Vrijetijdslandschappen op particuliere grond ANWB visie op ruimtelijke bouwstenen en kansen voor uitvoering
2
Vrijetijdslandschappen op particuliere grond ANWB visie ruimtelijke bouwstenen en kansen voor uitvoering september 2011 In opdracht van de ANWB Uitgevoerd door: Terra Incognita stedenbouw en landschapsarchitectuur In samenwerking met de ANWB
4
Inhoudsopgave Aanleiding Hoofdstuk 1 Visie Hoofdstuk 2 Recreatieactiviteiten Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Uitwerking in Utrecht de Waarden Hoofdstuk 5 Financiering en ontwikkeling Hoofdstuk 6 Aanbevelingen Ruimtelijke bouwstenen Intermezzo Voorbeelden van landschappen en bedrijven Literatuur Colofon Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 5
6
Aanleiding Het Groene Hart kan een grote rol spelen in de recreatiebehoefte van de Randstedeling. Kan is het juiste woord, want het Groene Hart voorziet anno 2011 maar beperkt in deze behoefte. De tekorten aan recreatiegebieden dicht bij de stad zijn nog altijd groot. Als het aan de ANWB ligt gaat dit veranderen. Zij ontwikkelt daarom samen met Terra Incognita een nieuwe uitvoeringsstrategie: vrijetijdslandschappen op particuliere grond. Deze strategie is voor het Groene Hart ontwikkeld maar is ook toepasbaar buiten het Groene Hart bij grootstedelijke gebieden. Redenerend vanuit de behoefte van de randstedeling stelde de ANWB in 2009 haar visie op de recreatieve inrichting van het Groene Hart op: Het Groene Hart mooi dichtbij (Terra Incognita en ANWB 2009). Belangrijk onderdeel hierin is de ontwikkeling van stadsregionale parken die hoogwaardige recreatieruimte bieden nabij de steden. De mogelijkheden voor het ontwikkelen van recreatie- en vrijetijdsgebieden zijn echter door het nieuwe kabinet op zijn kop gezet. Middelen zijn nihil nu het investeringsprogramma Recreatie om de Stad (RodS) is afgeschaft. Nieuw rijksbeleid hiervoor ontbreekt. De verantwoordelijkheid om aantrekkelijke ruimte te ontwikkelen voor wonen, werken en recreatie wordt overgedragen aan de provincies en gemeenten. Vanuit deze nieuwe situatie heeft de ANWB haar visie op recreatie in het Groene Hart herijkt. Hierbij richt zij zich zich op overheden en bedrijfsleven. Bij provincies en grote steden gaat het om de opgave om ruimte voor recreatie te realiseren. Bij de rijksoverheid gaat het om beleid voor het landelijk gebied dat zich nu vooral richt op de agrariër. De ANWB wil geen defensieve houding aannemen maar gaat actief en met open vizier op zoek naar nieuwe wegen om recreatie in het Groene Hart van de grond te krijgen. Dat is een zoektocht naar nieuwe beelden en naar nieuwe financieringsbronnen en realisatiestrategieën. Dat wil niet zeggen dat ze de oude RodS benadering niet goed vindt. De Anwb hecht ook veel waarde aan de recreatiegebieden die via de RodS ontwikkeld worden en vindt dat de inzet, om dergelijke gebieden te ontwikkelen en beheren, zeker door moet gaan. De vrijetijdslandschappen op particuliere grond moeten voorzal gezien worden als een aanvulling op de RodS gebieden. Het Groene Hart is nu grotendeels een liefhebberslandschap (Raad voor Landelijke gebied, 2005) dat bij gewone recreanten en bij toeristen een lage waardering krijgt. In deze visie wordt niet geprobeerd de recreant te veranderen tot liefhebber maar is gezocht naar een manier om het landschap te kunnen transformeren tot een recreatief aantrekkelijk landschap. Grondeigenaren gaan hierin een cruciale rol spelen terwijl de overheid de ontwikkeling faciliteert en regisseert. Overheid en ondernemers hebben elkaar nodig. Samenwerking geeft voor beide meerwaarde. Een aantrekkelijk landschap met meer mogelijkheden voor recreatie zal zich in de harten sluiten van de bewoners van de Randstad. Het zal meer liefde ontvangen. Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 7
