Leerkracht Het Kanaal naar Charleroi: varen tussen Halle en Ruisbroek 9 Het Kanaal naar Charleroi Het Kanaal naar Charleroi en het Zeekanaal Brussel-Schelde maken samen de verbinding tussen het stroomgebied van de Maas (meer specifiek het Samberbekken) en het stroomgebied van de Schelde (meer specifiek het Zennebekken). Dit kanaal stroomt 47,8 km door het Waals gewest, 13 km door een stukje Vlaams Gewest, 14 km dwars door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en vervolgens weer 27 km door het Vlaams Gewest. Hoewel het één doorlopend kanaal is, kreeg het drie namen: stroomopwaarts van Brussel spreekt men over het Kanaal naar Charleroi, stroomafwaarts Brussel over het Zeekanaal Brussel-Schelde (vroeger Willebroekse Vaart of Kanaal Brussel- Rupel), in Brussel zelf kreeg het de naam Haven van Brussel. Steeds meer milieuorganisaties noemen het stuk kanaal tussen Seneffe en de Schelde het Zennekanaal. Deze benaming verwijst o.a. naar de nauwe hydrologische samenhang van de twee waterlopen. Het Kanaal naar Charleroi is een volledige kunstmatige waterloop die bij zijn begin in Charleroi gevoed wordt door de gekanaliseerde Samber. Kenmerkend voor dit kanaal is dat het schepen over een heuvel / plateau laat varen via een ingenieus systeem van kunstwerken en wateraanvoer. Vanaf zijn beginpunt kent het kanaal een stijgend verloop tot Courcelles. Tussen Courcelles en Ronquières overbrugt het kanaal op een hoogte van 120 m een plateau, de waterscheidingslijn tussen het Samberbekken en het Zennebekken. Vanaf de 68 m hoge scheepslift van Ronquières stroomt het kanaal verder naar beneden richting Schelde. Om scheepvaart toe te laten over een heuvel te varen én ook omdat de Zenne en haar bijrivieren het kanaal niet regelmatig kunnen bevoorraden, moet er aan een aantal sluizen voldoende water kunstmatig omhoog gepompt worden om schepen te kunnen versassen. Deze waterbevoorrading vraagt veel dure elektrische energie. Het Kanaal naar Charleroi eindigt ter hoogte van het Saincteletteplein in Brussel. In Brussel sluit het via de Haven van Brussel aan op het Zeekanaal Brussel-Schelde. Op die manier staat Brussel in verbinding met de Schelde en de Haven van Antwerpen. 9-1
Het Kanaal naar Charleroi maakt deel uit van het Zennebekken. Het Zennebekken heeft een totale oppervlakte van 1160 km² en strekt zich uit over het Waals, Brussels Hoofdstedelijk en Vlaams Gewest. De Zenne zelf is een regenrivier die ontspringt in Naast (Zinnik - Soignies) in Wallonië en na ongeveer 100 km ter hoogte van het Zennegat uitmondt in de Dijle. In de 19 de en 20 ste eeuw werd de rivier in Brussel ingekokerd en omgeleid. Die inkokering heeft nog altijd gevolgen voor de waterafvoer. Stroomopwaarts Halle meandert de Zenne op de linkeroever van het kanaal. In Halle duikt ze onder het kanaal door en vervolgt haar kronkelende loop op de rechteroever. Op andere plaatsen zijn bij het graven van het kanaal enkele meanders van de Zenne afgesneden. Hierdoor ontstond bv. in Lembeek het waardevolle natuurgebied de Grote Zenne. Het kanaal vroeger, nu en in de toekomst Het Zeekanaal Brussel-Schelde is veel ouder dan het Kanaal naar Charleroi. Het werd tussen 1550 en 1561 gegraven omdat de toegeslibde Zenne niet meer bruikbaar was als ontsluitingsvaarweg voor Brussel. De eerste plannen om Charleroi met Brussel te verbinden dateren van 1656. Pas in 1823 werd geld vrijgemaakt en in de periode 1827-1832 werd het Kanaal naar Charleroi uiteindelijk gegraven. Daarmee