11. BRUSSELSE WATERLOPEN EN VIJVERS 1.Beschrijving van de Brusselse waterlopen.1.1.inleiding Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ligt voor het grootste deel in het hydrografisch subbekken van de Zenne. Een klein deel in het zuiden van het Brusselse grondgebied, dat gelegen is in het Zoniënwoud, behoort evenwel tot het subbekken van de Dijle. De subbekkens van de Zenne en de Dijle maken deel uit van het hydrografisch bekken van de Schelde. Er is relatief veel oppervlaktewater: het kanaal Charleroi-Willebroek; de Zenne en haar bijrivieren (Woluwe, Molenbeek, Maalbeek, Geleytsbeek, ); de vijvers, poelen en moerasachtige of vochtige gebieden. Het Gewest telt 30 km grachten en tijdelijke of kleine beken, evenals 13 km rivier van meer dan een meter breed. De totale oppervlakte open water bedraagt ongeveer 172 ha (1 % van de oppervlakte van het gewest), waarvan het kanaal 81 ha voor zijn rekening neemt. Brussel is een stad waarvan de geschiedenis en de landschappen sterk zijn getekend door de aanwezigheid van water (zie fiche "de stedelijke landschappen van het schriftje Grondgebruik en landschappen in Brussel ). Bepaalde stukken van de meeste waterlopen werden omgelegd om stedenbouwkundige en hygiënische redenen. Hun water wordt bovendien soms vermengd met het afvalwater van de collectoren dat de bedding van de waterlopen volgt (zie fiche 12. Het programma van het blauwe netwerk"). De onderstaande kaart beschrijft de belangrijkste waterlopen en vijvers in het Brussels Gewest. In fiche 5 staat bovendien een kaart met alleen de waterlopen van het gewest die zijn ingedeeld als viswateren (Woluwe, Geleytsbeek, Linkebeek, Molenbeek, Neerpedebeek). Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 1 / 11
Kaart 11.1a: Belangrijkste waterlopen en vijvers van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (kaart) Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 2 / 11
Kaart 11.1b: Belangrijkste waterlopen en vijvers van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (legende).1.2.bevaarbare waterlopen De enige bevaarbare waterloop in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is het Kanaal Charleroi-Brussel- Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 3 / 11
Willebroek, waarvan het Brusselse traject 14 km beslaat. Het noordelijke gedeelte van het kanaal komt overeen met het zeekanaal Brussel-Rupel of het Kanaal van Willebroek. Dit kanaal verbindt Brussel met de Schelde, zodat de Noordzee kan worden bereikt in Antwerpen. In het zuiden ligt het rivierkanaal Charleroi- Brussel dat zelf verbonden is met het Centrumkanaal en de Samber (ULB-IGEAT, 2002). De Haven Van Brussel, ten zuiden van de Van Praetbrug, geniet het statuut van zeehaven, wat betekent dat ze permanent bereikbaar is voor rivier- en zeeschepen met een capaciteit die op dit moment tot 4 500 ton kan gaan. Elk jaar wordt ongeveer 6 miljoen ton verscheept over de gewestelijke waterloop, waarvan ruim de helft wordt geladen of gelost in de haven van Brussel. De aanwezigheid van het kanaal en van de Haven van Brussel vormt een belangrijke troef voor het mobiliteitsbeleid van het Gewest, omdat ze het wegverkeer kunnen helpen verlichten. Ter illustratie: een lading van 2 000 ton komt naar schatting overeen met een rij van 100 vrachtwagens. De Haven van Brussel, een instelling van openbaar nut, staat in voor het beheer, de exploitatie en de ontwikkeling van het kanaal, de haven, de voorhaven, de haveninstallaties en de bijgebouwen ervan in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De as van het kanaal loopt evenwijdig met de bedding van de Zenne. In het geval van onweer kan het overtollige water van de Zenne wegvloeien in het kanaal en zo het natuurlijk hydrografisch net, over zijn geheel genomen, verlichten (zie fiche 8 Waterafvoer en preventie van overstromingen )..1.3.Niet-bevaarbare waterlopen.1.3.1. De Zenne Het hydrografisch bekken van de Zenne dekt een oppervlakte van 1 160 km² en strekt zich uit over het grondgebied van de drie gewesten: 580 km² in het Waals Gewest, 160 km² in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en 