Gods barmhartigheid ervaren Eric Luijten Spreken over zonde en vergeving en over het sacrament van boete en verzoening (de biecht ) is niet gemakkelijk. Toch moeten we er over spreken, omdat het leven en de zending van Jezus in het teken stonden van vergeving van zonden: Jezus hoorde dit en zei tegen hen: Gezonde mensen hebben geen dokter nodig, maar zieken wel; ik ben niet gekomen om rechtvaardigen te roepen, maar zondaars. (Mc 2,17). Hij heeft zijn eigen bloedvergieten, zijn dood aan het kruis, verstaan tot vergeving van zonden (Mt. 26, 28). We zullen in dit artikel achtereenvolgens spreken over zonde en vergeving en over het sacrament van boete en verzoening. Wat is zonde? Wij mensen vinden onze bestemming niet in onszelf, maar in onze medemensen en in God. Dat is een diepe intuïtie van het christelijk geloof. Met deze intuïtie correspondeert het dubbelgebod van de liefde: Gij zult de Heer uw God beminnen met geheel uw hart, geheel uw ziel en geheel uw verstand. Dit is het voornaamste en eerste gebod. Het tweede, daarmee gelijkwaardig: Gij zult uw naaste beminnen als uzelf. Aan deze twee geboden hangt heel de Wet en de Profeten. (Mt. 22, 37-40). Iedere handeling die ons niet dichter bij onze bestemming brengt, is daarom een handeling die zijn uiteindelijke doel mist. Dat is de eerste betekenis van zonde : het doel missen. Zonde is een handeling die de relatie met God en met andere mensen schade toebrengt of zelfs verbreekt. Wie zondigt, beschadigt dus zijn of haar relatie met God. Wie een zware zonde begaat, kan deze zelfs helemaal verliezen. Dat is niet omdat God zijn liefde onthoudt aan de mens die zondigt. Het is de mens die door te zondigen zijn hart verhardt en zich afsluit voor de relatie met God en met de ander. Tegenover de mens die steeds weer opnieuw zondigt, staat God die voortdurend en zonder ophouden het verbond aangaat en blijft aangaan met de mens. Terwijl de mens steeds weer kiest voor zichzelf, kiest Gods steeds opnieuw voor de mens. God straft dus niet in reactie op onze zonde. Hij spant zich juist tot het uiterste in om ons weer bij Hem terug te brengen. Zowaar als ik leef, zegt de Heer, ik wil de dood
van de zondaar niet, maar wens dat hij zich betert en in leven blijft. (Ex. 33, 11) Straf is daarom niet iets dat God uitdeelt, maar op de eerste plaats iets wat de mens zichzelf aandoet. Die straf bestaat op de eerste plaats in het verlies van de liefdesgemeenschap met God. Daarnaast bestaat die straf in de negatieve consequenties van dit verlies. Sociale verhoudingen raken verstoord, het leven gaat moeilijker en verliest zijn diepere zin en betekenis, en verliest zijn perspectief van eeuwig leven bij God over de dood heen. Wat is dan vergeving? Op dezelfde manier is vergeving op het diepste niveau niet het kwijtschelden van straf, maar het herstel van relatie: verzoening. Verzoening betreft op de eerste plaats het herstel van het verbond met God, die bron is van alle gemeenschap. Maar het strekt zich ook uit naar de gemeenschap met elkaar. Bij dit herstel van de liefdesgemeenschap met God en met elkaar komt God ons te hulp. Hij komt ons tegemoet in Zijn Woord en in de sacramenten. Hij zendt Zijn Geest vooruit om ons weer op Zijn spoor te zetten. Eenmaal met Hem verzoend, blijft Hij bij ons om ons te helpen. Hij helpt ons de schade die wij door onze zonde hebben aangericht te herstellen. Hij helpt ons weer met ons zelf in het reine te komen. Hij helpt ons de liefdesband met Hem te verstevigen en te verdiepen. Dit herstellen is de eerste betekenis van het werkwoord boeten, een betekenis die we nog kennen in de uitdrukking netten boeten. Het sacrament van boete en verzoening Er zijn vele manieren om vergeving van God te krijgen: door te bidden, te vasten en aalmoezen te