8
hoofdstuk 1 Visie Onze visie op recreatie en landschap Om een landschap recreatief aantrekkelijk te laten zijn moet het aan een aantal voorwaarden voldoen. Een recreatief landschap: Is afwisselend; Is oorspronkelijk en betekenisvol; Kent verschillende recreatieve doelen; En is toegankelijk. Een ruimtelijk afwisselend landschap is recreatief veel aantrekkelijker dan een zeer open en monofunctioneel landschap. Voor de open landschappen in het Groene Hart is de waarde van kleinschalige beplanting zoals geriefbosjes dan ook groot. Om deze landschappen recreatief aantrekkelijker te maken is een grotere afwisseling en enige beslotenheid nodig. Het ruimtelijke beleid neemt terecht de huidige waarden van het landschap als uitgangspunt. Echter in veel gevallen is het beleid te conserverend. Samen met de voortschrijdende schaalvergroting van de landbouw leidt het tot een onaantrekkelijk landschap voor de recreant. Dit kan anders. Er is meer afwisseling mogelijk door agrariërs en recreatie ondernemers te laten bouwen aan een divers landschap. Voorbeelden zijn zichtbaar in de verbrede landbouw. Op de erven en percelen worden activiteiten aangeboden die leiden tot een gevarieerd landschap met plaatselijke grotere beslotenheid. Vergelijkbare ontwikkelingen zijn ook zichtbaar in landgoederen en zorginstellingen. De recreant is naast afwisseling ook gebaat bij een oorspronkelijk landschap. Een landschap met een verhaal dat afleesbaar is. Een recreatief aantrekkelijk landschap is verankerd in de cultuurhistorie met aandacht voor historische functies, gebouwen en plekken. Een recreant heeft in veel gevallen behoefte aan een doel in zijn bezoek aan het landschap. Historische plekken kunnen een doel vormen. Ook recreatieve voorzieningen binnen de verbrede landbouw vormen een doel op de route. Een afwisselend en oorspronkelijk landschap wordt gecompleteerd met pleisterplaatsen in het landschap. Dit alles vraagt een recreatief netwerk dat divers is in zijn mogelijkheden. Voor een aantrekkelijk landschap voor recreanten moeten we (delen van) het landschap durven transformeren. Specifiek die gebieden waar de recreatiedruk het grootste is moeten we onder de loep nemen. Het concept vrijetijdslandschappen op particuliere grond Dit vertalen we in een concept met de titel vrijetijdslandschappen op particuliere grond. Het agrarische landschap rond de grote steden kan de stedelijke recreatiedruk opvangen wanneer boeren en ondernemers als particulier recreatiebeheerders in het gat springen dat ontstaat nu de rijksoverheid het stimuleren van recreatiegebieden niet meer tot haar kerntaken rekent. Het concept bestaat uit drie onderdelen: Een grondeigenaar en ondernemer, in de meeste gevallen een agrariër, richt vrijwillig een of meerdere percelen van zijn grond zo in dat deze geschikt is voor openbare recreatie. De transformatie loopt uiteen van de aanleg van een boerenlandpad tot een recreatief bos met zwemvijver. De ondernemer kan naast openbare recreatie ook commerciële activiteiten aanbieden. Die interactie versterkt de recreatieve aantrekkelijkheid; De overheid stimuleert deze ontwikkeling in financiële zin door de kosten te vergoeden die gemaakt worden om de openbare recreatiefunctie aan te bieden. Dit kan gaan om daling van grondwaarde of om afname van agrarische opbrengsten. De overheid regisseert de Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 9