420 km² in het Vlaams Gewest. De enige natuurlijke afvoerweg voor water, de Zenne, ontspringt in de omgeving van Zinnik (Soignies) en stroomt in noordelijke richting, komt langs Steenkerque (monding van de Brainette), om via Tubeke (monding van de Kleine Zenne) en Halle het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te bereiken in Anderlecht. De Zenne, die vrijwel volledig overwelfd is op Brussels Grondgebied (behalve twee stukken in het zuidwesten van Anderlecht en in het uiterste noordoosten van Brussel), stroomt in een brede vallei, evenwijdig met het kanaal, van zuidwest naar noordoost. De helling is 0,3 m/km, wat een totaal hoogteverschil oplevert van 6 meter tussen het binnenkomen en het verlaten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (voor een parcours van 13 800 meter). Ze verlaat het Gewest aan de grens van Brussel en stroomt vervolgens door Vilvoorde en Zemst, om zich ter hoogte van het Zennegat in de Dijle te storten (Mechelen). De belangrijkste bijrivieren van de Zenne zijn: op de rechteroever: de Woluwe, de Hollebeek-Leibeek, de Zwartebeek (gevormd door de Geleytsbeek en de Ukkelbeek), de Linkebeek en enkele overwelfde waterlopen (de Maalbeek,...) op de linkeroever: de Molenbeek, de Maalbeek, de Neerpedebeek en de Zuunbeek (met de Vogelzangbeek als bijrivier). Tal van bijrivieren stroomopwaarts werden ontnomen aan de Zenne (met name om het kanaal van water te voorzien), zodat de laagste waterdebieten bij het binnenkomen van Brussel uiterst zwak zijn. Daarentegen kunnen de maximumdebieten, in periodes met hoog water of sterke regenval, veel hoger liggen. Om het risico van overstromingen te vermijden, werden tal van stormbekkens aangelegd, evenals overstorten om het overtollige water van de Zenne naar het Kanaal te voeren (zie 2 en fiche 8)..1.3.2. De Woluwe (rechteroever) De Woluwe is de belangrijkste zijrivier van de Zenne. Het bekken van de Woluwe beslaat een derde van de oppervlakte van het Gewest en ze is in totaal ongeveer 15 km lang. De Woluwe vormt zich aan de Molenvijver in Watermaal-Bosvoorde. Ze wordt gevormd door 3 waterlopen die ontspringen in het Zoniënwoud: de Vuilbeek doorkruist het natuurreservaat van de "Vuilbeekvallei" waar ze door enkele vijvers loopt Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 4 / 11
om uiteindelijk in de Molenvijver uit te komen; De Karregatbeek wordt gevormd bij het verlaten van de Hoefijzervijver die wordt gevoed door de Bocq en de Wallenborre. De Karregatbeek loopt ook door enkele vijvers voordat ze zich in de Molenvijver stort; het gekanaliseerde gedeelte van de Zwanewijdebeek stort zich in de Molenvijver. De Woluwe loopt vervolgens langs de Vorstlaan en de Woluwelaan waar ze wordt gevoed door tal van vijvers en door weer andere vijvers loopt. De waterloop verlaat het Gewest ter hoogte van het Hof ter Musschen in Sint-Pieters-Woluwe. De Woluwe verdwijnt vervolgens in de overwelving (collector van de Woluwe) ter hoogte van het industrieterrein van Diegem, om weer aan de oppervlakte te komen in Machelen en zich bij de Zenne te voegen in Vilvoorde. De belangrijkste bijrivieren van de Woluwe in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn: de Vuilbeek, die ontspringt in het Zoniënwoud (Ukkel), door het natuurreservaat van de Vuilbeekvallei loopt, waar ze de vijvers voedt, en zich in de Woluwe stort vlakbij het gehucht Kattenberg; de Roodkloosterbeek, die ontspringt in het Zoniënwoud (Tervuren), doordringt in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ter hoogte van Rood Klooster (Oudergem), langs Bergoje loopt en uitkomt in de Woluwe onder de J. Bassemstraat; de Watermaalbeek en de Veeweidebeek die op dit moment vrijwel volledig gekanaliseerd zijn in de collector van de Watermaalbeek (die de collector van de Woluwe voedt). De aanleg van het Reigerbospark heeft een deel van de Watermaalbeek weer aan de oppervlakte gebracht, in de buurt van de bron ervan. Ten gevolge van gezondheidsproblemen en overstromingen werd ter hoogte van het Woluwedal een collector gebouwd die het afvalwater en het water van de hoogwaterstanden kanaliseert (1953)..1.3.3. De