijt van de overheid, zeker als het om cultuurconsumptie gaat, hebben vooral de hogere inkomensgroepen. staatszorg voor cultuur Nog afgezien van de door Riezenkamp en Van Klink geconstateerde depolitisering is het Nederlandse cultuurbeleid ook geanonimiseerd. De eerbiediging van het zogenaamde Thorbeckiaanse principe waardoor de kwaliteitsbeoordeling niet aan politici maar aan deskundigen wordt overgelaten, maakt dat het debat over cultuur hier nagenoeg ontbreekt. Daarbij vergeet ik maar even de enigszins ontluisterende vertoning die zich eens in de vier jaar afspeelt als de subsidies worden verdeeld. Natuurlijk vind ik niet dat Tweede-Kamerleden zich met die kwaliteitsbeoordeling zouden moeten bezighouden (de enige keer dat dat gebeurde, sneuvelde het geschenk van het Cultuurdepartement ter gelegenheid van de nieuwbouw van de Tweede Kamer een beeld van Kounellis om plaats te maken voor een gevaarloze decoratie van het plaveisel). Maar wat zou het voor een levendige discussie goed zijn als beoordelaars in het openbaar hun keuzes duidelijk zouden maken, als ze herkenbare personen zouden zijn die op die keuzes zouden kunnen worden aangesproken. Toch is noch het gedepolitiseerde noch het anonieme karakter van de Nederlandse cultuurpolitiek door de jaren heen, een afdoende reden voor het ontstaan van een culturele elite geen 19 S&D1_2-2006.indd 19 31-01-2006 18:17:52
20 volledige verklaring dat het tot nu toe niet is gelukt die herrliche Leistungen der Kunst, den Massen zug nglich zu machen. 4 De Staatszorg voor de cultuur is ingegeven door de opdracht de mens uit de massa te redden, aldus een citaat uit een PvdA-notitie uit de jaren 50 behoorlijk gedateerd, uit een pathetisch repertoire dat weinigen nog zal overtuigen. Aan de andere kant lijkt het in deze tijd die doordesemd is van events, hypes en massavermaak een adequate opwekking om gemeenschapsgeld in cultuur te investeren. Ook in het Jaarboek van de wbs wordt, in de bijdrage van Hans Blokland, de cultuurpolitieke opdracht van de sociaal-democratie benaderd vanuit de betekenis voor het individu, dat daardoor tevens de mogelijkheid krijgt om samen met anderen een lotsbestemming te omschrijven en na te streven. 5 Joop Doorman gebruikt voor een soortgelijke redenering recente bevindingen uit de neurologie. Volgens hem zijn kunstzinnige ervaring en vorming essentieel voor de ontwikkeling van sociale vermogens, zoals inleving en compassie. 6 Maar de noodzaak van overheidsinterventie op dit terrein wordt niet alleen ingegeven door de betekenis ervan voor mensen, alleen of in relatie met anderen. Cultuur wordt ook beschouwd als een vanzelfsprekende en noodzakelijke voorziening in een beschaafd land. Ik denk niet alleen aan de zorg voor het cultureel erfgoed, maar ook aan de talloze mogelijkheden om mensen met cultuur te confronteren zonder dat ze daarvoor iets speciaals hoeven te ondernemen. Architectuur, de zorgvuldige inrichting van de openbare ruimte, design en fotografie: we worden er ongevraagd door omringd en er zouden dus hoge eisen aan gesteld mogen worden, juist omdat ze de kwaliteit van het bestaan mede bepalen. cultuurdistributie Jammer genoeg spelen dergelijke overwegingen geen rol in de huidige cultuurpolitiek. Het gaat om een beetje meer of minder geld, om het besturingsmodel, om vormkwesties. Staatssecretaris Van der Laan geeft niemand het gevoel dat cultuur noodzakelijk is en bedient zich van slogans als: Elke culturele uiting heeft haar eigen waarde; een amateurgezelschap heeft een heel andere functie dan het Concertgebouworkest, maar voor mij zijn ze even belangrijk. 