voormalige kloosterkapel Nieuwstraat Breda rappotage interieurstucwerk d.d 6 maart 2015 RASP-stuc advies Zandberglaan 31 4818GH BREDA T 06 2036 1041 E wvj.freling@inter.nl.net interieurstucwerk kapel Nieuwstraat blad 1
Breda, Nieuwstraat 27, voormalige kloosterkapel Gebouwd 1904-1905 naar ontwerp van de Bredase architect J. Lijdsman Rijksmonument nummer 518933 Advies inzake het stuc- en pleisterwerk in de kapel d.d. 6 maart 2015 Inleiding Deze rapportage bevat een korte beschrijving van de problematiek rondom het deels aangetaste interieurstucwerk en het advies voor herstel van de verschillende stucwerkonderdelen in de kapel. De kapel heeft de status van beschermd monument. Uit de omschrijving kan de essentie van de bescherming van het monument worden gehaald. Tegen die achtergrond is het advies voor herstel en behoud van het interieurstucwerk geschreven. Voormalige kloosterkapel Complexomschrijving (ontleend aan de omschrijving van de RCE): Inleiding Ingeklemd tussen de Nieuwstraat en de Markendaalseweg ligt het voormalige KLOOSTERHUIS (1) met KLOOSTERKAPEL (2) van de zusters Franciscanessen Penitenten Recollectinen uit Roosendaal, beter bekend als de Liefdezusters. Het complex dateert uit 1904-05 en is gebouwd naar een ontwerp uit 1896 van J. Lijdsman. Het complex maakte deel uit van een groter geheel: ook de panden Nieuwstraat 21-23 (voormalig Claraklooster), alsmede de in 1985 geamoveerde, eveneens naar een ontwerp van de Bredase architect J. Lijdsman gebouwde schoolgebouwen aan de overzijde van de Nieuwstraat, behoorden tot het klooster. Omdat door de kloostergemeenschap voorrang werd gegeven aan de bouw van de school, is het eigenlijke kloosterhuis met de bijbehorende kapel pas in 1904-05 gerealiseerd. Het interieur van de kloostergebouwen, maar voornamelijk dat van de kapel, is in de jaren zestig versoberd. Waardering Het complex is van algemeen belang. Het heeft cultuurhistorische waarden: het is van belang als uitdrukking van de ontwikkeling van de zorg voor onderwijs door katholieke congregaties; het is van belang als voorbeeld van de typologische ontwikkeling van een stedelijk congregatieklooster. Het complex heeft architectuurhistorische waarden: het is als voorbeeld van een sobere neogotiek van belang voor de geschiedenis van de architectuur; het vertegenwoordigt het oeuvre van de architect; het is van belang wegens de ornamentiek. Ensemblewaarden: het heeft bijzondere betekenis wegens de situering, verbonden met de ontmanteling en de daaropvolgende uitleg van de stad. Gaafheid/herkenbaarheid: het complex is van belang wegens de architectonische gaafheid van het exterieur en een deel van het interieur. Het complex heeft de status van beschermd monument. interieurstucwerk kapel Nieuwstraat blad 2
Aangetroffen situatie Op 24 februari 2015 is op uitnodiging van de eigenaar, bouwbedrijf Van de Ven uit Veghel een bezoek gebracht aan de kapel die volop in restauratie is. De heer Ad Wonders heeft waar nodig een toelichting gegeven op het restauratiewerk in de kapel. Door jarenlange lekkages is een deel van de kapconstructie en het uitgetimmerde en gestucadoorde gewelf verloren gegaan. Sinds enkele maanden is de kapel weer wind- en waterdicht. Het drogingsproces van wanden, stucwerk en hout begint op gang te komen. Op veel plaatsen bladdert de verf van het stuwerk af. Ook ontbreken gorte delen van het stucwerk op de gewelven. Op de gevels aan de binnenzijde is op een aantal plaatsen zoutuitbloei aanwezig. De zwambestrijding is gelet op de nog aanwezige plekken op het stucwerk op de wanden nog niet geheel voltooid. Op het aanwezige stucwerk zijn diverse sjabloonschilderingen aanwezig. Op de scheiboog naar het lagere deel zijn diverse voorstellingen onder verflagen tevoorschijn gekomen. Aan d eonderzijde de tekens van de dierenriem, op het vlak religieuze voorstellingen. Rondom de neogotische vensters zijn er ornamentale sjabloonschilderingen aanwezig. Niet al het schilderwerk verkeert in goede staat. Per onderdeel wordt ingegaan op de aangetroffen situatie en wordt een voorstel voor herstel en of behoud gedaan. Bij sommige onderdelen zal door de opdrachtgever nog een keuze moeten