Het verantwoord poetsen van koper (legeringen) Inleiding In deze instructie is te lezen hoe u, stap voor stap, koper (legeringen) op een verantwoorde manier kunt onderhouden. Poetsen is eigenlijk een schadelijke handeling omdat er altijd een dun laagje van het metaal verloren gaat. Terughoudendheid is daarom erg belangrijk. Door onder meer te kiezen voor minder grove materalen en middelen kan veel schade in de toekomst worden voorkomen. Hoe u oude poetsresten (witte aanslag) kunt verwijderen is tevens in deze instructie te lezen. Deze instructie is bedoeld voor: Objecten van koper of een koperlegering. Niet voor: Objecten (koper of koperlegering) die zijn voorzien van een beschermende laag zoals vernis, lak of was. Objecten die voldoende glans hebben. Objecten met een historische patina. Objecten van samengestelde materialen, waarbij het risico op het beschadigen van de andere materialen groot is. Afb.1 - Door veelvuldig poetsen is het reliëf aan de oppervlakte afgesleten en zijn er in de dieper gelegen delen resten poetsmiddel achter gebleven met groene of witte aanslag tot gevolg Preventieve maatregelen Het voorkomen en uitstellen van een poetsbeurt: Voorkom vingerafdrukken op het koper door bij hantering handschoenen te dragen. Door het object regelmatig op te wrijven met een niet-pluizende katoenen doek blijft het metaal langer mooi en voorkomt u dat vuil en stof het metaal aanslaat. Als een object niet gebruikt wordt (in de opslag staat of tijdens een wintersluiting), is het verstandig dat het afgedekt wordt met zuurvrij vloeipapier, ongebleekt katoen of Tyvek. Aan de slag Waar moet u op letten voor dat u aan de slag gaat? Bepaal eerst of het wel nodig is om te gaan poetsen. Vaak volstaat het opwrijven met een katoenen doek of met een geïmpregneerde zilverpoetsdoek. BEHOUD VAN BINNEN www.behoudvanbinnen.nl 1/7
Controleer de staat van het object of het wel op een verantwoorde manier gepoetst kan worden. Als u besluit het object te poetsen, verplaats deze dan (mits mogelijk) naar een goed ventilerende ruime die gemakkelijk schoongemaakt kan worden en waar er met vloeistoffen gewerkt kan worden. Zorg voor een werktafel op een goede werkhoogte en een schone, zachte ondergrond voor het object. (bijvoorbeeld tafelblad afdekken met polyethyleenfoam) Is het object niet verplaatsbaar, zorg dan voor voldoende ruimte en een goede bescherming (bijvoorbeeld dik afdekplastic) voor de andere interieuronderdelen in de buurt. Benodigdheden: Opwrijven: Katoenen doek (niet-pluizend ) Geïmpregneerde zilverpoetsdoek Nitrile handschoenen Poetsen: Geprecipiteerd krijt Gedemineraliseerd water Non-ionische zeep Katoenen watten Satéprikkers (zacht maken in water) Zachte tandenborstel Afb.2 - Benodigdheden voor het opwrijven Poetsresten verwijderen: Terpentine (bij voorkeur aromaatvrij) Houten spatel (voor het verwijderen van kaarsvet als dat nodig is) Afb.3 - Benodigdheden voor het poetsen en resten verwijderen. Stap 1 - Schoonmaken en opwrijven Maak het object eerst stofvrij. Gebruik hiervoor een niet pluizende doek en voor de reliëfs een zachte kwast. Kaarsvet kan verwijderd worden door dit voorzichtig weg te schrapen met niet krassend gereedschap als een houten spatel zonder scherpe randen. De laatste resten kunnen goed worden verwijderd met terpentine en watten. Door het object schoon te maken en op te wrijven met een katoenen doek of geïmpregneerde zilverpoetsdoek, is het resultaat veelal voldoende en is echt poetsen nog niet nodig. Let op het opwrijven met een geïmpregneerde zilverpoetsdoek is eigenlijk een hele milde vorm van poetsen. Ook hier gaat een zeer dun laagje metaal verloren. Probeer daarom eerst een gewone katoenen doek. Gebruik de zilverpoetsdoek niet op reliëfs omdat alleen het bovenste laagje wordt bereikt. Een houten spatel kan relatief scherpe randen bevatten, als dat het geval is kunnen deze eenvoudig met schuurpapier afgezwakt worden. BEHOUD VAN BINNEN www.behoudvanbinnen.nl 2/7
Afb.4 - Opwrijven met katoen Afb.5 - Opwrijven met een geïmpregneerde zilverpoetsdoek. Stap 2 - Poetsmiddel maken van krijt Mocht het opwrijven niet volstaan maak dan een poetsmiddel van krijt aan. Er zijn diverse nadelen aan te voeren te aanzien van kant-en-klare poetsmiddelen vandaar dat het aan te bevelen is om ouderwets- met krijt te poetsen, hetgeen al sinds mensenheugenis een beproefd middel is. 1. Doe twee eetlepels krijt in een schaaltje. 2. Voeg één eetlepel gedemineraliseerd water toe. 3. Voeg één druppel non-ionische zeep (neutrale babyshampoo) toe aan het mengsel en roer tot een gladde pasta. 4. Controleer of er geen harde stukjes meer in zitten als dat het geval is dan nog langer roeren. Net als bij schuurpapier bestaat er krijt van verschillende korrelgroottes. Geprecipiteerd krijt is de fijnste variant. Afb.6 - Voeg een klein scheutje gedemineraliseerd water, en een drupje non-ionische zeep. BEHOUD VAN BINNEN www.behoudvanbinnen.nl 3/7