10 Links de aanleg van nieuwe recreatiegebieden op projectbasis. Rechts de ontwikkeling van vrijetijdslandschappen op particuliere grond. Schematische weergave. ontwikkeling door vast te stellen welke gebieden nabij de stad mogen transformeren. Op basis van gebiedskwaliteiten stelt zij vast welke vormen van transformatie in een gebied mogelijk worden gemaakt. Landschappen in de directe omgeving van de stad transformeren kavelsgewijs tot een afwisselend en aantrekkelijk landschap. Dat biedt de recreant nieuwe doelen en routes door het landschap. De vergelijking met particulier natuurbeheer is een interessante basis. Hierbij worden boeren gestimuleerd om delen van hun areaal als natuur te ontwikkelen en te beheren. De bestemming van de gronden wordt omgezet van agrarisch naar natuur. Als er sprake is van daling van de grondwaarde, dan wordt dit door de overheid vergoed. Dit is dus iets anders dan agrarisch natuurbeheer waarbij boeren worden betaald voor de natuurprestatie binnen de agrarische bedrijfsvoering (bijvoorbeeld voor weidevogelbeheer). Opbrengstderving worden daarbij vergoed door de overheid. Evenzo kunnen boeren die een deel van hun gronden inrichten voor openbare recreatie gestimuleerd en gefaciliteerd worden door de overheid door o.a. compensatie van eventuele grondwaarde daling. In plaats van grutto s kunnen de boeren ook betaald worden per recreatievoorziening of zelfs per recreant. De
vergoeding wordt afhankelijk van de inrichting en het beheer van de gronden. Deze inrichting kan zich bijvoorbeeld richten op een verbetering van de toegankelijkheid van het bestaande land of om transformatie naar recreatieve natuur of bos. Ook kan de afstand ten opzichte van de stad meewegen in de vergoeding die wordt uitgekeerd. Met vrijetijdslandschappen op particuliere grond worden ontwikkelkosten deel van het ondernemen en worden op termijn terugverdiend. De boeren in de stedelijke uitloopgebieden worden uitgedaagd en gestimuleerd om het landschap voor de stedeling aantrekkelijk te maken. Boeren verdienen indirect in de vorm van particulier recreatiebeheer aan de stedelijke recreant. Hierbij zal ook vermenging plaatsvinden met commercieel aanbod van kleinschalige recreatieactiviteiten. Niet alle boeren zullen meedoen en wie wel meedoet zal dat op een andere wijze doen dan een ander. Zo ontstaat een veelzijdig beeld. Hierbij zal ook een zekere mate van regie nodig zijn vanuit de overheid om verrommeling te voorkomen. Het concept vrijetijdslandschappen op particuliere grond vormt een aanvulling op de ANWB-visie op de recreatieve invulling van het Groene Hart, Het Groene Hart mooi dichtbij. Het concept is een nieuwe uitvoeringstrategie die de kans op uitvoering van recreatielandschappen in het algemeen en de stadsregionale parken in bijzonder aanzienlijk vergroot. Essentieel is dat dit bottom-up plaatsvindt vanuit het initiatief van grondeigenaren onder regie van de overheid. Dit concept willen we in dit document tastbaar maken. Verbeelding van het concept is het hoofddoel. Maar ondertussen gaan we in op diverse vragen. Vraagstelling De hoofdvraag De centrale vraag die in deze studie nader wordt onderzocht luidt: In welke vorm kan het concept vrijetijdslandschappen op particuliere grond tot ontwikkeling komen? In de zoektocht naar een antwoord op deze hoofdvraag worden tevens een aantal deelvragen beantwoord. Deelvragen Welke vormen van (openbare) recreatie kunnen in een agrarische landschap worden aangeboden. Hoofdstuk 2, Recreatieactiviteiten. Welke ruimtelijke transformaties zijn mogelijk om te komen tot het veelzijdig aanbod aan recreatieactiviteiten? Hoofdstuk 3, Ruimtelijke bouwstenen. Hoe ziet de transformatie eruit in een bestaand landschap? Hoofdstuk 4, Voorbeelduitwerking. Zijn er financieringsvormen bekend die dit ondersteunen. Hoofdstuk 5, Financiering en ontwikkeling. Tenslotte volgen er enkele aanbevelingen en conclusies. Hierbij wordt ook ingegaan op de locaties in het Groene Hart die zich lenen voor vrijetijdslandschappen op particuliere grond. Hoofdstuk 6, Aanbevelingen. Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 11