7 Tja, daar kun je even weinig mee als met uitspraken over de saaiheid van musea. Gevaarlijker dan dit soort nikserigheid is de door Van der Laan ingezette uitverkoop van de publieke omroep. Want als er niet meer wordt stilgestaan bij het waarom van cultuurpolitiek en als er vervolgens zo onnadenkend wordt omgesprongen met een zo belangrijk distributiekanaal voor cultuur, dan ondermijn je de legitimatie om daar blijvend gemeenschapsgeld De eerbiediging van het Thorbeckiaanse principe waardoor de kwaliteitsbeoordeling niet aan politici maar aan deskundigen wordt overgelaten, maakt dat het debat over cultuur hier nagenoeg ontbreekt in te pompen. De veranderingen bij de publieke omroep zoals voorgesteld door de Raad van Bestuur, met netten die zich van elkaar onderscheiden door type programma s, wijken totaal af van hetgeen de staatssecretaris aanvankelijk voor ogen had. Zij wilde juist een revitalisering van de omroepverenigingen (vreemd eigenlijk dat ze zich niet uitliet over die ombuiging). Maar voor beide voorstellen geldt dat ze niet voortkwamen uit de behoefte om meer cultuur te laten zien, maar uit een gevoelde noodzaak meer reclamegeld te genereren. Kijkersaantallen van dertigtot vijftigduizend voor drama, ballet of concert gelden in Hilversum als desastreus, terwijl geen S&D1_2-2006.indd 20 31-01-2006 18:17:53
enkele live-productie van de Nederlandse Opera of het Nationaal Ballet zelfs met gevulde zalen een dergelijk aantal toeschouwers bereikt. Helaas functioneren ook andere vormen van distributie niet optimaal. Zoals hiervoor al werd opgemerkt is de reisverplichting door de jaren heen een voorwaarde gebleven voor subsidie aan de podiumkunsten. Op die manier, zo was de gedachte, wordt iedere inwoner van ons land in staat gesteld om ergens in de buurt van het gesubsidieerde aanbod kennis te nemen. Toen in de jaren 80 en 90 de belangstelling daarvoor begon terug te lopen, werd gepoogd daaraan iets te doen door participatiebevorderende maatregelen. Schouwburgen moesten publiek verwerven en daar in hun programmering en pr rekening mee houden. In feite was het een overzichtelijk probleem. Het moois werd ongeveer aan huis bezorgd en het publiek moest ernaar kijken! De huidige situatie is ingewikkelder. Nog maar 14% van hetgeen vertoond wordt op erkende podia betreft gesubsidieerde kunst. Schouwburgdirecteuren spelen kennelijk op safe en voorzien in een aanbod waarvan ze zeker weten dat het gevulde zalen oplevert. Tot in het buitenland bejubeld jeugdtoneel van gezelschappen als Stella Den Haag of Huis aan de Amstel wordt verdrongen door ongesubsidieerde voorstellingen als Nijntje, de musical. De in de fractienota als zelfredzame oftewel vrije producties aangeduide voorstellingen beheersen de programmering, met als topper cabaret. Kortom, het probleem ligt niet zozeer in het vol krijgen van de zalen, maar in het vertoond krijgen van het met gemeenschapsgeld in stand gehouden aanbod. Een ingewikkeld probleem, dat wellicht te maken heeft met overaanbod, met de wijze van kwaliteitsbeoordeling, met het gebrek aan betrokkenheid van schouwburgdirecteuren of het gegeven dat we het hun onmogelijk hebben gemaakt om zich te committeren. Maar het stimuleren van cultuurparticipatie is geen doel op zichzelf, het is een middel om het eigenlijke doel te bereiken: de confrontatie met kunst en cultuur die iets met je doet, je ontroert of troost, je panikeert of je blik op het leven verandert. Dat is dus iets geheel anders dan het ondergaan van amusement of allerlei vormen van massacultuur. Paul Kalma schreef in zijn laatste boek een boeiend artikel over cultuur, waarin hij refereert aan een essay van de Britse staatssecretaris voor cultuur, Tessa Lowell. 8 In Government and the value of culture, plaatst zij complexe kunst Er zijn nog veel middelen onbeproefd gebleven om mensen in aanraking te brengen met die herrliche Leistungen, die weinig te maken hebben met massavertier, met de egalisering van denken en voelen tegenover amusement. Omdat er bij het grote publiek geen vanzelfsprekende behoefte bestaat om met die complexiteit om te gaan, moet dat de inzet zijn van het cultuurbeleid van de overheid. Ik ben dat volledig met haar eens en herinner me de uitspraak van Joop den Uyl: Niet onbevredigd gebleven, maar ontbrekende behoeften vormen het eigenlijke culturele vraagstuk. 