was er een rechtstreekse verbinding gecreëerd tussen Charleroi en Brussel en verder met de Haven van Antwerpen. Door bezuinigingen en de moeilijke terreinomstandigheden werd het kanaal maar 2 m diep en ongeveer 6 m breed. Het kanaal telde wel 55 sluizen! De tonnenmaat was beperkt tot 70 ton, de capaciteit van de typische baquets de Charleroi. Het kanaal werd o.a. gebruikt om steenkool vanuit Waalse mijnen naar Brussel en Vlaanderen te vervoeren. In de loop van de 20 ste eeuw onderging het kanaal vele aanpassingen, verbredingen en verdiepingen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het aantal sluizen verminderd tot 11. Ook werd in 1968 het hellend vlak van Ronquières in gebruik genomen, een scheepslift die een niveauverschil van 68 m (!) overbrugt. Anno 2015 verbinden het Kanaal naar Charleroi en het Zeekanaal Brussel-Schelde nog altijd de Antwerpse haven met Brussel en Wallonië. Zee- en binnenvaartschepen tot 4500 ton, zoals containerschepen, kunnen hun goederen op het Zeekanaal transporteren tot aan de voorhaven van Brussel (ten noorden van de Van Praetbrug). Van hieruit worden de meeste goederen op vrachtwagens geladen en via het wegverkeer naar hun bestemming in een wijde straal rond Brussel gebracht. Verder stroomopwaarts (tot Charleroi) is het kanaal bevaarbaar voor schepen tot 1350 ton. De laatste 40 jaar, sinds de sluiting van de steenkoolmijnen en de afname van de metaalnijverheid in Wallonië, is het Kanaal naar Charleroi minder belangrijk geworden voor het vrachtverkeer. Per schip worden vooral bouwmaterialen, stenen, brandstoffen, oud ijzer en graan vervoerd (de laatste jaren 2 tot 3 miljoen ton per jaar). Maar vele andere aspecten, functies en meerwaarden van water- en waterwegbeheer wonnen in de loop van deze jaren aan belang: waterkwaliteit, waterbeheersing, strijd tegen overstromingen, natuur in en om het water, toerisme en recreatie, personenmobiliteit langs de waterweg, integratie van de waterweg in het stadsweefsel, Op het Vlaamse deel van het Kanaal naar Charleroi, meer bepaald in Halle, wil de waterwegbeheerder Waterwegen en Zeekanaal NV het kanaal opwaarderen voor containerscheepvaart. Dit impliceert o.a. dat de bestaande bruggen moeten vernieuwd worden tot een doorvaarthoogte van 7 m, dat er nieuwe bruggen moeten komen, dat het kanaal 2 m verdiept moet worden en verbreed tot 28 m in het stadscentrum (tot 40 m buiten het stadscentrum). Het is onduidelijk of de andere gewesten (Brussel en Wallonië) dezelfde aanpassingen ten noorden en ten zuiden van deze Vlaamse kanaalstrook zouden doorvoeren. Waterbeheer en het voorkomen van overstromingen Zenne en kanaal vormen één hydrologisch systeem. Hoewel het kanaal bij haar beginpunt water ontvangt van de Samber, voert het Zennebekken water aan op het vervolg van haar loop. De Zenne is een regenrivier die stroomt door een heuvelend landschap. Door de versnelde afvoer van regenwater via riolen en beken naar de Zenne kan haar debiet bij grote hoeveelheden neerslag op enkele uren tijd pieken. 9-2