worden gemaakt in de herstelmogelijkheden. Ook kan het zijn om alternatieven door te laten rekenen om zo de kosten in de afweging van de keuze mee te kunnen nemen. Het uitgetimmerde gewelf Rinkellatten Delen van het houten neo-gotische gewelf zijn inmiddels opnieuw geconstrueerd en met rinkellatten bekleed. Een deel van de rinkellatten is met vurenhout gemaakt, een ander deel met western red cedar dat afkomstig is als afval uit de timmerwerkplaats. Het nieuw vervaardigde werk sluit nauwkeurig aan op de bestaande rinkellatten en houtconstructie. De vraag is of alle nieuw te reconstrueren gewelven ook met rinkellatten moeten worden uitgetimmerd. Gelet op de complexe vormen van de neogotsiche gewelven blijken de rinkellatten voldoende buigbaar te zijn om de ronding en de vorm van het gewelf goed te volgen. Gekeken kan worden of dit met stucanet ook gaat lukken en of dit tot een aanzienlijke tijdsbesparing kan leiden. Voorstel: een deel van het nieuw te vervaardigen neogotische gewelf in plaats van rinkellatten dit met stucanet of steengaas als pleisterdrager uit te voeren. Daarna evalueren of dit tot een wenselijke besparing leidt. interieurstucwerk kapel Nieuwstraat blad 3
Bestaand stuc- en pleisterwerk op de gewelven Het aanwezige stuc- en pleisterwerk op de houten gewelven zal gecontroleerd moeten worden of dit voldoende hecht/vastzit aan de ondergrond en of de ondergrond (de rinkellatten en nagels) nog voldoende vastzitten aan de houten gewelfconstructie. Voor de delen die loszitten, wordt geadviseerd deze te verwijderen en niet opnieuw vast te zetten. De lekkages kunnen het stuc- en pleisterwerk en de onderliggende draagconstructie van rinkellatjes dusdanig hebben aangetast dat opnieuw vastzetten wellicht meer risico s met zich meebrengt dan verwijderen en reconstrueren. Bij de gewelfdelen waar het stucwerk nog in goed conditie is, kan worden volstaan met het schoonmaken c.q. verwijderen van de verflagen op het stucwerk. Of de achterliggende houtconstructie nog een conserverende en schimmelwerende behandeling moet ondergaan, kon niet worden vastgesteld. De overgang van bestaand naar nieuw werk Om de overgang van het bestaande werk zonder scheuren aan te laten sluiten op het nieuwe werk wordt geadviseerd in een zone van circa 50 mm aan beide zijden een alkalibestendig gaas in te werken om zo de scheurvorming in de aansluiting van oud op nieuw zoveel mogelijk te beperken. Om het gaas in te kunnen werken zal de pleisterlaag op het bestaande werk over een strook van circa 50 mm worden verwijderd. Daarna kan het gaas worden geplakt op zowel de oude als nieuwe raaplaag, 100 mm breed. Daarna kan het werk worden gepleisterd tot op de dikte van de bestaande pleisterwerk. Stuc- en pleistersystemen voor de gewelven Het bestaande stuc- en pleisterwerk is gemaakt van kalkmortels. Voor het nieuwe werk zal de keuze moeten worden gemaakt uit de volgende stuc- en pleistersystemen: gips, luchtkalk of hydraulische kalk. Indien gewenst kan een overzicht van de verschillende stucsystemen die door leveranciers in kant en klaarproducten op de markt wordne gebracht, worden gemaakt. Bij het maken van de keuze gips- of kalkmortels speelt de status van rijksmonument uiteraard mee. Aangetroffen op de gewelven zijn stuc- en pleisterlagen op basis van kalmortels. Ook voor de aansluiting op de bestaande stuc- en pleisterlagen is het wenselijk om als het enigszins mogelijk is met vergelijkbare materialen aan te sluiten. Het gebruik van zuivere luchtkalk of licht hydraulische kalksoorten maakt iets uit in verwerkings- en uithardingstijden. Bij gips kan er in de verschillende op te brengen lagen met korte onderbrekingen worden doorgewerkt. Bij de luchtkalk zal een eertse uitharding per laag van minimaal een week nodig zijn. Bij een hydraulische kalk kan na enkele dagen een volgende laag worden opgebracht. Indien het tijdsaspect onderschikt is aan het resultaat kan zowel met een zuivere luchtkalkmortel als een hydraulische kalkmortel een uitstekend resultaat worden bereikt. Van groter invloed op een planning zal de droogtijd van het stuc- en pleisterwerk zijn voor dat dit kan worden geschilderd. Afhankelijk van de luchtvochtigheid gaan er al snel drie tot vier weken overheen voor het werk acceptabel is om te schilderen/sausen. interieurstucwerk kapel Nieuwstraat blad 4