Hollebeek/Leibeek (rechteroever) De Hollebeek ontspringt in de gemeente Diegem. Ze loopt ondergronds tot aan de grens van het Gewest en komt vervolgens over ongeveer 200 meter aan de oppervlakte. Ze verdwijnt opnieuw en komt weer tevoorschijn aan de Vilvoordelaan, waar ze Leibeek wordt genoemd. Vervolgens stort ze zich in de Zenne..1.3.4. De Geleytsbeek of Molenbeek (rechteroever) De Geleytsbeek ontspringt in het Fond Roypark in Ukkel, volgt de Sint-Jobsteenweg gedeeltelijk bovengronds, maar verdwijnt enkele keren in de collector. Onder de grond komt het water van de Groeltsbeek erbij ter hoogte van het natuurreservaat van Kinsendaal, ze steekt het Horzelplein over en komt weer aan de oppervlakte op de site van de Keyenbempt. Ze voegt zich bij de collector van de Zwartebeek die het water van de Ukkelbeek omvat, om zich uiteindelijk in de Zenne te storten. De Geleytsbeek is het voorwerp geweest van aanlegwerken in het kader van het programma van het blauwe netwerk (zie fiche 12. Het programma van het blauwe netwerk)..1.3.5. De Ukkelbeek (rechteroever) De Ukkelbeek ontspringt in Ukkel, langs de De Frélaan. Deze waterloop loopt grotendeels ondergronds in de richting van de collector van de Zwartebeek, waar ze zich bij de Geleytsbeek voegt..1.3.6. Linkebeek (rechteroever) De Linkebeek ontspringt in Ukkel. Ze stroomt achtereenvolgens door het Brussels Gewest, het Vlaams Gewest, en vervolgens opnieuw het Brussels Gewest, waar ze zich in de collector naar de Zenne stort. Volgens de geschiedenis was de Geleytsbeek een zijrivier van de Linkebeek ter hoogte van de Keyenbempt..1.3.7. De Maalbeek (rechteroever) Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 5 / 11
De Maalbeek ontspringt op het terrein van de abdij van Ter Kameren en stort zich in de Zenne nabij de Van Praetbrug na een ondergronds traject te hebben afgelegd (collector). Deze waterloop, die voor een deel evenwijdig loopt met de as van de Zenne en die een sterke helling heeft, was vroeger afgebakend met een reeks grote en kleine vijvers (een plan uit 1697 toont 35 waterpartijen). De frequente hoogwaterstanden hebben ertoe geleid dat de Maalbeek geleidelijk aan onder de grond is gebracht in de tweede helft van de 19de eeuw. Op dit moment zijn er slechts enkele zeldzame getuigen van de aanwezigheid van water in deze vallei: de vijvers van Elsene, de vijver van het Leopoldpark, de waterpartij van het Marie-Louiseplein, De Maalbeek had verschillende zijrivieren: de Broebelaar (Happark), de Roodebeek (Josaphatpark) die gedeeltelijk zichtbaar is en de Kerkebeek die nog in open lucht stroomt in het natuurreservaat van het Moeraske..1.3.8. De Molenbeek (linkeroever) De Molenbeek komt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest binnen ter hoogte van de Kattebroeksite (Sint- Agatha-Berchem) waar ze zich in de collector stort. Ze komt weer aan de oppervlakte in Het Veroost (Ganshoren) waar ze de grens van het Gewest volgt. Ze doorkruist vervolgens de gemeente Jette waar ze in de collector vloeit ter hoogte van het Koning Bouwdewijnpark fase I in de richting van het kanaal. In het kader van het programma van het blauwe netwerk (zie fiche 12) komt de Molenbeek op een aantal plaatsen weer in haar oorspronkelijke bedding; op andere plekken wordt de bedding opnieuw gecreëerd. De Molenbeek wordt zo gescheiden van het opvangnet voor afvalwater..1.3.9. De Zuunbeek (linkeroever) De Zuunbeek ontspringt in Pepingen. Ze bereikt de grens van het gewest in Anderlecht, ter hoogte van de samenvloeiing met de Vogelzangbeek. De Zuunbeek stroomt verder in noordoostelijke richting en voegt zich bij de Zenne in Sint-Pieters-Leeuw, onder het kanaal door..1.3.10.de Vogelzangbeek (linkeroever) De Vogelzangbeek is een grensoverschrijdende waterloop (Anderlecht/Sint-Pieters-Leeuw) die door de geklasseerde site van de Vogelzang loopt en zich in de Zuunbeek stort. Ze blijft aan de oppervlakte over heel haar traject..1.3.11. De Pede (of Neerpedebeek) (linkeroever) De Pede ontspringt in het Vlaams Gewest, in Sint-Maartens-Lennik (gehucht Tomberg). Ze stroomt door de weilanden van het Pajottenland