Om bij dergelijke hoge debieten overstromingen te vermijden wordt overtollig Zennewater via verschillende overstorten 1 naar het kanaal geleid. Dit gebeurt vooral voor de beveiliging van Halle en Brussel. Al dit water stroomt vervolgens naar het zeekanaal en zo naar de Schelde. In Vilvoorde functioneert een overstort op de omgekeerde manier: het loost een eventueel teveel aan kanaalwater in de Zenne. De overstorten hebben dus een regulerende werking. De toenemende verstedelijking en de klimaatsverandering zetten het hydrologisch systeem Zennekanaal echter onder druk. Overstromingen teisteren regelmatig de streek tussen Tubize en Anderlecht. De grootste overstromingen vonden plaats in november 2010 waarbij de Zenne en uitzonderlijk het kanaal uit de oevers traden. Deze ramp bracht 2091 schadedossiers en 34 miljoen euro kosten in de Zennevallei met zich mee. Een efficiënte waterbeheersing vraagt om een aanpak op rivierbekkenniveau. Een ingreep op een bepaalde plaats kan immers effect hebben op een andere plaats. Het is voor de overstromingsgevoelige zone tussen Rebecq en Anderlecht dan ook belangrijk dat de verschillende bevoegde instanties van de drie betrokken Gewesten de overstromingsproblematiek gecoördineerd en doelmatig aanpakken. In de stroomopwaartse zones van het Zennebekken zou zoveel mogelijk neerslagwater moeten worden vastgehouden en geborgen (door de aanleg van overstromingsgebieden, gescheiden rioleringen, infiltraties in de bodem,...). In de stroomafwaartse zones tussen Tubize en Brussel moet geïnvesteerd worden in maatregelen die een grotere en gecontroleerde waterafvoer toelaten (bv. slibruiming, de afvoercapaciteit van langsriolen, stuwen en bypases verhogen, ), Op www.waterinfo.be zijn de waterstanden van de Zenne en andere Vlaamse waterlopen raadpleegbaar. Waterkwaliteit De waterkwaliteit van de Zenne is de voorbije jaren gevoelig verbeterd dankzij de zuiveringsinspanningen van de drie Gewesten. Het afvalwater van steden en gemeenten zoals o.a. Lembeek, Halle, Beersel en Sint-Pieters-Leeuw wordt eerst grotendeels gezuiverd in rioolwaterzuiveringsinstallaties vooraleer het in de Zenne geloosd wordt. Desondanks is de huidige toestand nog steeds onvoldoende. Een teveel aan stikstofen fosforverbindingen afkomstig van landbouw en ongezuiverde afvalwaterlozingen, de aanwezigheid van enkele giftige stoffen waaronder pesticiden en het gebrek aan milieuvriendelijke oevers beperken nog altijd de biodiversiteit in en langs de rivier. Door de verschillende overstorten tussen Zenne en kanaal beïnvloedt het Zennewater ook de kwaliteit van het kanaalwater en het leven dat erin voorkomt. Zo komen er maar 13 vissoorten in het Kanaal naar Charleroi voor. Opmerkelijk is ook de aanwezigheid van exoten zoals de blauwband- en zwartbekgrondel. Water in de stad Zoals zo veel andere steden ontstond ook Halle aan een rivier, de Zenne. In 1400 werd de Leide gegraven om het debiet van de Zenne door de stad beter te controleren en zo het overstromingsgevaar in te dijken. De oude loop van de Zenne door de stad werd in 1962 volledig gedicht. De Leide is nu de enige Zenneloop buiten het centrum. Hoewel de Zenne in het verleden omwille van wateroverlast en waterverontreiniging uit het stadsbeeld werd geweerd, treedt er de laatste jaren een omgekeerde beweging op. Met de verbeterde waterkwaliteit worden vertoeven en wonen aan het water steeds aantrekkelijker. 1 Overstorten zijn constructies langswaar het water van de ene waterloop naar de andere kan stromen of overlopen, hier tussen de Zenne en het kanaal. Dergelijke overstorten komen voor in Lembeek, Anderlecht, Molenbeek en Vilvoorde. 9-3