geven, door deelname aan de zondagse eucharistieviering, en door regelmatig je geweten te onderzoeken en je fouten en tekortkomingen in gebed aan God aan te bieden. De barmhartige God komt ons echter op een bijzondere wijze vergevend tegemoet in het sacrament van boete en verzoening. Dit sacrament is er op de eerste plaats voor de verzoening van de zondaar die door een zware zonde de gemeenschap met God en met de Kerk heeft verloren. Je mag hierbij denken aan het verschil tussen kleine ruzietjes en grotere ruzies in een vriendschapsrelatie. Zolang je nog met je vriend on speaking terms bent, kunnen kleinere ruzietjes, gekibbel of iets onaardigs wat je gezegd hebt, met een paar goed gekozen woorden of een gebaar gemakkelijk weer goed gemaakt worden. Soms echter kan een ruzie leiden tot een breuk: er is iets kapot gemaakt, het vertrouwen is geschaad. Een eenvoudig excuus of verzoenend gebaar is dan niet genoeg. Dan moet de ruzie uitgepraat worden. Het vertrouwen wordt pas hersteld als onder ogen wordt gezien wat er fout is gegaan. Dat is niet altijd gemakkelijk. Dat vereist de bereidheid om eerlijk naar jezelf te kijken en openheid te bieden aan de ander. Een tastbaar teken
Mensen kunnen onderling hun ruzies letterlijk uitpraten. Met God is dat ingewikkelder. God is niet op dezelfde manier voorhanden als andere mensen dat zijn. Je kunt je natuurlijk in gebed tot God richten en om vergeving vragen. Je kunt in dat gebed eerlijk je fouten onder woorden proberen te brengen en zo oprecht mogelijk je berouw proberen te tonen. En je kunt natuurlijk in de Bijbel lezen en bevestiging krijgen dat onze God een barmhartige God is, die keer op keer vergeving schenkt, die de dood van de zondaar niet wil en die zelfs zijn enige Zoon heeft prijsgegeven om ons van onze schuld te bevrijden. Maar toch: wij mensen hebben nu eenmaal een tastbaar teken nodig dat ons vertelt dat wij inderdaad zijn bevrijd, dat onze zonden zijn vergeven. Wij willen in antwoord op het uitspreken van alles wat wij het liefst voor iedereen verborgen houden, horen dat het goed is, dat we met onze fouten bij God mogen zijn. Dat Hij ons niet aan onze fouten zal binden, maar ons ervan zal verlossen. Voor de christen die in gebrokenheid met God en met de Kerk leeft, zijn bovendien andere woorden nodig dan de woorden van vergeving die klinken in de dagelijkse gebeden en in viering op zondag: bijvoorbeeld de bede uit het Onzevader: En vergeef ons onze schuld zoals ook wij aan anderen hun schuld vergeven, of de bede aan het slot van de boeteritus Moge de almachtige God zich over ons ontfermen, onze zonden vergeven en ons geleiden tot het eeuwig leven. Die andere woorden klinken in het sacrament van boete en verzoening als de biechtvader in antwoord op de belijdenis van de zonden de absolutie uitspreekt: Ik ontsla u van uw zonden. Dat de biechtvader, die altijd een priester is, de volmacht heeft om deze krachtige woorden te spreken, gaat terug op een opdracht van Jezus zelf aan zijn leerlingen: Vrede zij u. Zoals de Vader Mij gezonden heeft, zo zend ik u. Na deze woorden blies Hij over hen en zei: Ontvang de heilige Geest. Aan wie ge de zonden vergeeft, zijn ze vergeven, en aan wie ge ze niet vergeeft, zijn ze niet vergeven. (Jh, 20, 21-23). Wij leven en beleven ons geloof in God niet enkel individueel en in de beslotenheid van ons eigen hart, maar ook altijd zichtbaar in gemeenschap met de Kerk. Dit komt in het bijzonder tot uitdrukking in de deelname aan de communie. Wie door een zware zonde de gemeenschap met God en de Kerk heeft verloren, is om die reden van de communie uitgesloten. De Kerk eist het zichtbare teken van het sacrament van boete en verzoening voordat zij de zware zondaar weer toelaat aan de tafel van de Heer. Een korte geschiedenis van de biecht Het sacrament van boete en verzoening heeft in de loop van de kerkgeschiedenis verschillende gestalten gehad. In de eerste eeuwen van het christendom was het sacrament van verzoening een sacrament dat je maar éénmaal in je leven kon ontvangen. Het was bovendien een sacrament waarin de nadruk lag op de publieke boete. Wie na een zware zonde weer met de Kerk verzoend wilde worden, werd opgenomen in een zogenaamde boetestand. Een