en bereikt het Brussels Gewest ter hoogte van Anderlecht. Vervolgens loopt ze door het Pedepark en de vijvers ervan, waar ze zich in de collector stort en zich bij de Zenne voegt..1.3.12.de Broekbeek (linkeroever) De Broekbeek ontspringt in Dilbeek en stroomt vervolgens het Gewest binnen in Anderlecht. Ter hoogte van de kruising met de ring, in het gehucht Broek, verdeelt de Broekbeek zich tussen de collector van de Broekbeek, (die in oostelijke richting stroomt onder de Sylvain Dupuislaan - afvalwatercollector) en de pas aangelegde waterloop (die in zuidelijke richting stroomt, langs de ring) die zich in de Neerpedebeek stort ter hoogte van het Pedepark. 2.De loop van het water Het hele net is in de loop der tijd sterk door de mens gewijzigd. Grote stukken rivier werden overwelfd en in afvoerkanalen voor afvalwater veranderd. Door de sterke bebouwing en de asfaltering van het wegennet, waardoor grote oppervlakken ondoordringbaar zijn geworden voor het water, en de verbetering van de plaatselijke netwerken voor waterafvoer, is het debiet van het water dat naar de Zenne vloeit gestegen, wat de rivier extra belast. Als enige natuurlijke weg waarlangs het water nog kan wegvloeien, vangt de Zenne namelijk al het regenwater op, evenals het industrieel en het huishoudelijk afvalwater. Buiten de hoogwaterperiodes bestaat ongeveer tweederde van het debiet van de Zenne bij het verlaten van Brussel uit afvalwater (Verbanck aangehaald door het Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 2005). Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 6 / 11
Om hygiënische, hydraulische en veiligheidsredenen (om overstromingen te voorkomen) werd de Zenne voor een stuk overwelfd en werden overstromingsbekkens naar het kanaal Charleroi-Willebroek gebouwd in Lembeek in het Vlaams Gewest (66 m³/sec.), in Anderlecht (de Aa, 24 m³/sec.) en bij de Ninoofsepoort in Sint-Jans-Molenbeek (15 m³/sec.). Ter hoogte van het havenbekken van Vilvoorde wordt het overtollige water met behulp van zuighevels opnieuw in de Zenne gestort. Het kanaal dient dus min of meer als omleiding van de Zenne, aangezien deze niet meer water kan afvoeren dan ze op dit moment doet (zie fiche 8). De helling van de bijrivieren van de Zenne is zwak op de linkeroever en steiler op de rechteroever. Het gevolg is een verschil in de afvoer van regenwater, wat leidt tot een bijzonder complex gedrag van het wateropvangnet. 3.Indeling van de waterlopen Juridisch zijn de niet-bevaarbare waterlopen ingedeeld in drie categorieën (Wet van 28 december 1967, betreffende de niet-bevaarbare waterlopen): eerste categorie: de niet-bevaarbare delen van de waterlopen stroomafwaarts van het punt waar hun hydrografisch bekken ten minste 500 hectare bereikt; tweede categorie: de niet-bevaarbare waterlopen of delen ervan die niet zijn ingedeeld in de eerste of de derde categorie; derde categorie: de niet-bevaarbare waterlopen of delen ervan, stroomafwaarts van hun bron, op voorwaarde dat ze de grens van de gemeente waar deze bron zich bevindt niet hebben bereikt. De waterlopen van eerste en tweede categorie worden beheerd door de Directie Water van het Bestuur Uitrustingen en Vervoer (BUV). De gemeenten zijn verantwoordelijk voor het onderhoud van de waterlopen van derde categorie. Het dagelijks beheer van de waterlopen van 2de categorie werd echter toevertrouwd aan het BIM. Het BIM beheert eveneens de vijvers in de groene ruimten van het gewest. In het Brussels Gewest is alleen de Zenne een waterloop van eerste categorie. De waterlopen van tweede categorie, elf in aantal, hebben een lengte van 16 860 meter op hun Brusselse parcours: Maalbeek, Neerpedebeek, Broekbeek, Vogelzangbeek, Woluwe, Roodkloosterbeek, Molenbeek, Hollebeek, Leibeek, Geleytsbeek en Linkebeek. De waterlopen die niet in de Atlas van de Waterlopen staan, zijn niet geklasseerd. Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 7 / 11
Tabel 11.2.: Beschrijving van de waterlopen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 4.Vijvers en waterpartijen De vele vijvers zijn getuigen van het hydrografische verleden van Brussel. Een dertigtal vijvers ligt hoofdzakelijk verspreid over de valleien van de Woluwe en de Maalbeek, in de omgeving van de Molenbeek in Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 8 / 11