Het voorstel is om de stukadoor te vragen offerte uit te brengen op basis van een kalkgebonden mortelsysteem. Het is aan de stukadoor om een keuze te maken voor een zuivere luchtkalk of een licht hydraulische kalk als bindmiddel. De verwerking van dergelijke mortels kan machinaal gebeuren. Dit scheelt een hoop arbeid. De schilderingen op het stucplafond Bij de versobering van de kapel in de jaren 60 van de vorige eeuw zijn de aanwezige (sjabloon) schilderingen op de gewelven met zwarte of grijze verf overgeschilderd. De verf bladdert op veel plaatsen en de sjabloonschilderingen worden op sommige plaatsen zo weer zichtbaar. De vraag is of deze sjabloonschilderingen vrijgelegd worden op die gewelfdelen die behouden kunnen worden, of dat deze toch weer worden overgeschilderd vanwege de functie die de kapel na restauratie zal krijgen. In het verlengde hiervan zal ook duidelijk worden of de nieuwe gewelfdelen ook weer een sjabloonschildering krijgen. In deze fase wordt geadviseerd deze schilderingen in ieder geval te documenteren, fotografisch vastleggen en ook de afmetingen. Eenvoudig overtrekken op transparantpapier houdt de mogelijkheid open om op een later moment een besluit te nemen over behoud en reconstructie. De gewelfdelen die behouden worden, dienen van de verflagen te worden ontdaan zodat hier weer een ondergrond ontstaat voor een nieuw verfsysteem dat aan zal sluiten bij het nieuw te maken werk. De scheiboog en wand tussen het hoge en lage stucgewelf De kwaliteit van het stuc- en pleisterwerk boven de geboorte van het gewelf is matig tot slecht. Op deze pleisterlaag zijn figuratieve en ornamentale schilderingen aangebracht die tijdens de versobering met zwarte verf zijn overgeschilderd. Enkele delen zijn (makkelijk) vrijgelegd. Door de slechte ondergrond zullen de schilderingen en de drager (het stucwerk) moeten worden geconsolideerd. Injecteren en verlijmen met de ondergrond om weer een geheel te vormen met de achterliggende drager, zijnde het metselwerk. De slechte kwaliteit van het stucwerk houdt in dat de volgende alternatieven voorhanden zijn: 1. vrijleggen en restaureren en waar nodig aanhelen 2. vrijleggen, documenteren en daarna consolideren en overschilderen 3. documenteren, afbikken en nieuw stuc- en pleisterwerk aanbrengen 4. inpakken en nieuwe stucdrager aanbrengen en daarop nieuw stucwerk aanbrengen. Hierdoor ontstaat een horizontale verspringing in het stucwerk op de wand en scheiboog. Vanwege de status van rijksmonument is het van belang om dergelijke belangrijke interieurelementen zo mogelijk te behouden. Indien de gebruiker de schilderingen zichtbaar wil hebben dan is de eerste optie wellicht haalbaar. Indien de gebruiker dergelijke religieuze interieurstucwerk kapel Nieuwstraat blad 5
schilderingen wil verbergen dan is de vierde optie wellicht de beste. Het origineel wordt behouden en op een later tijdstip kan alsnog tot restauratie worden besloten. Bij optie twee lijkt het of deze optie veel bewerkelijker is dan optie vier en daardoor wellicht kostbaarder en het resultaat zal nauwelijks verschillen van optie vier Optie drie is voor wat betreft de opsteller van deze rapportage geen oplossing. De variant die wordt gekozen zal moeten worden uitgewerkt tot een werkplan om zo een restaurator of stukadoor aan te kunnen sturen. Risico s Het vocht is nog onvoldoende uit de houten constructie. Dit kan leiden tot krimp, schimmel, roesten van nagels/ijzer en dergelijke. Door goed te ventileren zal de luchtvochtigheid en het vocht in de constructie verder afnemen. Wellicht dat regelmatig meten inzicht geeft in de afname en het tijdstip warop de stukadoor aan de gang kan. Richtwaarden zijn dan RV lucht 40% < X < 55% en voor de constructie X < 20%. Op sommige plekken is nog zichtbaar huiszwam aanwezig. Omdat niet duidelijk is hoever deze huiszwam zich uitstrekt over de muren, heeft bestrijding een hoge proiriteit om te voorkomen dat werk van de stukadoor over gedaan moet worden. Advies gewelven De gewelven