boeteling moest een leven van versterving leiden, mocht geen normaal huwelijksleven leiden, was uitgesloten van publieke ambten en van handeldrijven. Eenmaal verzoend werd de boeteling weer toegelaten tot de eucharistie. Maar in alle andere opzichten bleef de boeteling behoren tot de boetestand tot aan het eind van zijn of haar leven. Dat was reden voor velen om het sacrament uit te stellen tot aan het eind van het leven. Het uiteindelijk gevolg hiervan was dat het sacrament door bijna niemand meer werd ontvangen. Pas in de twaalfde eeuw kreeg het sacrament van boete en verzoening min of meer de vorm die het vandaag de dag nog heeft: een sacrament met een duidelijk privaat karakter dat de gelovige veelvuldig mag ontvangen, waarin de nadruk ligt op de schuldbelijdenis als uitdrukking van het innerlijke berouw over de begane zonden, en met een absolutie die zonden vergeeft en de zondaar weer verzoent met de Kerk. Dialoog tussen biechteling en biechtvader In grote lijnen bestaat het sacrament uit een dialoog tussen biechteling en biechtvader. De biechteling belijdt alle zware zonden afzonderlijk waar hij of zij zich bewust van is en aanvaardt de veelal milde penitentie die door de biechtvader wordt opgelegd. De biechtvader ontslaat op zijn beurt de biechteling van alle zonden en zondestraf. Met het uitspreken van de absolutie wordt de biechteling weer verzoend met de geloofsgemeenschap en kan de biechteling weer deelnemen aan de communie. Met het uitspreken van de schuldbelijdenis en het aanvaarden van de penitentie drukt de boeteling zijn of haar berouw uit over de gemaakte fouten. De Heilige Geest wekt dit berouw in het hart van de zondaar. Boven schreven we al dat het verbreken van de gemeenschap met God geen reactie is van God op de zonde. Hier voegen we daaraan toe dat vergeving evenmin een reactie is van God op de schuldbelijdenis. Het is niet zo dat God zit te wachten tot de zondaar eindelijk de weg naar de biechtstoel heeft gevonden. Of dat onze biecht het hart van God moet vermurwen om ons Zijn vergeving te schenken. Het is juist ons eigen verharde hart dat vermurwd moet worden. Al voordat het sacrament van boete en verzoening als teken van heil in beeld komt, is Gods Geest druk doende ons verstand te verlichten en ons hart te verzachten om onze ogen te openen voor de vergeving die in het sacrament van boete en verzoening wordt geschonken. Wie voor het eerst biecht, heeft vaak een lange weg achter zich. Het sacrament van boete en verzoening is het eindpunt van een hele ontwikkeling. De schuldbelijdenis die dan wordt uitgesproken, is het gelovige antwoord op Gods aanbod van vergeving. Anderzijds is het sacrament ook een nieuw begin, van hernieuwd leven in verbondenheid met God en met de Kerk. Voor wie is dit sacrament bedoeld? We benadrukten hierboven de betekenis van de biecht voor wie een zware zonde heeft begaan. Daarin ligt het eigene van het sacrament van boete en verzoening. Dat betekent echter niet dat
het sacrament geen plaats zou kunnen hebben in het leven van gewone gelovigen die zich van geen zware zonde bewust zijn. Ook voor hen is het regelmatig ontvangen van het sacrament van boete en verzoening een goede manier om de verbondenheid met God en met de Kerk te versterken, om in de kracht van de Geest te groeien in zelfkennis en gewetensvolheid.