Stap 3 - Poetsen met krijt 1. Breng het krijtpapje met een watje aan op het oppervlak. 2. Wrijf voorzichtig zonder veel druk uit te oefenen. Liever vaker heen en terug over het oppervlak, dan hard drukken. 3. Haal het krijt er ook weer af, dit kan met een schoon watje en/ of een schone, niet pluizende, katoenen doek. 4. Controleer het object of al het krijt weg is. Ook in hoekjes, randjes en achterkant. Zorg ervoor dat het krijt niet op andere materialen kan komen door het materiaal af te dekken of bijv. een stukje plastic ertussen te houden als bescherming. Het is aan te raden om kleine stukjes per keer te doen. Het krijtpapje droogt namelijk snel op. Het poetsen met krijt duurt langer omdat het een minder grove methode is, maar zal hierdoor ook minder schadelijk zijn voor het object. Afb.7 - Het poetsen met krijt Stap 4 - Details en reliëfs Wanneer men eerst opwrijft met een zilverpoetsdoek kan er een zachte satéprikker in de doek worden gedaan om zo de randjes te kunnen bereiken. Laat de satéprikkers voor gebruik zacht worden in water. Voor het poetsen van details en reliëfs gebruik katoenen wattenstaafjes gemaakt van voorgeweekte satéprikkers met een stukje wat er omheen gerold. Er kan ook een zachte tandenborstel gebruikt worden voor ingewikkelde reliëfs. Om het krijt te verwijderen uit de diepere delen kan een kwast of (schone) zachte tandenborstel worden gebruikt. Let op wrijf/ poets niet alleen over de bovenkant van de reliëf, hierdoor zal het bovenste laagje metaal steeds verder afslijten waardoor het reliëf kan verdwijnen. BEHOUD VAN BINNEN www.behoudvanbinnen.nl 4/7
Afb.8 - Het poetsen van details met een wattenstokje (van een satéprikker met een stukje wat) Stap 5 - Verwijderen van oude poetsrestanten 1. Maak de oude poetsrestanten (groen/witte aanslag) week door middel van terpentine. Breng het aan met een watje en laat het een paar minuten intrekken. 2. Poets het vervolgens weg met krijt. (zoals bij stap 3 en 4 is beschreven) 3. Poetsrestanten zitten vaak in randen, reliëfs, achterkanten en diepere delen. Maak daarom gebruik van in water voorgeweekte satéprikkers, watten en een zachte tandenborstel. Gebruik, voor uw gezondheid, bij voorkeur aromaatvrije terpentine. Afb.9 - Het aanbrengen van terpentine met een watje. Afb.10 - Het wegpoetsen met krijt van de zacht geworden poetsresten. BEHOUD VAN BINNEN www.behoudvanbinnen.nl 5/7
Stap 6 - Controleren Wrijf nog eens goed na met een katoenen doek. Voor het verwijderen van het laatste krijt uit de details kan een varkensharen kwast of een (schone) zachte tandenborstel goed van pas komen. Controleer het object aan alle kanten of al het krijt verwijderd is, ook uit hoekjes, randen en details. Bij het verwijderen van het opgedroogde krijt kan het soms gaan stuiven. Als u poetst in het interieur zelf zorg dan dat u de stofzuiger erbij houd. Inpassen in onderhoudsschema Herhaal de onderstaande handeling met de volgende frequentie. Probeer minimaal 4 keer per jaar het object op te wrijven met katoen, óf 2 keer per jaar met een geïmpregneerde zilverpoetsdoek. De frequentie kan per situatie anders zijn. Het is afhankelijk van verschillende factoren, waaronder bijvoorbeeld of het object gebruikt wordt en de luchtkwaliteit van de omgeving. Aanbevelingen / tips Zorg dat u de objecten altijd hanteert met handschoenen, het liefst van nitril, anders van katoen. Mocht dat niet mogelijk zijn wrijf het object na gebruik op met een katoenen doek om de vingerafdrukken eraf te halen voordat ze kunnen inetsen. Hou de objecten goed stofvrij, stoffige objecten zullen sneller aanslaan. Als een object niet gebruikt wordt (in de opslag staat of tijdens een wintersluiting), zou het afgedekt kunnen worden met zuurvrij- vloeipapier, ongebleekt katoen of plastic. Bij vragen kunt u in voorkomende gevallen contact opnemen met een terzake kundige metaalrestaurator. Voor adressen zie www.behoudvanbinnen.nl Bronnen Lugtigheid, D.O.R. Onderhoud van zilver en andere metalen in Nederlandse kerken, van avondmaalsbeker tot ziekendoosje, Stichting kerkelijk kunstbezit in Nederland, 2008. Monumentenwacht Vlaanderen vzw, Onderhoud van metaal in het interieur, Vlaanderen, 2006 BEHOUD VAN BINNEN www.behoudvanbinnen.nl 6/7
Meer weten? Ga naar www.behoudvanbinnen.nl/onderwerpen en zoek op: koper, messing, koperlegering, metaal, poetsen. Gerelateerde onderwerpen Ga naar www.behoudvanbinnen.nl/onderwerpen en zoek op bijvoorbeeld: zilver, ijzer, chroom. Deze instructie is opgesteld door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Tekst: A. Zeijlemaker, H. Schuit In de dagelijkse praktijk kan het uitvoeren van deze werkzaamheden complexer zijn dan hierboven is omschreven. Raadpleeg bij twijfel altijd een specialist. Ga naar www.behoudvanbinnen.nl voor nuttige adressen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed kan niet aansprakelijk gesteld worden voor eventuele schade ontstaan naar aanleiding van deze instructie. 2014, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed www.behoudvanbinnen.nl BEHOUD VAN BINNEN www.behoudvanbinnen.nl 7/7