12
hoofdstuk 2 Recreatieactiviteiten In het veenweidelandschap van het Groene Hart kunnen tal van recreatieactiviteiten ondernomen worden. Om grip te krijgen op de grote diversiteit aan activiteiten is een uitvoerige lijst samengesteld. De lijst is ontstaan uit een brainstorm en een literatuurverkenning. In het overzicht maken we onderscheid tussen recreatieaanbod dat direct gerelateerd is aan het agrarische bedrijf en de agrarische identiteit; recreatieaanbod dat zich richt op recreatieve vragen en los van staat van het landbouwbedrijf. Binnen het agrarische bedrijf en binnen het landschap zijn er specifieke ruimtelijke aanleidingen voor het aanbod van recreatieactiviteiten. Dat is bijvoorbeeld natuur, water, gras en opgaande beplanting maar ook cultuurhistorie en landbouwproductie. Dit kan gekoppeld worden aan verschillende soorten actie zoals: bezoek, verblijf, lopen, fietsen, kijken of eten. Tot slot is een belangrijk onderscheid te maken tussen de activiteiten die vallen onder openbare recreatie en derhalve gratis aangeboden worden en activiteiten die een commercieel karakter hebben. Idealiter versterken beiden elkaar. De opsomming is bedoeld als richtinggevend en bedoelt geen totaal overzicht te zijn. Aanbod vanuit het agrarische bedrijf en landschap: landbouwproducten proeven en beleven Recreatiemotieven zoals boerenijs, veldboeketten, boerbq, boerenlandwinkels De gemiddelde vraag van recreanten bestaat niet, maar landbouwcultuur en historie ervaren onderzoeken naar vragen van recreanten zijn er veel zoals kazen, spelen in de hooiberg, klompen maken, boerenmuseum, gedaan. Motieven van recreanten en de recreatiemilieus die cultuurhistorisch landschap ervaren daar bij passen zijn onder meer onderzocht in de studie zoals forten, waterlinies, molens, streekinformatie, Transformatie Rijksbufferzones van het Ministerie van VROM (2008). landbouwarbeid ervaren en participeren zoals hooien, schapen scheren, koe melken, tractor rijden, slachten. Hierin is onderscheid gemaakt tussen de volgende mee doen aan landschapsbeheer en jacht categorieën: zoals wilg knotten, heg scheren, muskusratten jagen, vissen vermaak (gezelligheid) veenweidenatuur en weidelandschap beleven doen (bewegen en uitdaging) zoals weidevogels kijken, wild spotten, lucht en wolken ervaren, verblijf (er tussen uit) Recreatief aanbod los van agrarische bedrijfsvoering: interesse (educatie, kunst en cultuur) horeca & overnachting rust (stilte en ontspanning) zoals eten, slow food, koffiestop, kamperen, B&B, boerenbed. routes over land en over water zoals klompenpad, fiets/wandelpad, kano, struinen, schaatsen, skate. niet agrarische activiteiten in de boerderij zoals speeltuin, karten, wellnes, beeldhouwen, festival, kamp. voorstellingen, kunst, amusement. zoals trekkertrek, miss Groene Hart, galerie, landschapskunst. verhuur van faciliteiten zoals fiets en kanoverhuur, vergaderlocatie, sanitair, parkeerplaats. sport zoals joggen, poldervoetbal, golf, fierljeppen, survival, zwemmen, beleving bos en beslotenheid zoals struinen, verstoppertje, kinderfeestjes, wandelen, wild bekijken. Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 13
weiland en recreatie natuur en recreatie parkveld en recreatie stadslandbouw en recreatie water en recreatie bos en recreatie cultuurhistorie recreatief erf 14