vertinnen, rapen bepleisteren met een kalkhoudende mortel. Gezien de hoogte en de oppervlaktes is het wenselijk met verspuitbare mortels te werken. De afwerking van het stuc- en pleisterwerk met minerale verfsystemen, dampopen en niet filmvormend, bijvoorbeeld in de productlijn van de fabrikant die het pleistersysteem levert een kalkverf. De binnenzijde van het gevelmetselwerk Door de jarenlange verwaarlozing van het complex is er veel water in de constructie en de baksteengevels gedrongen. Op sommige plaatsen uit zich dat momenteel, nu het drogingsproces op gang begint te komen, in zoutuitbloei op het stucwerk aan de binnenzijde van het metselwerk. Het drogen van de gevels is een langzaam proces. Het is dus van belang om het stucwerk en de sjabloonschilderingn zo ver als mogelijk in de tijd vooruit te schuiven om eventuele terugkerende problemen met het uittredende vocht zoveel mogelijk te beperken. Ook zijn nog zichtbare sporen van huiszwam aanwezig op het stucwerk op de binnengevels. Bij een korte inspectie van de voet van het metselwerk zijn geen noemenswaardige gebreken aan de afwerking van het metselwerk geconstateerd. Hier is alles nog behoorlijk droog en er is geen sprake van optrekkend vocht. interieurstucwerk kapel Nieuwstraat blad 6
De behandeling van het stucwerk concentreert zich derhalve op grotere hoogte op de gevels rondom de neo-gotische vensters. Zout Op diverse plaatsen is bij de neogotische vensters zoutuitbloei op het stucwerk aanwezig. Op die plaatsen waar het zout het stucwerk heeft aangetast, wordt geadviseerd het stucwerk te verwijderen, de baksteenmuur te ontzouten met behulp van papierpulpcomressen en na voldoende droging een zoutbestendig stucsysteem aan te brengen. Voor de plaatsen waar het stucwerk niet is beschadigd door de zoutuitbloei wordt voorgesteld om het zout af te borstelen/ te verwijderen. De loszittende verflagen dienen dan ook te worden verwijderd. Nadat alles is gereinigd en de verwijderde delen zijn aangeheeld, kan met een mineraal verfsysteem het geheel worden afgewerkt. Huiszwam Door de heer Ad Wonders is aangegeven dat Van Lierop nog terugkomt om de huiszwam verder te bestrijden. Of met de bestrijding er nog grote delen van het wandstucwerk moeten wordne afgebikt, valt niet in te schatten. Na het bestrijden van de huiszwam zal op die plaatsen het stucwerk moeten worden aangeheeld op eenzelfde wijze als beschreven is onder het kopje zout. Sjabloonschilderingen Op de wanden rondom e neogotische vensters en de ribben van de gewelven zijn sjabloonschilderingen aangebracht. Het schilderwerk is erg fragiel en op een aantal plaatsen makkelijk van de pleisterlaag te poetsen. Het is wenselijk om deze schilderingen te documenteren en op te meten om deze in een later stadium te restaureren of te reconstrueren op een nieuwe verflaag. interieurstucwerk kapel Nieuwstraat blad 7
Voorgesteld wordt om na het aanhelen van het stucwerk de nog aanwezige sjabloonschilderingen te fixeren, daarna het geheel met een mineraalverfsysteem te schilderen. Op deze verflaag kan, indien gewenst, dan altijd nog weer een nieuwe sjabloonschildering worden aangebracht. Conclusies Het nog aanwezige vocht en de huiszwam zijn risicofactoren bij het aanpakken van de gebreken aan het gevelstucwerk. Bij de keuze van het toe te passen materiaal dient rekening gehouden te worden met een vocht- en zouttransport ten gevolge van de droging van het gevelmetselwerk. Bij de afwerking van het stcuwerk zal gekozen moeten worden voor een dampopen en niet-filmvormend verfsysteem om het vochttransport onbelemmerd door te kunnen laten gaan. Op die manier wordt ook voorkomen dat er blazen en bladders ontstaan op de wanden. Vervolg Aan de hand van de bespreking van deze rapportage zullen keuzes moeten worden gemaakt die in een technische omschrijving of bestek worden verwoord. Daarmee kunnen dan een of meer offertes worden aangevraagd voor de uitvoering van de werkzaamheden. W. Freling RASP-stuc adviseur Breda, 6 maart 2015 T 06 2036 1041 E wvj.freling@inter.nl.net fotoverantwoording: voorblad, blad 1 en 8 Robert van den Berge overige foto s: Wijnand Freling interieurstucwerk kapel Nieuwstraat blad 8