9 Je kunt je van dat probleem afmaken door cultuur anders te definiëren. Door het onderscheid tussen hoge en lage cultuur niet opportuun te verklaren. Door andere formuleringen (kwetsbare en zelfredzame kunst). Maar dat zijn flauwe trucs. Kautsky zag er al niets in ( nicht die Kunst revolutionieren... ). In de wbs-bundel stelt onder andere Hans van Beers dat de toegankelijkheid moet worden bevorderd, maar dat kunst niet moet worden gepopulariseerd. 10 Jacqueline Oskamp onderschrijft, in dezelfde bundel, de complexiteit van cultuur hetgeen volgens haar onvermijdelijk inhoudt dat slechts een elite ervan gebruik maakt. 11 21 S&D1_2-2006.indd 21 31-01-2006 18:17:53
het leren stimuleren Ik ben er voorlopig niet aan toe me bij die onvermijdelijkheid neer te leggen, aangezien er nog zo veel middelen onbeproefd zijn gebleven om mensen in aanraking te brengen met die herrliche Leistungen, die weinig te maken hebben met massavertier, met de egalisering van denken en voelen. Het waarderen van complexiteit gaat niet vanzelf, het is te leren. Kinderen, heel jonge kinderen, blijken als sponzen met graagte en plezier beeldende kunst en klassieke muziek in zich op te nemen. In Italië experimenteerde men er succesvol mee in de kinderopvang. In Israël was een museumcursus een verplicht onderdeel van het integratieprogramma. Het is te gek voor woorden dat we hier in Nederland een overstelpend aanbod hebben aan fantastisch en complex jeugdtoneel maar dat het busgeld ontbreekt om daar basisscholen mee in aanraking te brengen. De meeste van onze musea het Rembrandthuis in Amsterdam bijvoorbeeld, of het Rijksmuseum Volkenkunde in Leiden hebben langzamerhand heel goede kinderroutes. Die zouden door alle kinderen moeten worden gebruikt en niet alleen door hen die toevallig ouders hebben die het belang ervan inzien. Zo kweek je een culturele elite en behoud je die ook. In het wbs Jaarboek beschrijft directeur Edwin Jacobs hoe hij erin slaagde om van zijn Museum Jan Cunen in Oss een publiekstrekker te maken, waar allerlei nieuwe groepen over de drempel komen. 12 Het is de hoogste tijd om met iedereen die zich bij het onderwerp betrokken voelt het debat aan te gaan, onderzoek te doen, good practices uit te wisselen met politici, kunstenaars, producenten, instellingsbestuurders en anderen. Het is de hoogste tijd om een wal op te werpen tegen gemakzucht en commercialisering. 22 Noten 1 John Leerdam, Jet Bussemaker, Hester Tames, De kracht van kunst. PvdA en cultuur, Partij van de Arbeid, 2005. 2 Frans Becker en Wim Hennekeler (red.), Cultuurpolitiek. wbs Jaarboek 2005, Mets & Schilt / Wiardi Beckman Stichting, Amsterdam, 2005. 3 Pim van Klink en Jan Riezenkamp, Het besturingsmodel als politiek strijdpunt, in: Cultuurpolitiek (p. 125). 4 Karl Kautsky, Materialistische Geschichtsauffassung, 1927. 5 Hans Blokland, Op weg naar het einde van onze cultuur. Sociaal-democratie in de moderne tijd, in: Cultuurpolitiek. 6 S.J.Doorman, De waarde van kunstzinnige vorming, in: Cultuurpolitiek. 7 Geciteerd in: Actiekrant Atelier D, 2005. 8 Paul Kalma, Links, rechts en de vooruitgang, Mets & Schilt / Wiardi Beckman Stichting, Amsterdam, 2004. 9 J. M. den Uyl, Socialisme en Utopie, in: Socialisme & Democratie, 1953. 10 Een gesprek met Hans van Beers. Bevorder de toegankelijkheid, maar populariseer de kunst niet, in: Cultuurpolitiek. 11 Jacqueline Oskamp, Mission impossible. Over het falen van de cultuurspreiding en het elitaire karakter van kunst, in: Cultuurpolitiek. 12 Edwin Jacobs, Stil gewin snelle winst. Museum Jan Cunen in Oss, in: Cultuurpolitiek. S&D1_2-2006.indd 22 31-01-2006 18:17:53