hoofdstuk 3 Ruimtelijke bouwstenen De activiteiten die recreanten kunnen ontplooien hangen samen met de mogelijkheden die het landschap biedt. Immers in een bos kunnen andere activiteiten plaatsvinden dan op een weiland of in een moeras. Dit hangt samen met de fysieke mogelijkheden (bijvoorbeeld om te varen heb je water nodig) en met de uitstraling van het grondgebruik (bijvoorbeeld een bos verleidt meer mensen tot wandelen dan een weiland). Na analyse van de diverse activiteiten constateren we dat deze gekoppeld kunnen worden aan een beperkt aantal typen grondgebruik. Dit noemen we ruimtelijke bouwstenen voor een recreatief landschap. Het gaat om kavels (of delen daarvan) die door een grondeigenaar kunnen worden aangeboden in een uiteenlopende vorm. De 6 ruimtelijke bouwstenen zijn: 1. weiland 2. parkveld 3. stadslandbouw 4. weidenatuur 5. water 6. bos De 6 bouwstenen kunnen gecombineerd worden met recreatief aanbod vanuit: cultuurhistorie het recreatieve erf Samen vormen deze bouwstenen een breed pallet met alternatieve vormen van grondgebruik voor grondeigenaren in het Groene Hart, waar specifiek rond de steden vraag naar is. De 6 ruimtelijke bouwstenen kunnen gebruikt worden als een legenda voor de ruimtelijke ontwikkeling van een gebied. Hierna worden de ruimtelijke bouwstenen beschreven. De bouwstenen zijn allemaal afgebeeld met als ondergrond een veenweidekavel. Ze kunnen echter ook uitgewerkt worden voor bijvoorbeeld een droogmakerij of rivierengebied. Er is bewust een duidelijk verschil aangebracht tussen de bouwstenen. Er zijn vele tussenvormen en variaties op de geschetste beelden denkbaar. Feitelijk kan er zelfs overlap bestaan tussen de verschillende bouwstenen. Omwille van duidelijkheid is hieraan in deze studie voorbijgegaan. Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 15
Weiland en recreatie Kenmerk Dit zijn de weilanden die zo kenmerkend zijn voor het veenweidelandschap. Met gras, koeien, weidevogels en kruidenvegetaties. De kwaliteiten komen goed tot hun recht wanneer het beheer gericht is op soortenrijkdom van vegetatie en van de vogelstand. Openbare recreatiefuncties Recreatiefuncties zijn kleinschalig. Bijvoorbeeld een klompenpad door het veld, wandel- en fietspaden langs de velden. Je kan hier de rust en ruimte ervaren. Als attractie geldt het bekijken van (jong) vee, van weidenatuur, van gras en wolken. Op de graslanden wordt soms gespeeld wanneer dit landbouwkundig kan: denk aan vliegeren of voetballen. De recreatie is sterk aan de landbouw gekoppeld. Het biedt ruimte voor educatie die verbonden is met het boerenbedrijf. Commerciële functies Gekoppeld aan de boerderij is er ruimte voor activiteiten zoals koeien aaien, boerengolf, kinderfeestjes of agrarische activiteiten zoals trekkertrek. Het veld kan als incidenteel als evenementterrein worden gebruikt, of als parkeerterrein. Additioneel aan de recreatiefunctie is het goed denkbaar om de combinatie te maken met een zorgboerderij of kinderopvang. 16
Parkveld en recreatie Kenmerk Het weidekarakter kan subtiel getransformeerd worden naar een parkkarakter. Dit bestaat in essentie uit gras dat prettig beloopbaar is en intensief te gebruiken is. Dit is nauwelijks te combineren met betreding door koeien of paarden. Deze bouwsteen bestaat uit 60% tot 90% grasland. Hiernaast kan opgaande beplanting zorgen voor beschutting, afwisseling en natuurbeleving. Openbare recreatiefuncties Er lopen routes door en langs de kavel: fiets-, skate- en wandelpaden, paardenroutes en ook struinmogelijkheden. Op de velden kan gespeeld worden: voetbal, vliegeren, tikkertje, verjaardagspartijtjes, etcetera. Het kan ook een losloopveld voor honden zijn of een terrein voor picknick, zonnebaden of zelfs wildkamperen. Commerciële functies Op een parkveld passen ook commerciële functies: het kan verhuurd worden als sportterrein, of als terrein voor evenementen of jeugdkampen. Een ondernemer kan ook spullen verhuren of verkopen voor een barbecue of picknick. Daarbij is het goed te combineren met een speeltuin of bijvoorbeeld een kleinschalige (mini) golfbaan in het veld. Additioneel is ook de combinatie met diverse functies op het erf zoals zorgverblijf, kinderopvang of horeca goed mogelijk Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 17