Stadsvernieuwingsprojecten streven naar de integratie van de Zenne en het kanaal in het stadsbeeld. Momenteel ijvert de stad Halle voor een verbetering van de mobiliteit in en rond de stationsbuurt waar het kanaal de stad doorkruist. Ook verder buiten de stad zijn er woonprojecten langs het kanaal of worden oude industriële panden langs het water omgevormd tot lofts. Van dit laatste vinden we een voorbeeld in Ruisbroek, waar de oude molens bewoonbaar werden gemaakt. Langs de Roggemanskaai in Halle staat het groots stadsvernieuwingsproject Rivierenhof op til. Deze historische industriële zone wordt gesaneerd en geherwaardeerd. Er komen o.a. nieuwe stadswoningen, een zwembad, een evenementenhal en plaats voor verschillende KMO s. In dit project besteedt men ook aandacht aan natuurherstel. Zo wordt er een natuurpark aangelegd waarin de Zenne geïntegreerd wordt. Recreatie Bijna dagelijks zie je hengelaars op de oevers van het kanaal. Het aangelegde jaagpad laat fietsers en wandelaars bij mooi weer genieten van het kanaal. Dit jaagpad vormt eveneens een rechte en veilige verbinding tussen steden, ideaal voor zachte mobiliteit, weg van gemotoriseerd verkeer. Aan de Suikerkaai in Halle en aan de Molens van Ruisbroek leggen passagiersschepen aan voor een toeristisch tochtje op het kanaal richting Brussel of naar het hellend vlak van Ronquières. Toeristische boottochten op het kanaal Fietspad langs het kanaal Industrie Tijdens onze tocht tussen Halle en Ruisbroek komen we heel wat bedrijventerreinen tegen. Een klein deel van deze bedrijven gebruikt het kanaal als transportweg. Het bouwbedrijf Denayer in Halle en Interbeton in Sint-Pieters-Leeuw voeren hun bouwmaterialen aan via het kanaal. De schepen worden versast in de sluizen van Lembeek, Halle, Lot en Ruisbroek. Enkele bedrijven, zoals het chemische bedrijf Cytec in Drogenbos, gebruiken kanaalwater in het productieproces of als koelwater. De meeste bedrijven lozen hun afvalwater, al dan niet gezuiverd, in de Zenne. Sluis van Halle 9-4
Naast Cytec torent de koeltoren van de elektriciteitscentrale van Drogenbos boven het landschap uit. De centrale werkt niet meer op steenkool, maar verbrandt aardgas om elektriciteit te produceren. De hoeveelheid koelwater die verdampt uit de koeltoren wordt aangevuld met kanaalwater. Op die manier wordt er geen koelwater geloosd. In 2015 wordt deze centrale om budgettaire redenen wellicht stilgelegd. Natuur De oevers van het kanaal zijn hoofdzakelijk ingericht in functie van de scheepvaart. Enkel ter hoogte van Brukom (Sint-Pieters-Leeuw) legde de waterwegbeheerder plasbermen 2 aan. Het meest natuurlijke deel langs het kanaal vinden we terug in Lembeek. Het natuurgebied de Grote Zenne (of het Verdronken Torendomein of Malakoffdomein) is een oud kasteeldomein, door Pasar-Halle verkozen tot het mooiste plekje van Halle. Door het graven van het kanaal (1827-1832) werd een Zennemeander afgesneden en het kasteeldomein in twee gesplitst. De afgesneden Zennemeander staat in verbinding met de Maasdalbeek die op haar beurt vrij zuiver water vanuit het Maasdalbos afvoert naar het kanaal. Het Maasdalbos maakt deel uit van het Plan Boommarter, een plan dat verschillende bos- en natuurgebieden met een bijzondere ecologische waarde in en rond Halle tot één grote groene zone wil verbinden. Meanderende Zenne naast het kanaal in Lembeek Vanop het jaagpad hebben fietsers en wandelaars zicht op een meanderende Zenne in een groene omgeving. Een plasberm 2 Een plasberm is een natuurvriendelijke oeververdediging. Ze is belangrijk voor bijna alle (inheemse) vissoorten als paaiplaats, foerageergebied of als leefgebied. In plasbermen groeien moerasvegetaties, wat nestgelegenheid biedt aan tal van watervogels. 9-5