Jette/Ganshoren, van de Neerpedebeek in Anderlecht en op het Koninklijk Domein van Laken (Rabosée et al., 1995). De vijvers zijn allemaal kunstmatig en werden aangelegd of gecreëerd om sociaal-economische redenen (visvijvers, waterreservoirs voor watermolens, aanleg van parken). Verschillende vijvers worden gevoed door bronnen of waterlopen die hemelwater aanvoeren en door bronnen stroomopwaarts. Andere worden gevoed door een omleiding van een waterloop of door een winning uit een watervoerende grondlaag. De vijvers zijn ecosystemen met stilstaand water waarvan de werking die van de rivier plaatselijk kan beïnvloeden doordat zones met een sterke sedimentatie ontstaan en doordat de stroming van het water wordt gewijzigd. Ze vormen bovendien specifieke biotopen waarin een fauna (met name vogels en vleermuizen) en een waterflora kunnen worden beschermd. Ze vervullen tevens een landschappelijke en sociale functie doordat ze de mogelijkheid bieden tot wandelen en ontspannen (vissen, kanoën, modelboten). Naast vijvers zijn er in de Brusselse valleien ook tal van vochtige gebieden die bogen op een kenmerkende halfnatuurlijke fauna en flora. De meest uitgestrekte van deze vochtige gebieden zijn gelegen in de vallei van de Molenbeek, ter hoogte van de moerassen van Jette en Ganshoren. De waterpartijen (vijvers, poelen, moerassen) die worden beheerd door het BIM waarvan de lijst hieronder is opgenomen dekken een oppervlakte van ongeveer 43 hectaren. Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 9 / 11
Tabel 11.3.: Door het BIM beheerde waterpartijen Een biologische beoordeling van de groene ruimten van het Brussels Gewest heeft 2 540 ha aan biologisch waardevolle sites in kaart gebracht, waaronder een groot deel vijvers, moerassen, vochtige gebieden of gecombineerde vallei- en bosgebieden. Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 10 / 11
Bronnen 1. AQUABRU 2004. Aquaquid indicator van de essentiële cijfers van de watersector - Brussels Hoofdstedelijk Gewest, editie september 2004. 2. GRYSEELS, M. 2000. Brussels Hoofdstedelijk Gewest in: BRICHAU, L., AMEEUW, G., GRYSEELS, M. & PAELINCKX, D. 2000. Biologische waarderingskaart, versie 2, Kaartbladen 31-39. Instituut voor Natuurbehoud en Brussels Instituut voor Milieubeheer Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 15, Brussel. 203 pag. + 18 kaartbladen: p. 155-175. 3. BIM 2005. Kaderrichtlijn water 2000/60 (KRW) Internationaal stroomgebieddistrict Schelde Analyse in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Rapport van de analyse die vereist is volgens artikel 5 van de KRW", niet-gepubliceerd tussentijds werkdocument, maart 2005. 4. BrIS 2004. Activiteitenrapport 2003. 5. NATIONAAL GEOGRAFISCH INSTITUUT (NGI), hydrografische gegevens 6. MARTENS J.-M. 1998. Bruocsella, de stad met de gele Iris Evolutie van de vochtige gebieden aan de hand van de historische teksten, in Kwaliteit van het Leefmilieu en biodiversiteit in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, werkdocument van het KBIN, BIM, oktober 1998. 7. RABOSÉE, D., DE WAVRIN, H., TRICOT, J. & VAN DER ELST, D. 1995. Atlas des oiseaux nicheurs de Bruxelles, Aves, Liège. 8. ULB IGEAT 2002. Etude d incidences sur l environnement- Projet de station d épuration Nord de Bruxelles, november 2002. Andere fiches in verband hiermee Schriftje Water in Brussel 1. Belangrijkste vormen van watertoevoer en -afvoer in het Brussels Gewest 5. Kwaliteit van de viswateren 8. Waterafvoer en preventie van overstromingen 12. Het programma van het blauwe netwerk Schriftje Grondgebruik en landschappen in Brussel 2. De stedelijke landschappen Auteur(s) van de fiche DE VILLERS Juliette, SQUILBIN Marianne et YOURASSOWSKY Catherine. Herlezing BOCQUET Renaud, DAUPHIN Carole, ONCLINCX Françoise, SQUILBIN Marianne, THIRION André. Datum van update : augustus 2005. Brussels Instituut voor Milieubeheer / Observatorium voor Milieugegevens 11 / 11