Stadslandbouw en recreatie Kenmerk De boerderij biedt groepsactiviteiten voor mensen die met de handen in de klei of met dieren willen werken. In feite benut je dan de attractiewaarde van de landbouw. Dit is fysiek maar ontspannend en kan zelfs therapeutisch worden ingezet. Je kunt hier ook kleinschalige intensief beheerde land- en tuinbouwveldjes voor stedelingen aanbieden met kleinvee, fruit en akkertjes. Deze tuintjes bieden dan voor anderen een decor: werk met de natuur en wordt zelf een bezienswaardigheid! Openbare recreatiefuncties Het bezoek van de landbouw kan openbaar gebeuren met wandel- of fietspaden langs de kavels. Hier kan je kijken naar het vee en naar de bedrijvigheid van mensen die bezig zijn, met hun vingers in de grond. Op de kavel kan je meedoen met het verplaatsen van kuddes. Tussen de velden zijn mogelijkheden voor spel en verblijf. Commerciële functies Velden die verhuurd worden zijn commercieel te maken. Huur je tuin en ga zelf verbouwen, planten, verzorgen en oogsten. Ook kan het meewerken geëxploiteerd worden met een dagkaart voor plukken en oogsten (fruit, melk, wol, groenten), tractorrijden of paardrijden. Ook als groepsactiviteit (bedrijfsuitje) is dit commercieel te maken. Stadslandbouw sluit ook aan bij producten als adopteer een biologische kip of appelboom. Openbaar aanbod en commerciële functies kunnen elkaar zo goed aanvullen. 18
Natuur en recreatie Kenmerk In deze bouwsteen wordt een natuurgebied in het landschap ontwikkeld. Dit is grasland dat wordt omgevormd naar (natte) natuur. Gebruikelijk gebeurt dit door de bovenste zode af te plaggen of door het waterpeil op te zetten, in combinatie met natuurlijke slootkanten en nieuwe vegetatie tot gevolg. Het kan moeras worden of nat grasland dat extensief wordt begraasd. Maar ook nat moerasbos is voorstelbaar met kwaliteiten voor specifieke vogels en bijvoorbeeld mossen. Openbare recreatiefuncties Via routes door en langs de kavel heb je zicht op de natuur. Ook kan je er met laarzen doorheen struinen. Aantrekkelijk is de observatiehut die de verwachtingen opvoert. Je kan vissen en picknicken aan de randen van het terrein. Als meerdere terreinen aan elkaar worden gekoppeld, wordt de natuurwaarde groter. Dan stijgt ook de kans op het zien van wild. Ga op safari naar de Kleine Vijf (bijv. grutto, veldleeuwerik, otter, argusvlinder, ringslang). Commerciële functies Aanvullend kan je hier commercieel het landschap beheren met houtverkoop en vlees. Wildernisvlees is een lekkernij. Additioneel kan je het beheer organiseren vanuit zorglandbouw, en je kan de nabijheid van natuur als decor voor kinderopvang of horeca gebruiken die dan op de huiskavel of aan het lint wordt aangeboden. Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 19
Water en recreatie Kenmerk Het vele water in het veenweidelandschap heeft grote recreatieve potentie. Bestaande sloten en vaarten worden verbreed. Er ontstaan plaatselijk nieuwe waterplassen die qua vorm contrasteren met het rechte veenweidekarakter. De gebiedseigen eendenkooi staat hiervoor model. Hierdoor ontstaat veel afwisseling. Om prettige verblijfsplekken te laten ontstaan is ook beplanting gewenst. Het wateroppervlak kan 40-80% van de kavel beslaan en wordt met verschillende waterdieptes aangelegd. Openbare recreatiefuncties Recreatiemogelijkheden op water zijn grenzenloos wanneer de wateren verbonden zijn. Er ontstaan routes voor kano s, roeien, fluisterbootjes en s winters om te schaatsen. In het water kan je zwemmen, vissen of spelen. Ook aan de waterrand kan je lekker recreëren. Bijvoorbeeld lekker zonnebaden op een strand. De ligweides rond het water bieden tal van ontspannen gebruiksmogelijkheden. Commerciële functies Wanneer het gaat om een plas kan dit goed commercieel geëxploiteerd worden. Het wordt dan een particulier beheerd zwemwater met voorzieningen als sanitair. Exploitatie van het waterplezier kan met kaartverkoop, parkeergeld, horeca en door verhuur van watervoertuigen. Zwemwater kan snel heel intensief worden. Vaarwater heeft een kleinschaliger karakter. 20
Bos en recreatie Kenmerk Bos geeft het veenweidelandschap nieuwe recreatieve mogelijkheden. Bomen geven beschutting en vormen besloten ruimtes waarin recreanten prettig kunnen verblijven. Elke ruimte kan weer anders zijn. Een boskarakter ontstaat door 60 tot 95% van de kavel te transformeren tot bos. Hiertussen zijn er paden en open plekken. Aanleg kan door natuurlijk bos te laten ontstaan (natuurlijk, langzaam en goedkoop). Een alternatief is om manshoge bomen te planten (snel resultaat maar duur). Openbare recreatiefuncties Lekker wandelen door het bos is de voornaamste activiteit. Er lopen wandelpaden en routes om te struinen (GPS). Ook passen hier ruiterpaden of fietspaden. Een afwisseling met open landschap en andere bospercelen maken een interessant recreatief landschap. Je kan er van alles: picknicken, spelen in het bos, bomenklimmen, bosnatuur bekijken (paddestoelen, vogels, wild) en wildkamperen. Commerciële functies Commercieel is er veel mogelijk. Onderscheidend ten opzichte de andere bouwstenen zijn bosgerelateerde activiteiten zoals survival of een klimbos. Bos is voor verblijfsrecreatie aantrekkelijk omdat de gebouwen schuilgaan tussen bomen. Bijvoorbeeld caravans of een camping. Op het erf valt te denken aan landgoedbebouwing, zorgverblijf en wellness in de beslotenheid van het bos. Vrijwel alle eerder genoemde functies zijn hier ook mogelijk. Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 21
Cultuurhistorie en recreatie Kenmerk Cultuurhistorische gebouwen en bouwwerken zijn en blijven aantrekkelijk voor recreatief publiek dat betekenis zoekt in een landschap. Maak historische bouwwerken toegankelijk en het aanzien waard. Kansen zitten ook in de historische strijd tegen het water en in de waterinfrastructuur (kade, molens, gemalen) die een rijke historie kent in de veenweiden. Ook herkenbare archeologie is mogelijk. Natuurlijk kan ook ingespeeld worden op de aantrekkingskracht van historische landbouw. Openbare recreatiefuncties Het kijken naar historische gebouwen en taferelen is aantrekkelijk. Je kan leren van de geschiedenis en over het landschap. Daarnaast kan een historisch gebouw of tafereel een plek vormen om te rusten, en van het landschap te genieten. Cultuurhistorische plekken zorgen voor een doel in de routes van de recreanten. Commerciële functies Historische gebouwen hebben al vaak bijzondere functies. Vaak zijn ze ontstaan bij restauraties en daaruit voortkomende exploitaties. Dit biedt nog steeds kansen want er zijn vele monumenten in het landschap. Bijvoorbeeld voor verhuur van gebouwen, rondleidingen met of zonder gids en natuurlijk horeca. 22
Erf en recreatie Kenmerk Het erf is het intensief beheerde domein van agrarische bedrijven. Hier zijn eenvoudig commerciële functies te organiseren zoals boerderij-verkoop of horeca. Maar ook openbare functies zijn mogelijk. Een wandeling over het erf kan informatief en boeiend zijn. Hier zie je wat er eigenlijk gebeurt in de landbouw. Met een passage langs het erf zie je de buitenkant maar dit draagt ook bij aan afwisseling in de landschapsbeleving. Openbare recreatiefuncties Je kan hier kijken naar de agrarische functies zoals biggenstallen, melkstal, kaasmakerij en hooiopslag. Er zijn bedrijven die hier een skybox voor hebben ingericht. De stal kan je beleven, ruiken en ook voelen, door een koe of kalf te aaien of zelf de fles te geven. Het erf kan ook de start van een wandeling of kanotocht zijn met een parkeerplaats en streekinformatie. Ook het vervullen van basale behoeften, als een waterkraan, sanitair en schuilmogelijkheden kan voor openbaar gebruik dienen. Commerciële functies De mogelijkheden voor commercieel gebruik zijn eindeloos. Verhuur van ruimtes en gebouwen, voor vergaderingen en feesten of voor specifieke activiteiten op de boerderij. Horeca en verkoop van plattelandsproducten. Verhuur van logies zoals kamperen, appartementen of boerenkamers. Ook kan hier specifiek een functie als kinderopvang, zorgboerderij of speelboerderij tot ontwikkeling komen. Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 23
openbare functies bestaande landschappen & bedrijven Eemhof, Bunschoten Landgoed Twickel Kemphaan Almere Amsterdamse Bos Natuurboer Ilperveld Hoeve Biesland Zwieseborg, Hardenberg Schothorst Amersfoort 24
commerciële functies Noorderhoeve, Schoorl Irrland Duitsland Boerinn, Kamerik Fietsverhuur Veluwezoom Amsteltuin Amstelveen B&B Waterland Sociale druivenoogst in Elzas Olmenhorst Recreatieve stadslandschappen maart 2011 Terra Incognita en ANWB 25
zicht op kanaal dorpsrand in de polder 26 lint in de polder
hoofdstuk 4 Voorbeeldgebied veenweiden In dit hoofdstuk worden de mogelijkheden om vrijetijdslandschappen op particuliere grond te realiseren onderzocht. De transformatie van het landschap vanuit particulier initiatief wordt aan de hand van de ruimtelijke eenheden verbeeld. Dit laat zien hoe deze het recreatief gebruik van het landschap zullen faciliteren. Deze (voorbeeld) toepassing op een landschap maakt de vrijetijdslandschappen op particuliere grond concreet. In deze toepassing gaat het om de juiste keuze voor combinaties van ingrediënten die passen bij de landschappelijke kwaliteiten. Ook de schaal van de toepassing is daarbij belangrijk. Hoeveel verdichting kan een landschap aan? Voor de recreatieve mogelijkheden van een landschap is verder bepalend in hoeverre de transformatie een activiteit en invulling van een solitaire kavel betreft of dat het gaat om meerdere kavels die samen een ruimtelijk netwerk vormen. We onderzoeken de mogelijkheden door de denkbare transformaties te schetsen. Dit doen we voor vier archetypische onderdelen van het Groene Hartlandschap nabij de stad met elk verschillende kwaliteiten. Hiervoor wordt een fictief kaartbeeld van het veenweidegebied gebruikt. De landschappen transformeren in verschillende mate en voegen nieuwe kwaliteiten toe. Het gaat hier om: Veenlint. Veenlinten komen overal in het groene hart voor. De linten zijn ontinningsbases met een oorsprong in de 12e en 13e eeuwse. Maar er zijn ook latere linten, zelfs vanuit de ruilverkavelingen van de jaren 50. Rivierlint. Dit lijkt op de veenlinten maar verschilt in de organische vorm van het lint en in de verschillen in hoogte en bodem die in het lint te vinden zijn. Opstrekkend veld met achterkade in de polder. Het gaat om een open polder, zonder bebouwing. Dorpsrand. Hierbij gaan we uit van een jonge dorpsrand, van een grootschalig aangelegde nieuwbouw. Open landschap Het gaat in de schetsen steeds om open landschappen. Het landschap, zo stellen we is tegenwoordig opener dan een eeuw geleden door het verdwijnen van bospercelen, pest- en geriefhoutbosjes, eendenkooien en fruitteelt. In dit open landschap zijn de linten besloten geworden en zijn er vrij harde overgangen van stad naar land ontstaan. Vrijetijdslandschappen op particuliere grond september 2011 Terra Incognita en ANWB 27